Wyrok z dnia 16 marca 2005 r.
I UK 195/04

Niewywiązanie się rolnika z obowiązku informowania o okolicznościach
mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu i o zmianach tych okoliczności
(art. 37 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) nie ma znaczenia dla
oceny podlegania ubezpieczeniu społecznemu, powodującemu obowiązek
opłacania składek.

Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie: SN Roman Kuczyński,
SA Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 marca 2005 r. sprawy
z wniosku Krzysztofa Jerzego S. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B. o składki na ubezpieczenie społeczne, na
skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z
dnia 22 kwietnia 2004 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e


Wyrokiem z dnia 26 listopada 2003 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku zmienił decyzję Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego-Oddziału Regionalnego w B. z dnia 13 sierpnia 2003 r. i ustalił, iż Krzysztof
Jerzy S. nie jest zobowiązany do zapłaty składek na ubezpieczenie społeczne za
drugi, trzeci i czwarty kwartał 1997 r., a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie
wnioskodawcy.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2004 r. oddalił
apelację organu rentowego, przyjmując dokonaną przez Sąd pierwszej instancji
ocenę prawidłowości zaskarżonej decyzji w aspekcie ustalonego przez Sąd Okręgo-
wy i niespornego stanu faktycznego sprawy.

Wnioskodawca od dnia 8 stycznia 1997 r. stał się właścicielem działek rolnych
o powierzchni 6,19 ha. Do ubezpieczenia społecznego rolników zgłosił się w dniu 29
stycznia 2003 r. Decyzją z dnia 19 lutego 2003 r. organ rentowy stwierdził podleganie
przez niego ubezpieczeniu rolniczemu w okresach od 30 czerwca 1995 r. do 31
marca 1997 r., od 30 maja 1997 r. do 31 marca 1998 r., od 3 stycznia 1999 r. do 30
września 1999 r., od 31 października 2001 r. do 31 marca 2002 r. oraz od 3 paź-
dziernika 2002 r. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, że składka od II
kwartału do 1995 r. do I kwartału 1998 r. nie podlega dochodzeniu z uwagi na
przedawnienie. Następnie zaskarżoną decyzją z dnia 13 sierpnia 2003 r. uchylił de-
cyzję z dnia 19 lutego 2003 r. i zobowiązał wnioskodawcę do zapłaty zaległych skła-
dek od dnia 29 maja 1997 r.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wnioskodawca - z uwagi na upływ przedawnie-
nia - nie jest zobowiązany do zapłaty zaległych składek za rok 1997. Stosownie do
art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia
2002 r., który to przepis znajduje w sprawie zastosowanie poprzez art. 52 ust. 1
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), należności z tytułu składek na ubezpie-
czenie społeczne ulegały przedawnieniu po upływie 5 lat od dnia, w którym stały się
wymagalne. Po zmianie wskazanego przepisu, dokonanej z dniem 1 stycznia 2003 r.
ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2064), należności z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat
licząc od dnia, w którym stały się wymagalne. Ustawa ta nie zawiera przepisu przej-
ściowego, regulującego wymagalność należności powstałych za okres 5 lat wstecz
przed wejściem w życie art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w
nowym brzmieniu. Instytucja przedawnienia wywołuje ujemne dla uprawnionego
skutki w postaci niemożności dochodzenia roszczenia w związku z niewykonaniem
przez niego prawa w terminie przez czas oznaczony w ustawie, a w rozpoznawanej
sprawie od objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem do daty wydania decyzji stwier-
dzającej istnienie zaległości w opłaceniu składek niewątpliwie upłynął okres powyżej
pięciu lat, zaś organ rentowy nie podjął w tym czasie żadnych czynności zmierzają-
cych do ich ściągnięcia, co oznacza, iż bieg terminu przedawnienia nie został prze-
rwany. Przedawnienie przewidziane w art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych ma charakter materialnoprawny, a więc z upływem terminu roszczenie
wygasa i nie można go dochodzić. Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w
którym roszczenie stało się wymagalne, a kończy z upływem oznaczonego terminu.
Przepis art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obo-
wiązującym przed dniem 1 stycznia 2003 r. jednoznacznie wskazuje, że należności z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat,
licząc od dnia, w którym stały się wymagalne. Termin płatności składek na ubezpie-
czenie społeczne rolników za IV kwartał 1997 r. przypadał dla wnioskodawcy najpóź-
niej na dzień 31 października 2002 r. (prawidłowo 1997 r.), a zatem z dniem 31 paź-
dziernika 2002 r. roszczenie organu rentowego o zapłatę składek na ubezpieczenie
społeczne rolników za II, III i IV kwartał 1997 r. wygasło. Natomiast zmiana przepi-
sów wydłuża okres przedawnienia wyłącznie do należności nieprzedawnionych, nie
może zaś wywoływać skutków do należności przedawnionych, tj. takich, które wyga-
sły. W tej sytuacji bezprzedmiotowa jest podnoszona przez organ rentowy kwestia, iż
w myśl art. 37 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników wnioskodawca
obowiązany był, nie czekając na wezwanie, w ciągu 14 dni zgłosić Kasie Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego osoby podlegające ubezpieczeniu w gospodarstwie
oraz poinformować Kasę o okolicznościach mających wpływ na podleganie ubezpie-
czeniu i o zmianach tych okoliczności oraz że art. 39 ust. 4 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych dawał organowi rentowemu podstawy do wydania w miejsce
decyzji z dnia 19 lutego 2003 r. nowej decyzji z dnia 13 sierpnia 2003 r., będącej
przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie.

