Wyrok z dnia 14 czerwca 2006 r.
I UK 333/05

Jednorazowe odszkodowanie przysługuje osobie wymienionej w art. 10
ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), jeżeli wszystkie jego
przesłanki zostały spełnione przed uchyleniem tego przepisu ustawą z dnia 2
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.), to jest przed
dniem 2 maja 2004 r., choćby wniosek o wypłatę świadczenia został złożony po
tej dacie.

Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie: SN Zbigniew Myszka, SA
Romualda Spyt (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 czerwca 2006 r.
sprawy z odwołania Marii S. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społeczne-
go-Oddziału Regionalnego w N.S. o odszkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej
odwołującej się od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Krakowie z dnia 23 maja 2005 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie do ponownego rozpoznania, po-
zostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania.

U z a s a d n i e n i e

Prawomocnym wyrokiem z dnia 23 maja 2005 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie oddalił apelację Marii S. od wyroku Sądu Re-
jonowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie dla Krakowa - Nowej
Huty z dnia 26 października 2004 r. Wyrokiem tym Sąd Rejonowy oddalił odwołanie
Marii S. od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału
Regionalnego w N.S. z dnia 17 maja 2004 r. odmawiającej jednorazowego odszko-
dowania z tytułu śmierci męża przy pracy rolniczej w dniu 29 kwietnia 2004 r.
W uzasadnieniu swego orzeczenia Sąd Okręgowy przywołał ustalenia Sądu
Rejonowego, z których wynika, że mąż wnioskodawczyni w dniu wypadku przy pracy
rolniczej, który miał miejsce w dniu 29 kwietnia 2004 r., nie podlegał ubezpieczeniu
społecznemu rolników. Dalej za Sądem Rejonowym wywiódł, że w niniejszej sprawie
mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), w tym art. 10
ustawy, w brzmieniu obowiązującym od dnia 2 maja 2004 r. W myśl uprzednio obo-
wiązującego przepisu art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej
przysługiwało osobie najbliższej ubezpieczonemu rolnikowi, niepodlegającej ubez-
pieczeniu, jeżeli doznała ona uszczerbku wskutek wypadku przy pracy rolniczej, któ-
remu uległa pomagając ubezpieczonemu rolnikowi, nie będąc jego pracownikiem, w
pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. Natomiast na mocy ust.
1 pkt 4 tego przepisu, jeśli taka osoba zmarła wskutek wypadku przy pracy rolniczej -
prawo do jednorazowego odszkodowania przysługiwało członkom jej rodziny.
Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.), która weszła
w życie w dniu 2 maja 2004 r., uchyliła przywołane wyżej przepisy ust. 1 pkt 2 i 4
artykułu 10 ustawy. Sąd Okręgowy powołał się na art. 10 ustawy zmieniającej z dnia
2 kwietnia 2004 r., stanowiący, że do spraw wszczętych a niezakończonych wyda-
niem decyzji przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej, stosuje się przepisy
dotychczasowe i stwierdził, że postępowanie o jednorazowe odszkodowanie w niniej-
szej sprawie wszczęte zostało w dniu 4 maja 2004 r., a zatem pod rządami przepi-
sów wprowadzonych ustawą zmieniającą. Stąd też zastosowanie mają przepisy w
nowym brzmieniu, nieprzewidujące jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku
przy pracy rolniczej dla osób nieubezpieczonych, bliskich rolnikowi ani po takich oso-
bach. Wskazał na przepis art. 44 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
oraz na przepis art. 61 § 3 k.p.a. jako te, które określają moment wszczęcia postę-
powania o świadczenie, nie zgadzając się ze stanowiskiem wnioskodawczyni, że
moment wszczęcia postępowania był tożsamy z momentem zawiadomienia policji,
prokuratora i lekarza o zaistniałym wypadku.
