Wyrok z dnia 7 lutego 2006 r.
I UK 301/05

Niezdolność do pracy z przyczyn samoistnych nie wyklucza ustalenia
prawa do renty wyrównawczej, gdy wynika również z czynu niedozwolonego
(art. 444 § 2 k.c.).

Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie: SN Beata Gudowska, SA
Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 lutego 2006 r. sprawy z
powództwa Kazimierza S. przeciwko K. Holdingowi Węglowemu SA Kopalni Węgla
Kamiennego W. w K. o rentę wyrównawczą, na skutek skargi kasacyjnej powoda od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 10 maja 2005 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Powód Kazimierz S. pozwem z 10 maja1991 r. wystąpił o zasądzenie renty
wyrównawczej od 1 stycznia 1990 r. w związku z niezdolnością do pracy powstałą
skutkiem wypadku przy pracy.
Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 24 czerwca 1996 r. zasądził 172,86
zł tytułem renty wyrównawczej za okres od 1 stycznia1990 r. do 31 października
1991 r. (z odsetkami). Ustalił, że powód pracował jako górnik spawacz pod ziemią i w
dniu 16 października 1982 r. uległ wypadkowi przy pracy, w którym doznał urazu ko-
lana; zaliczony został do III grupy inwalidów w związku z tym wypadkiem. Później
stwierdzono u niego epilepsję, która nie pozostaje w związku z wypadkiem przy
pracy. Sąd przyjął, że pozwana ponosi cywilną odpowiedzialność za wypadek we-
dług art. 435 k.c., a renta wyrównawcza przysługuje mu na podstawie art. 444 § 2
k.c. Wysokość renty wyliczono jako różnicę pomiędzy potencjalną rentą III grupy z
ogólnego stanu zdrowia ustaloną na dzień 27 stycznia 1989 r., kiedy to epilepsja po
raz pierwszy stała się podstawą zaliczenia do III grupy inwalidów z ogólnego stanu
zdrowia, a rentą wypadkową powoda, która jedynie do 30 października 1991 r. był
niższa od renty z ogólnego stanu zdrowia. W założeniu takiej metodyki przyjęto, że w
obliczeniu renty wyrównawczej znaczenie ma samoistna epilepsja, która wykluczała
wyliczenie wyższej renty wyrównawczej, skoro z przyczyn samoistnych powód nie
mógłby wykorzystać zachowanej zdolności do pracy ponad ograniczoną wypadkiem
przy pracy. Dlatego szkoda wyrażała się różnicą pomiędzy rentą z ogólnego stanu
zdrowia a rentą wypadkową. Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z 28 lutego
1997 r. w uwzględnieniu apelacji powoda uchylił wyrok i w związku z epilepsją wska-
zał na konieczność wyjaśnienia: czy ma charakter samoistny i wówczas metodyka
liczenia renty była prawidłowa; czy też jest następstwem wypadku przy pracy i w ta-
kiej sytuacji zasadność roszczenia nie budziłaby wątpliwości; bądź w ogóle nie ist-
nieje.
Wyrokiem z 28 października 1999 r. Sąd Okręgowy w Katowicach zasądził na
rzecz powoda, ponad kwotę 172,86 zł zasądzoną wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w
Katowicach z 24 czerwca 1996 r., kwotę 449,92 zł tytułem renty wyrównawczej za
okres od 1 stycznia 1990 r. do 31 maja 1991 r. i po 52,10 zł miesięcznie za okres od
1 czerwca 1991 r. do 31 października 1991 r., a dalej idące powództwo oddalił. Na
podstawie opinii biegłych z Zakładu Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w W. i
z Instytutu Medycyny Pracy w S., ustalił, że powód jest inwalidą z ogólnego stanu
zdrowia ,,w odniesieniu do zawodu górnika spawacza" z powodu epilepsji stwierdzo-
nej w styczniu 1989 r. Od tej daty, nawet gdyby nie wypadek przy pracy, powód nie
mógłby pracować jako górnik spawacz pod ziemią. Ustalił nadto, że epilepsja stwier-
dzona w 1989 r. jest chorobą samoistną, która nie zezwalała na pracę górnika-spa-
wacza pod ziemią. Również zmiany pourazowe kolana wynikłe z wypadku przy pracy
z 16 października 1982 r. na wykonywanie takiej pracy nie pozwalały, stąd na pod-
stawie art. 444 § 2 k.c. miał on prawo do renty wyrównawczej tylko w okresie gdy
renta z ogólnego stanu zdrowia (III grupy) była wyższa niż renta wypadkowa. Skoro
od 1 listopada 1991 r. renta wypadkowa przewyższała rentę z ogólnego stanu zdro-
wia, to przy dokonanym ustaleniu o samoistnych przyczynach niezdolności do pracy,
brak było podstaw do dalszej renty wyrównawczej. Sąd Apelacyjny w Katowicach
wyrokiem z 30 czerwca 2000 r. oddalił apelację powoda.