W kasacji od powyższego wyroku organ rentowy, w ramach podstawy z art.
3931 pkt 1 k.p.c., zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego przez niezasto-
sowanie art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych
ustaw, zgodnie z którym to uregulowaniem należności z tytułu składek ulegają
przedawnieniu po upływie 10 lat licząc od dnia, w którym stały się wymagalne i który
to przepis powinien być zastosowany w sprawie na mocy art. 52 ust. 1 ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz poprzez niezastoso-
wanie art. 37 ust. 1 i art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
pomimo iż to z powodu niezachowania przez wnioskodawcę wynikającego z art. 37
ust. 1 tej ustawy 14-dniowego terminu zgłoszenia celem ustalenia podlegania ubez-
pieczeniu rolniczemu nie doszło przed dniem 1 stycznia 2003 r. do wydania decyzji
stwierdzającej takie podleganie, a tym samym do czasu wydania decyzji w tym
przedmiocie składki na ubezpieczenie nie były wymagalne. Skoro zaś wymagalność
składek wynika z decyzji wydanych po ostatnio wskazanej dacie, przeto ma do nich
zastosowanie 10-letni okres przedawnienia.

Wskazując na powyższą podstawę skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku przez uwzględnienie apelacji organu rentowego oraz zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego i apelacyjnego.

W uzasadnieniu kasacji podniesiono, iż objęcie wnioskodawcy obowiązkowym
ubezpieczeniem rolniczym nastąpiło w oparciu o stan prawny obowiązujący od dnia 1
stycznia 2003 r., albowiem wymagalność należności z tytułu składek na ubezpiecze-
nie rolnicze, stosownie do art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, wynika dopiero z prawomocnej decyzji ustalającej podleganie temu ubezpie-
czeniu. Oznacza to, iż przed wydaniem decyzji ustalającej podleganie przez wnio-
skodawcę ubezpieczeniu rolniczemu składki na to ubezpieczenie nie mogły być wy-
magalne, a tym samym nie mogło wygasnąć roszczenie organu rentowego o ich za-
płatę za okres nie przekraczający 10 lat wstecz.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Zarzut naruszenia przez Sądy obu instancji przepisów prawa materialnego
poprzez niezastosowanie art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o sys-
temie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 18 grudnia
2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie nie-
których innych ustaw jest nieuzasadniony, albowiem przepis ten w ogóle w niniejszej
sprawie nie znajduje zastosowania. Stosownie do art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązują-
cym przed dniem 2 maja 2004 r., w sprawach nie uregulowanych w ustawie stosuje
się przepisy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, a ponadto do
składek na ubezpieczenie stosuje się odpowiednio przepisy o zobowiązaniach po-
datkowych. Ustawa z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.) obowiązywała do dnia 31 grud-
nia 1997 r., kiedy to weszła w życie ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60), stanowiąc w art. 341, iż
jeżeli obowiązujące przepisy powołują się na ustawę o zobowiązaniach podatkowych
lub odsyłają ogólnie do przepisów o zobowiązaniach podatkowych, stosuje się prze-
pisy działu III niniejszej ustawy. Z kolei ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organi-
zacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25,
poz. 137 ze zm.) utraciła moc z dniem 1 stycznia 1999 r., kiedy to weszła w życie
ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie
z art. 122 ust. 3 pkt 1 ostatnio powołanej ustawy, ilekroć przepisy odsyłają do przepi-
sów o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych lub do przepisów o ubez-
pieczeniach społecznych pracowników - należy przez to rozumieć odesłanie do
przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.