Pełnomocnik wnioskodawczyni zaskarżył powyższy wyrok skargą kasacyjną,
zarzucając naruszenie prawa materialnego przez jego błędną wykładnię - art. 1 pkt 7,
art. 16 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników oraz o zmianie niektórych ustaw, przez przyjęcie, że przepisy te pozba-
wiły wnioskodawczynię prawa do jednorazowego odszkodowania, niezastosowanie
art. 67 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 10 ust.1 pkt 2 i 4 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników w brzmieniu obowiązującym do dnia 2 maja 2004 r., a także na-
ruszenie tych ostatnich przepisów, poprzez przyjęcie, że nie obowiązywały one w ni-
niejszej sprawie, mimo iż wypadek przy pracy rolniczej miał miejsce 29 kwietnia 2004
r.
W skardze podniesiono także zarzut naruszenie przepisów postępowania,
które miały wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 45 ust. 1 ustawy o ubezpiecze-
niu społecznym rolników, a także powołanie się przez Sąd Okręgowy na przepis art.
61 § 3 k.p.a., który nie miał zastosowania w sprawie i pominięcie przez to, za zgło-
szenie wypadku przy pracy rolniczej jest równoznaczne we zgłoszeniem roszczenia
o odszkodowanie. Podniesiono także naruszenie art. 104 § 2 k.p.a. oraz naruszenie
art. 10 ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r., przez rozstrzygnięcie o prawie
do jednorazowego odszkodowania na podstawie przepisów nieobowiązujących w
dniu wypadku przy pracy rolniczej.
Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania pełnomocnik skarżącej
uzasadnił istotnym zagadnieniem prawnym, co do natury przepisu art. 10 ustawy z
dnia 2 kwietnia 2004 r., który zdaniem skarżącego ma charakter procesowy a nie
materialnoprawny. W myśl wywodów skargi materialnoprawny charakter ma przepis
art. 16 tej ustawy, który ,,sytuuje wejście w życie ustawy na dzień 2 maja 2004 r.",
stąd wniosek, że w niniejszej sprawie mają zastosowanie przepisy prawa material-
nego obowiązujące przed tą datą - z uwagi na datę wypadku przy pracy rolniczej.
Wskazał także, że przepis art. 10 ustawy zmieniającej nie może pozbawić wniosko-
dawczyni prawa, które nabyła przed 2 maja 2004 r.
Wskazując na powyższe pełnomocnik skarżącej wniósł o uchylenie zaskarżo-
nego wyroku i uwzględnienie odwołania wnioskodawczyni oraz przyznanie
jednorazowego odszkodowania, a także zasądzenia kosztów postępowania kasacyj-
nego wraz z kosztami zastępstwa procesowego, ewentualne o uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania przy
uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa pro-
cesowego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, aczkolwiek Sąd Najwyższy nie
podziela wszystkich jej zarzutów i wywodów. W pierwszej kolejności dla porządku
wskazać należy, że skarżący myli przepisy prawa materialnego z przepisami prawa
procesowego. Całkowicie chybiony jest pogląd pełnomocnika skarżącej o proceso-
wym charakterze normy art. 10 ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r. Zgod-
nie z jej brzmieniem, w sprawach o przyznanie jednorazowego odszkodowania z
tytułu wypadku przy pracy rolniczej zaistniałego przed dniem wejścia w życie niniej-
szej ustawy - wszczętych a niezakończonych wydaniem decyzji przed dniem wejścia
w życie niniejszej ustawy (ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r., która weszła
w życie w dniu 2 maja 2004 r.), stosuje się przepisy dotychczasowe. Przepis ten jest
przepisem intertemporalnym, wyjaśniającym, które przepisy prawa materialnego
należy stosować do stanów faktycznych zaistniałych przed wejściem w życie zmian
wprowadzonych tą ustawą - stare czy nowe. Przepisy przechodnie, odnoszące się do
przepisów prawa materialnego, są także normami prawa materialnego. Również nie-
uzasadnione jest traktowanie zarzutu uchybienia przepisowi art. 45 ust. 1 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, dotyczącemu obowiązku zgłoszenia zaistnienia
wypadku przy pracy rolniczej bez zbędnej zwłoki, jako naruszenia przepisów postę-
powania. Przepis ten reguluje wprawdzie postępowanie przed organem rentowym w
sprawie o jednorazowe odszkodowanie, lecz nie stanowi on przepisu prawa proce-
sowego w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego, a jego sposób zastosowa-
nia (bądź niezastosowanie) ocenia się wyłącznie z materialnoprawnego punktu wi-
dzenia. Podobnie rzecz się ma ze wskazywanym przez pełnomocnika skarżącej
przepisem art. 61 § 3 k.p.a. Niezależnie od powyższego przepis ten nie ma więk-
szego znaczenia dla rozstrzygnięcia, bowiem dotyczy formy, w jakiej wnosi się żąda-
nia, wyjaśnienia, odwołania i zażalenia do organu - a forma ta, jak wynika ze skargi,
nie jest sporna. Natomiast całkowicie niezrozumiałe jest powołanie się na naruszenie
przepisu art. 104 § 2 k.p.a., który stanowi, że decyzje rozstrzygające sprawę co do jej
istoty w całości lub części, kończą sprawę w danej instancji.