Sąd Najwyższy uwzględnił kasację powoda i wyrokiem z 19 lutego 2002 r., II
UKN 254/01, uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpozna-
nia. Wskazał, że zbieg przyczyn niezdolności do pracy, samoistnej i będącej skut-
kiem czynu niedozwolonego, powoduje, iż renta wyrównawcza dla poszkodowanego,
który zachował częściową zdolność do pracy powinna odpowiadać różnicy między
zarobkami, jakie mógłby osiągnąć, gdyby nie uległ wypadkowi, a sumą renty i wyna-
grodzenia, jakie w konkretnych warunkach jest w stanie uzyskać przy wykorzystaniu
swej uszczuplonej zdolności do pracy. Wobec błędnej wykładni przepisu art. 444 § 2
k.c. w sprawie zachodziła konieczność ustalenia, jakie dochody poszkodowany
mógłby osiągnąć, gdyby nie uległ wypadkowi i porównania tych dochodów z tymi, ja-
kie mógł realnie osiągnąć po wypadku.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z
24 listopada 2004 r. oddalił powództwo. Ustalił, że samoistna epilepsja uniemożli-
wiała powodowi zatrudnienie w kopalni, tak na stanowisku górnika spawacza pod
ziemią, jak i na powierzchni, bez względu na uraz powypadkowy. Samo powypadko-
we schorzenie kolana stanowiło dla niego przeciwwskazanie do pracy na stanowisku
ślusarza na powierzchni. W 1995 r. ,,z przeważającym prawdopodobieństwem" został
wyleczony z epilepsji. Jednakże od 1994 r. ze względu na reumatoidalne zapalenie
stawów, pozostające bez związku z wypadkiem przy pracy w 1982 r., powód również
był niezdolny do pracy na stanowisku ślusarza na powierzchni. W ustalaniu renty
wyrównawczej na podstawie art. 444 § 2 k.c. Sąd przyjął, że choroby samoistne
stanowiły o braku podstaw do jej wyliczenia, albowiem w spornym okresie powód nie
mógłby wykonywać pracy ślusarza na powierzchni. Nie można było więc przyjąć, że
tylko skutkiem wypadku przy pracy nie mógł wykonywać pracy w ograniczonym za-
kresie, bowiem zdolność ta nie istniała i nie istnieje w pierwszej kolejności w związku
z samoistnymi chorobami niepozostającymi w związku z wypadkiem przy pracy. Po-
zwana nie ponosi zatem odpowiedzialności za utratę możliwości zarobkowych powo-
da.
W apelacji powód zarzucił naruszenie art. 444 § 2 k.c., przez przyjęcie, że po-
zwana nie ponosi odpowiedzialności za utratę jego możliwości zarobkowych oraz art.
233 § 1 k.p.c., przez dowolne ustalenie, iż zdolność do pracy nie istniała w pierwszej
kolejności w związku ze schorzeniami niepozostającymi w związku z wypadkiem przy
pracy. Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z 10 maja 2005 r. oddalił apelację
powoda. Przyjął, że po prawidłowych ustaleniach znaczenie w sprawie miała ocena,
czy częściową zdolność do zarobkowania po wypadku powód mógłby wykorzystać.
Zasadna była negatywna odpowiedź bowiem zdolność do pracy nie istniała i nie ist-
nieje z powodu schorzeń niepozostających w związku z wypadkiem przy pracy. Przy
częściowej niezdolności do pracy skutkiem wypadku przy pracy do wyliczenia renty
wyrównawczej znaczenie mają zarobki najbardziej realne do osiągnięcia przez po-
szkodowanego, tymczasem powód nie zdołał wykazać, że gdyby nie wypadek to
zarobki takie by osiągnął.