Błędne jest prezentowane zarówno przez Sądy obu instancji, jak i skarżącego
stanowisko, iż do składek na ubezpieczenie społeczne rolników znajdują zastosowa-
nie przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, a jedynie w kwestiach w niej nie uregulowanych, odpowiednio przepisy o zo-
bowiązaniach podatkowych. Brzmienie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 1990 r. o ubez-
pieczeniu społecznych rolników wskazuje bowiem jednoznacznie, iż w zakresie, w
jakim przepisy tej ustawy nie regulują kwestii dotyczących składek na ubezpieczenie,
stosuje się odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Gdyby było ina-
czej, przepis art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zawierałby
podwójne odesłanie - do ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecz-
nych, a w kwestiach dotyczących składek w ustawie tej nieuregulowanych - do prze-
pisów o zobowiązaniach podatkowych. Zresztą w takim przypadku przepis art. 52
ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w ogóle byłby zbędny,
gdyż przepisy o zobowiązaniach podatkowych znajdowałyby wówczas zastosowanie
poprzez odpowiednie odesłanie zawarte zarówno w przepisach ustawy o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych, jak i następnie ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych (np. art. 34 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń spo-
łecznych i art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Należy wreszcie
zauważyć, iż od dnia 2 maja 2004 r. ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpiecze-
niu społecznym rolników zawiera samodzielną regulację w zakresie składek na
ubezpieczenie, stanowiąc w art. 52 ust. 1 pkt 1, iż w sprawach nieuregulowanych w
ustawie stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, a ponadto do składek na ubezpieczenie stosuje się odpowiednio, enumeratyw-
nie wymienione w tym przepisie, uregulowania ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa. Potwierdza to tezę, że przed dniem 2 maja 2004 r. w spra-
wach nieuregulowanych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników w zakresie
składek na ubezpieczenie stosowało się odpowiednio przepisy ustawy o zobowiąza-
niach podatkowych, a następnie, od dnia 1 stycznia 1998 r., przepisy działu III
ustawy - Ordynacja podatkowa.

W myśl art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, ubezpie-
czeniu podlega się z mocy ustawy albo na wniosek. Stosownie do art. 7 ust. 1 pkt 1
tej ustawy ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu podlega
z mocy ustawy rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powy-
żej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny, jeżeli rolnik ten nie podlega innemu
ubezpieczeniu społecznemu i nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty. Z
kolei w myśl art. 16 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy rolnik, którego gospodarstwo
obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny,
podlega z mocy ustawy ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Przepisu tego nie
stosuje się do osoby, która podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu lub ma
ustalone prawo do emerytury lub renty (ust. 3). Obowiązek podlegania ubezpieczeniu
społecznemu powstaje z mocy samej ustawy w przypadku zaistnienia określonych w
niej warunków, zaś jego konsekwencją jest (określony w art. 4 ust. 2 ustawy) obowią-
zek opłacania składki, który powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym po-
wstało ubezpieczenie. Oznacza to, iż co prawda rolniczy organ rentowy wydaje de-
cyzje w sprawach podlegania ubezpieczeniu oraz ustania ubezpieczenia (art. 36 ust.
1 pkt 1 ustawy), jednakże decyzja taka nie ma charakteru konstytutywnego, lecz de-
klaratoryjny i jako taka nie rodzi stanu prawnego, a tylko stwierdza jego istnienie. W
przypadku bowiem kiedy mamy do czynienia z obowiązkiem bądź prawem wynikają-
cym wprost z ustawy (z mocy prawa), skutek prawny następuje z datą spełnienia się
warunków ustalonych w tej ustawie, natomiast decyzja, jako akt konkretyzujący
przedmiot i skierowana do indywidualnego adresata, ma charakter deklaratoryjny.
Decyzje deklaratoryjne ustalają jedynie istnienie i zakres jakiegoś stosunku prawne-
go, który powstał wcześniej z mocy przepisów prawnych. Skutki prawne w tego typu
sytuacjach powstają więc ex tunc, jako skutki ziszczenia się określonych w przepi-
sach prawa warunków, a nie ex nunc jako skutki prawne decyzji deklaratoryjnej. Jest
to podstawowa cecha różniąca decyzje deklaratoryjne od decyzji konstytutywnych,
które same określają datę, od której następują skutki prawne. Decyzje deklaratoryjne
mogą być zatem wydawane w każdym czasie, jako że nie kreują nowych stanów
prawnych, a tylko stwierdzają ich istnienie.