Nie zachodzi również w sprawie naruszenie art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, który
w zakresie prawa do zabezpieczenia społecznego odsyła do zakresu i formy okre-
ślonej ustawą. Nie wynika bowiem z niego żadna norma intrertemporalna w zakresie
stosowania przepisów prawa ubezpieczeń społecznych.
Z treści podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienia oraz uzasadnienia wniosku o
przyjęcie skargi do rozpoznania wynika, że skarżący kwestionuje zastosowanie w
sprawie art. 10 ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r., a w jego następstwie
oparcie rozstrzygnięcia na art. 1 pkt 7 tej ustawy, wprowadzającym nowe brzmienie
art.10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, określającym datę wejścia w
życie ustawy w taki sposób, który prowadzi do pozbawienia wnioskodawczyni prawa
do jednorazowego odszkodowania, które nabyła pod rządami uprzednich przepisów.
Eliminacja tego przepisu, jak sugeruje wywód skargi, wynika z przydania temu prze-
pisowi przez skarżącego charakteru przepisu proceduralnego, który nie może od-
działywać w sferze prawa materialnego. Jak wskazano na wstępie jest to pogląd cał-
kowicie nieuprawniony. Natomiast rozważenia wymaga możliwość wyeliminowania
tej normy (odmowa jej zastosowania) biorąc pod uwagę to, czy przepis ten nie po-
zbawia wnioskodawczyni praw słusznie nabytych, co w konsekwencji prowadziłoby
do naruszenia art. 2 Konstytucji RP.
Prawo do świadczenia z ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy prawa z
chwilą ziszczenia się wszystkich przesłanek, od których to prawo zależy. Decyzja
organu rentowego ma charakter wyłącznie deklaratoryjny, potwierdzający istnienie
prawa in abstracto. Wynika z tego, iż prawo do świadczeń powstaje i istnieje nieza-
leżnie od decyzji organu rentowego, a tylko jego realizacja w postaci wypłaty świad-
czenia wymaga potwierdzenia decyzją. Zanegowanie prawa do świadczenia dla
osób, które spełniały warunki do jego uzyskania pod rządami starych przepisów, a
więc były do tych świadczeń uprawnione - lecz prawo to nie zostało zrealizowane
wobec niezłożenia odpowiednich wniosków - stanowiłoby naruszenie charakteru de-
cyzji organu rentowego, nadając jej charakter konstytutywny, którego nie posiada
(por. uchwałę w składzie całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych z dnia 20 grudnia 2000 r., III ZP 29/00, OSNAPiUS 2001 nr 12, poz. 418).
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego zasadą ochrony
praw nabytych objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decy-
zji przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte in abstracto zgodnie z ustawą
przed zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie (orzeczenie z 11 lutego 1992 r., K
14/91, OTK 1992 cz. I, s. 128, wyrok z 23 listopada 1998 r., SK 7/98, OTK-ZU 1997
nr 7, poz. 114, a także wyrok z 22 czerwca 1999 r., K. 5/99, OTK-ZU 1999 nr 5).