Skargę kasacyjna powód oparł na zarzucie naruszenia art. 444 § 2 k.c., przez
błędną wykładnię polegającą na uznaniu, iż istnienie choroby samoistnej powodują-
cej całkowitą niezdolność do pracy, przy współistniejącej niezdolności do pracy spo-
wodowanej wypadkiem przy pracy, pozwala na przyjęcie, że pozwana nie ponosi od-
powiedzialności za utratę możliwości zarobkowych powoda. W uzasadnieniu zarzu-
cił, że argumentacja zaskarżonego rozstrzygnięcia jest sprzeczna z uprzednim sta-
nowiskiem Sądu Najwyższego w tej sprawie. Zarzucił, iż nawet całkowita niezdolność
do pracy z przyczyn samoistnych nie wyklucza renty wyrównawczej przy częściowym
ograniczeniu zdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy (wyroki Sądu
Najwyższego z 10 października 1968 r., II PR 386/68 i z 8 czerwca 1994 r., II PRN
3/94, OSNAPiUS 1994 nr 5, poz. 87). Żadna z licznych opinii nie stwierdziła też, że
powód jest całkowicie niezdolny do pracy wskutek któregokolwiek schorzenia. Wyrok
jest wadliwy i sprzeczny z zasadami sprawiedliwości. Powód wniósł o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania wraz z prawem do kosztów pro-
cesu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna oparta jest na usprawiedliwionej podstawie. Uzasadnia ko-
lejne uchylenie wyroku, który poprzestał na rozstrzygnięciu samej zasady i uczynił to
ponownie niewłaściwie. Należałoby powtórzyć wszystkie te racje i wykładnię art. 444
§ 2 k.c., które zostały dane przez Sądu Najwyższy w poprzednim wyroku z 19 lutego
2002 r., II UKN 254/01, uchylającym sprawę do ponownego rozpoznania. Analiza
ponownego rozpoznania sprawy prowadzi do wniosku, że wskazania z poprzedniego
wyroku nie zostały należycie odczytane, gdyż doszło do przedwczesnego zakończe-
nia sprawy, którego nie usprawiedliwia stanowisko, jakie zajął Sąd Apelacyjnym w
kolejnym rozstrzygnięciu. Nie można nie zauważyć, że od samego początku roz-
strzyganie sprawy zdominowało założenie, że nie ma prawa do renty wyrównawczej
pracownik, który jest częściowo niezdolny do pracy skutkiem wypadku przy pracy,
gdy jednocześnie jest niezdolny do pracy z powodu samoistnej choroby. Założenie to
jest nieuprawnione i skarga kasacyjna zasadnie wskazuje na całkiem przeciwne
stanowisko wynikające z orzecznictwa, co też przedstawiono w poprzednim wyroku
Sądu Najwyższego. Dodatkowo można tu jedynie wskazać na dalsze wyroki Sądu
Najwyższego umacniające to stanowisko: z 5 czerwca 2001 r., II UKN 399/00, OSNP
2003 nr 4, poz. 107; z 10 czerwca 1999 r., II UKN 682/98, OSNAPiUS 2000 nr 16,
poz. 627.
Chodzi więc pokrótce tylko o kwestie podstawowe. Renta wyrównawcza we-
dług art. 444 § 2 k.c. wyrównuje szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, która
wynika z utraty zdolności do pracy, a ściślej z braku możliwych do uzyskania docho-
dów (zarobków) skutkiem utraty bądź ograniczenia zdolności do pracy. Brak jest
podstaw w prawie materialnym do wykluczenia prawa do renty wyrównawczej, gdy
poszkodowany czynem niedozwolonym jest jednocześnie niezdolny do pracy z przy-
czyn samoistnych. Przede wszystkim niezdolność do pracy wynikająca z czynu nie-
dozwolonego jest samodzielną szkodą pociągającą odpowiedzialność odszkodo-
wawczą dłużnika, niezależnie od niezdolności do pracy wynikającej z samoistnej
choroby poszkodowanego. Nie jest uprawnione założenie, że wystąpienie pierwszej
,,niezdolności" jest niemożliwe gdy uprzednio występowała już samoistna niezdolność
do pracy, co w ogóle wykluczałoby ustalenie niezdolności do pracy w związku z czy-
nem niedozwolonym, jak i odwrotnie, gdyż późniejsze wystąpienie samoistnej nie-
zdolności do pracy też nie pochłania niezdolności wypadkowej, albowiem są to stany
odrębne, w szczególności wypadek przy pracy i jego skutek w postaci niezdolność
do pracy są zdarzeniami niezależnymi, które stanowią samodzielną podstawę odpo-
wiedzialności dłużnika (art. 435 k.c., art. 444 § 2 k.c.).
W sprawie w istocie chodzi o właściwą metodykę liczenia renty wyrównawczej,
która zawsze polega na przyjęciu hipotezy, że gdyby nie wypadek to poszkodowany
dalej pracowałby na określonym stanowisku i osiągałby nadal dochody z zatrudnie-
nia, czyli takie zarobki stanowią punkt odniesienia do wyliczenia renty wyrównawczej.
Z drugiej strony, bierze się pod uwagę dochody jakie poszkodowany uzyskuje, a w
przypadku gdy nie jest całkowicie niezdolny do pracy skutkiem czynu niedozwolone-
go, to również zarobki, jakie może uzyskać przy wykorzystaniu posiadanej po wy-
padku zdolności do pracy. Chodzi tu również o hipotetyczne zarobki (gdy nie pracuje
lub nie chce pracować). Taki bilans obu stron daje wynik w postaci renty wyrównaw-
czej, z tą uwagą, że w przyjętej metodyce liczenia trzeba mieć również na względzie
zwolnienia podatkowe renty cywilnej (odszkodowania cywilnego) według przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych.