W tej sytuacji nieuzasadniony jest zarzut naruszenia przez Sądy obu instancji
art. 37 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zgodnie z którym rolnik
jest obowiązany, nie czekając na wezwanie, w ciągu 14 dni zgłaszać osoby podle-
gające ubezpieczeniu w jego gospodarstwie oraz informować Kasę o okoliczno-
ściach mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu i o zmianach tych okoliczności
oraz art. 39 ust. 3 tej ustawy, w myśl którego z prawomocnej decyzji ustalającej
podleganie ubezpieczeniu wynika obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie w
wysokości i w terminach wynikających z ustawy. Niewywiązanie się rolnika z obo-
wiązku wynikającego z art. 37 ust. 1 ustawy, podobnie jak wydanie decyzji ustalają-
cej podleganie ubezpieczeniu, nie wpływa bowiem w jakikolwiek sposób na powsta-
nie obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu i w konsekwencji obowiązku
opłacania składki na to ubezpieczenie oraz jej wymagalność. Tę ostatnią kwestię
reguluje art. 40 ust. 1 ustawy stanowiąc, że składki na ubezpieczenie opłaca się co
kwartał, zaś termin płatności przypada ostatniego dnia pierwszego miesiąca danego
kwartału. W tym właśnie dniu składka na ubezpieczenie za dany kwartał staje się
wymagalna, niezależnie od daty wydania przez rolniczy organ rentowy decyzji usta-
lającej podleganie ubezpieczeniu.

Zobowiązanie wnioskodawcy z tytułu zapłaty składek na obowiązkowe ubez-
pieczenie rolnicze za II, III i IV kwartał 1997 r. stało się zatem wymagalne odpowied-
nio w dniach 30 kwietnia, 31 lipca i 31 października 1997 r., pod rządami ustawy z
dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych, znajdującej zastosowanie
poprzez art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Przepis
art. 30 ust. 1 wskazanej na wstępie ustawy stanowił, iż zobowiązania podatkowe
przedawniają się z upływem 5 lat - licząc od końca roku, w którym upłynął termin
płatności podatku, czego konsekwencją jest ich wygaśnięcie (art. 26 ust. 1 ustawy).
Tak samo kwestia ta uregulowana została w art. 59 § 1 i art. 70 § 1 obowiązującej od
dnia 1 stycznia 1998 r. Ordynacji podatkowej. Odpowiednie zastosowanie powyż-
szych przepisów do składek na ubezpieczenie społeczne rolników oznacza, iż zobo-
wiązanie z tytułu ich zapłaty wygasa wskutek przedawnienia z upływem 5 lat - licząc
od końca kwartału, w którym upłynął termin płatności składki. W konsekwencji zobo-
wiązanie wnioskodawcy do zapłaty składek za sporne okresy wygasło z powodu
przedawnienia z upływem 30 czerwca, 30 września i 31 grudnia 2002 r.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, iż zaskarżony wyrok -
mimo błędnego uzasadnienia - ostatecznie odpowiada prawu i orzekł na podstawie
art. 39312 k.p.c.
========================================