Wyrok z dnia 7 marca 2006 r.
I UK 142/05

W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych sąd rejonowy jest wła-
ściwy rzeczowo tylko w sprawach wymienionych w art. 4778 § 2 k.p.c.

Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie: SN Roman Kuczyński,
SA Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 marca 2006 r. sprawy
z odwołania Powiatowego Zarządu Dróg w Ż. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w B.-B. o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy, na
skutek kasacji odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej z dnia 29 września 2004 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej z dnia 23 lutego 2004 r. [...] i przekazał
sprawę Sądowi Okręgowemu w Bielsku-Białej do rozpoznania i orzeczenia o kosz-
tach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej zmienił wyrok Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej z 23 lutego
2004 r. i oddalił odwołanie Powiatowego Zarządu Dróg w Ż. od decyji Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych Oddziału w B.-B. z dnia 24 września 2002 r.
W sprawie tej Powiatowy Zarząd Dróg w Ż. pismem z 31 stycznia 2002 r. wy-
stąpił do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o zwrot jednorazowego odszkodowania
wypłaconego rodzinie pracownika, zmarłego na skutek wypadku przy pracy w dniu
17 października 2001 r. W uzasadnieniu żądania wskazał na należną refundację wy-
płaconego świadczenia z funduszu wypadkowego w ramach Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, w oparciu o przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
na niekonstytucyjność przepisu art. 32 ustawy wypadkowej.
Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej, po decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w B.-B. z 24 września 2002 r. odmawiającej spełnienia żądania z
braku podstawy prawnej, postanowieniem z 2 października 2003 r. stwierdził swą
niewłaściwość rzeczową i przekazał sprawę do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w
Bielsku-Białej na podstawie art. 4778 § 2 pkt 3 k.p.c. i art. 200 § 1 k.p.c.
Sąd Rejonowy w Bielsku-Białej wyrokiem z 23 lutego 2004 r. zmienił decyzję
organu rentowego i zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B.-B.
na rzecz Powiatowego Zarządu Dróg w Ż. 60.344 zł z odsetkami i kosztami. Ustalił,
że Powiatowy Zarząd Dróg w Ż. w dniu 4 stycznia 2002 r. wypłacił uprawnionym
członkom rodziny pracownika Adama I., zmarłego w dniu 20 października 2001 r.
wskutek wypadku przy pracy, kwotę 60.344 zł tytułem jednorazowego odszkodowa-
nia na podstawie art. 12 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W dniu 31 stycznia 2002 r. pracodawca
wystąpił do organu rentowego o zwrot tej kwoty. Pozwany wpierw pismem z 14
marca 2002 r., a później decyzją z 24 września 2002 r., odmówił refundacji wypłaco-
nego jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy. W ocenie prawnej
uwzględnionego żądania Sąd Rejonowy przyjął, że Powiatowy Zarząd Dróg w Ż. miał
prawo do refundacji przez pozwany organ rentowy wypłaconego jednorazowego od-
szkodowania, zwłaszcza po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24 kwietnia 2002
r., P 5/01, stwierdzającego niekonstytucyjność przepisu art. 32 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy
z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, ograniczającego odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu jednora-
zowego odszkodowania wypadkowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych tylko do
pracowników nieuspołecznionych zakładów pracy i ich rodzin. W uzasadnieniu wyro-
ku Sąd Rejonowy wyraził pogląd, że sąd nie stosuje niekonstytucyjnego przepisu
również do zdarzeń sprzed orzeczenia niekonstytucyjności, stąd w sprawie to po-
zwany organ rentowy był zobowiązany do wypłaty jednorazowego odszkodowania
wypadkowego i winien zwrócić powodowi wypłacone przezeń rodzinie pracownika
jednorazowe odszkodowanie. Do takiego samego wniosku, o rozliczeniu wypłaco-
nego przez pracodawcę odszkodowania ze składkami na ubezpieczenie społeczne,
uiszczanymi przez powoda jako płatnika składek, prowadziły również przepisy art. 54
pkt 1 i art. 55 pkt 4, art. 68 ust. 1 pkt 1 lit. d ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych.
Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej uwzględnił apelację pozwanego organu ren-
towego i wyrokiem z 29 września 2004 r. zmienił wyrok Sądu Rejonowego z 23 lute-
go 2004 r. w ten sposób, że oddalił odwołanie Powiatowego Zarządu Dróg w Ż. od
decyzji pozwanego organu rentowego. Stwierdził błędne zastosowanie art. 32 ustawy
wypadkowej i ocenę skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24 kwietnia 2002
r., które nie pozwalały na refundację pracodawcy przez organ rentowy jednorazowe-
go odszkodowania wypadkowego wypłaconego przed wejściem w życie wyroku Try-
bunału Konstytucyjnego. Do tego czasu przepis art. 32 ustawy wypadkowej w pełni
obowiązywał i powód jako uspołeczniony pracodawca był zobowiązany do zapłaty
jednorazowego odszkodowania wypadkowego. Podstawy dochodzonej refundacji nie
stanowiły również przepisy art. 54, 55 i 68 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych.
Kasację Powiatowy Zarząd Dróg w Ż. oparł na obu podstawach z art. 3931
k.p.c. Zarzucił przede wszystkim pominięcie nieważności postępowania (art. 378 § 1
k.p.c. w związku z art. 379 pkt 6 k.p.c.) z tej przyczyny, że Sąd Rejonowy orzekał w
sprawie jako sąd pierwszej instancji, pomimo że w sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych o zwrot (refundację) jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku
przy pracy wypłaconego przez pracodawcę właściwy był Sąd Okręgowy jako sąd
pierwszej instancji bez względu na wartość przedmiotu sporu (art. 4778 § 1 k.p.c.).