Ani pozwany, ani Sądy obu instancji nie zajmowały się tym, czy ubezpieczona
nabyłaby prawo do jednorazowego odszkodowania pod rządami uprzednio obowią-
zujących przepisów, a w konsekwencji, czy przesłanki nimi objęte spełniły się w da-
cie śmierci jej męża w wyniku wypadku przy pracy rolniczej i przed dniem wejścia w
życie nowej regulacji. Zatem nie zostało ustalone, czy przed dniem wejścia w życie
nowych przepisów powstało in abstracto prawo do świadczenia, którego potwierdze-
nie stanowiłaby decyzja organu rentowego. Podkreślić przy tym należy, że pozytyw-
ne ustalenie, iż zgon męża wnioskodawczyni, będącego osobą nieubezpieczoną,
który nastąpił w dniu 29 kwietnia 2004 r., jest następstwem wypadku przy pracy rol-
niczej, zaistniałym w tym samym dniu, prowadziłoby do wniosku, że prawo do jedno-
razowego odszkodowania powstało z tą datą, bowiem w tym dniu (a nie innym, póź-
niejszym) spełniły się wszystkie konieczne przesłanki prawa do świadczenia (wska-
zane w art. 10 ust. 1 pkt 4 w związku z pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników).
W przypadku ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r. właściwie brak va-
catio legis, bowiem ogłoszona została ona w Dzienniku Ustaw z dnia 30 kwietnia
2004 r., z mocą obowiązującą od 2 maja 2004 r. Brak okresu dostosowawczego - w
przypadku ustalenia nabycia uprawnień pod rządami uprzednio obowiązujących
przepisów - działałby również niekorzystnie w sferze uprawnień wnioskodawczyni ze
względu na szczególny w tym konkretnym przypadku zbieg czasowy wystąpienia
zdarzenia prawotwórczego (wypadku przy pracy rolniczej i zgonu w tej samej dacie)
z wprowadzeniem nowych uregulowań. Okres dostosowawczy uważany jest za nie-
zbędny, po to, aby strona miała czas i możliwość pokierowania swoimi sprawami i
podjęcia stosownej decyzji wobec zmieniających się przepisów, w sytuacji, gdy
zmiana ta ma istotne znaczenie dla jej uprawnień. W tym miejscu zwrócić należy
uwagę na przywoływany przez skarżącego przepis art. 45 ust. 1 ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników - w brzmieniu obowiązującym przed dniem 2 maja
2004r. - zgodnie z którym w razie zaistnienia wypadku przy pracy rolniczej, poszko-
dowany oraz rolnik obowiązani są bez zbędnej zwłoki zgłosić wypadek Kasie Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego. W nowym brzmieniu przepis ten (po zmianie
dokonanej ustawą zmieniającą z dnia 2 kwietnia 2004 r.) wyznaczył termin 6 miesię-
cy do zgłoszenia wypadku od dnia jego zaistnienia. Niewątpliwie wnioskodawczyni z
obowiązku tego się wywiązała, skoro wypadek miał miejsce w dniu 29 kwietnia 2004
r., a wniosek zgłoszony został w dniu 4 maja 2004 r. (przy uwzględnieniu przypada-
jących w tym okresie dni ustawowo wolnych od pracy). Natomiast w myśl ustępu 3
tego artykułu, w wersji obowiązującej od 2 maja 2004 r., niedopełnienie przez po-
szkodowanego lub rolnika obowiązku dotyczącego zawiadomienia o zaistniałym
wypadku przy pracy rolniczej, ocenia się również przy ustalaniu prawa do jednora-
zowego odszkodowania. Przepis ten stanowi wskazówkę interpretacyjną, z której
wynika, że istotne znaczenie przy ocenie uprawnień do świadczenia ma zachowanie
strony pod kątem spełnienia wymogów wynikających z obowiązujących przepisów w
zakresie postępowania w sprawach o jednorazowe świadczenia z tytułu wypadków
przy pracy rolniczej. Jak już wskazano, wnioskodawczyni zasad tych nie naruszyła,
stąd jej ewentualne prawa, nabyte pod rządami uprzednio obowiązujących przepi-
sów, podlegałyby ochronie z przyczyn omówionych wyżej.
W świetle powyższych wywodów uznać należy, że w założonym stanie fak-
tycznym, o którym mowa wyżej, o zastosowaniu konkretnych przepisów decydowa-
łaby data śmierci osoby nieubezpieczonej, tożsama z datą wypadku przy pracy rolni-
czej, a nie data zgłoszenia wniosku o jednorazowe odszkodowanie.
Mając na uwagę powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815 § 1 k.p.c. orzekł
jak w sentencji wyroku. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczona na mocy
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821 k.p.c.
========================================