To co wynika z zaskarżonego rozstrzygnięcia - i tylko tyle - to to, że powód z
powodu samoistnych chorób, wpierw epilepsji, a później reumatoidalnego zapalenia
stawów, nie może pracować w kopalni pod ziemią ani na powierzchni. Rzecz jednak
w tym, że według danych w aktach sprawy, powód mimo inwalidztwa powypadkowe-
go, pozostawał w zatrudnieniu w latach 1987-93 w Spółdzielni Inwalidów i choć miał
tam urlop bezpłatny (świadectwo pracy), to później podjął pracę w Szkole Podstawo-
wej w latach 1993-98 (według zaświadczenia z 11 marca 1999 r.) i niewykluczone,
że nadal pracował. Ustalenia dokonane w sprawie są więc o tyle nieprzydatne, że na
ich podstawie nie można twierdzić, że powód w ogóle nie jest zdolny do żadnej pracy
i że w ogóle nie pracował. Jak wynika z wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z
23 stycznia 2001 r. [...] powód ma orzeczone prawo do renty tylko z tytułu częściowej
niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy na stałe. Poza tym słabo-
ścią zaskarżonego rozstrzygnięcia są jeszcze dwie kwestie. Po pierwsze, nie stwier-
dzono, że niezdolność do pracy z powodu epilepsji, a później reumatoidalnego za-
palenia stawów, powodowały całkowitą niezdolnością do pracy, a gdyby nawet tak
był, to również w takiej sytuacji prawo do renty wyrównawczej i mechanizm jej licze-
nia nie są wykluczone. Po wtóre, pytania o zdolność do pracy nie należało ograni-
czać tylko do zatrudnienia w kopalni. Sam skutek powypadkowy wskazuje, że powód
nie mógł pracować w kopalni. Gdyby po prawidłowych ustaleniach potwierdziło się,
że poza niezdolnością wypadkową powód pozostaje w zatrudnieniu czyli wykorzy-
stuje faktycznie zdolność do pracy, to dochody te należałoby dodać do dochodów
uzyskiwanych z renty wypadkowej i porównać z możliwymi do uzyskania na stanowi-
sku pracy, które powód zajmowałby gdyby nie wypadek. Gdyby natomiast powód w
spornym okresie nie pracował, to zgodnie z zasadą art. 361 § 1 k.c. dłużnika nie
obciąża odpowiedzialność za zachowaną zdolność do pracy. Inaczej mówiąc, w
przypadku pozostawania bez pracy, niezależnie czy z braku ofert na rynku pracy, czy
z woli samego powoda, należałoby przyjąć odpowiednią hipotezę co do zarobków,
które mógłby uzyskać przy wykorzystaniu pozostałej zdolności do pracy. Renta przy-
sługująca poszkodowanemu, który zachował częściowo zdolność do pracy, powinna
odpowiadać różnicy między zarobkami, jakie mógłby osiągać, gdyby nie uległ wy-
padkowi, a sumą renty inwalidzkiej i wynagrodzenia, jakie - w konkretnych warun-
kach - jest w stanie uzyskać przy wykorzystaniu swej uszczuplonej zdolności do
pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 10 czerwca1999 r., II UKN 682/98, OSNAPiUS
2000 nr 16, poz. 627). Podstawę ustalenia wysokości renty wyrównawczej (art. 444 §
2 k.c.), jeżeli wypadek przy pracy nie spowodował całkowitej niezdolności do pracy, a
jedynie ograniczenie możliwości zarobkowych pracownika, stanowi wysokość spo-
dziewanego wynagrodzenia, pomniejszonego o wynagrodzenie, które pracownik
może uzyskać wykorzystując ograniczoną zdolność do pracy, bez względu na aktu-
alną sytuację na rynku pracy ( wyrok Sądu Najwyższego z 5 września 2001 r., II UKN
534/00, OSNP 2003 nr 11, poz. 274).
Skarga kasacyjna oparta była tylko na zarzucie naruszenia prawa material-
nego i to była jej wystarczająca podstawa, bowiem w przepisie art. 444 § 2 k.c. mie-
ści się sama zasada i metodyka liczenia renty wyrównawczej, którą zaskarżone roz-
strzygnięcie niewłaściwie oceniło i pominęło. Inaczej ujmując, nie widać przeszkód,
aby sprawa nie dojrzała do rychłego zakończenia, a jej etapem winno być dążenie do
wyliczenia renty.
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 39815 § 1
k.p.c. O kosztach orzeczono na mocy art. 108 § 2 w związku z art. 39821 i art. 391 §
1 k.p.c.
========================================