Zarzuty naruszenia prawa materialnego odnosiły się do: 1) błędnej wykładni przepi-
sów: art. 54 pkt 1 w związku z art. 55 pkt 4 oraz art. 68 ust. 1 pkt 1 lit. d ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, polegającej na przyję-
ciu, że przepisy te nie mogą stanowić podstawy prawnej do dokonania refundacji
uspołecznionemu pracodawcy wypłaconego za pozwany organ rentowy jednorazo-
wego odszkodowania na rzecz członków rodziny pracownika zmarłego wskutek wy-
padku przy pracy przed dniem 19 czerwca 2000 r., to jest przed dniem wejścia w ży-
cie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego; 2) niezastosowania art. 410 § 2 k.c. i art.
518 § 1 pkt 1 k.c. w związku z art. 190 ust. 3 Konstytucji RP oraz w związku z wyro-
kiem Trybunału Konstytucyjnego z 24 kwietnia 2002 r. Na tej podstawie skarżący
wniósł o uchylenie obu wyroków i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do po-
nownego rozpoznania lub o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji
organu rentowego, z prawem do kosztów w obu sytuacjach.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasadny jest procesowy zarzut kasacji o naruszeniu przez Sąd drugiej instan-
cji przepisów nakazujących z urzędu uwzględnienie nieważności postępowania (art.
378 § 1 k.p.c.). Chodzi o rozpoznanie sprawy przez Sąd Rejonowy, w której Sąd
Okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu (art. 379 pkt 6
k.p.c.).
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zasadą jest właściwość rze-
czowa sądu okręgowego (art. 4778 § 1 k.p.c.). Stanowi ona wyjątek od zasady,
zgodnie z którą sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla
których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych (art. 16 k.p.c.). Takie gene-
ralne zastrzeżenie właściwości sądów okręgowych jako właściwych w pierwszej in-
stancji do rozpoznania spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych nastąpiło również
w oderwaniu od innych kategorii spraw rozpoznawanych w pierwszej instancji przez
sąd okręgowy (art. 17 k.p.c.).
Wyjątkiem od właściwości sądów okręgowych w pierwszej instancji w spra-
wach z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawy, dla których w art. 4778 § 2
k.p.c. została zastrzeżona właściwość sądów rejonowych. Zgodnie z tym przepisem
sąd rejonowy jest właściwy do rozpoznania spraw enumeratywnie wyliczonych, w
tym sprawy o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej
(art. 4778 § 2 pkt 3 k.p.c.). Wykładnia tego przepisu nie pozwala na inne oznaczenie
zakresu (przedmiotu) takiej sprawy, niż wynikający z jego literalnej (gramatycznej)
treści. Odpowiada ona takiemu samemu określeniu przedmiotu sprawy w material-
nym prawie pracy i ubezpieczeń społecznych. Z uwagi na datę wejścia w życie prze-
pisu art. 4778 § 2 k.p.c. (od 1 października 2001 r.), niewątpliwie chodzi w nim o
sprawy o odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy określone poprzednio obowią-
zującą ustawą wypadkową (art. 9, art. 12 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świad-
czeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jednolity tekst: Dz.U. z
1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), jak również o takie sprawy przewidziane aktualną
ustawą wypadkową (art. 6 ust. 1 pkt 4 i pkt 5 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.). Do takiego wniosku prowadzi również sama treść
przepisu art. 4778 § 2 k.p.c., w której tylko przez pozytywną egzemplifikację wskaza-
no sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych należące do właściwości sądu rejo-
nowego. Zakres tej właściwości nie może być więc szerszy niż wyraźnie oznaczony.
Po wtóre, takie wyliczenie tych spraw z reguły łączy się z określonym świadczeniem
lub roszczeniem przewidzianym w prawie materialnym (przykładowo chodzi o zasiłki
wymienione w punkcie 1 art. 4778 § 1 k.p.c. i odpowiadające im ustawy). Uzasadnia
to ocenę, że przepis art. 4778 § 2 pkt 3 k.p.c. o właściwości sądu rejonowego, jako
rzeczowo właściwego do rozpoznania określonych spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych, nie dopuszcza jakiejkolwiek wykładni rozszerzającej czy nawet celowo-
ściowej. Taką zaś - jak się wydaje - zastosował Sąd Okręgowy, gdyż niezasadnie
przekazał niniejszą sprawę do rozpoznania w pierwszej instancji przez Sąd Rejono-
wy. Sprawa o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy nie jest tożsama ze
sprawą wszczętą przez wnioskodawcę. Przedmiot tej sprawy jest inny w warstwie
faktycznej i prawnej. Przede wszystkim wnioskodawca nie dochodzi odszkodowania
z tytułu wypadku przy pracy, gdyż takie świadczenie podmiotowo pracodawcy nie
przysługuje. W sprawie o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy pracodawca
nie ma też legitymacji czynnej, która przysługuje pracownikowi albo jego rodzinie.
Pracodawca dochodzi w niniejszej sprawie ,,refundacji" lub zwrotu przez organ ren-
towy odszkodowania wypłaconego rodzinie pracownika, po jego śmierci na skutek
wypadku przy pracy. Nie jest to więc sprawa o odszkodowanie z tytułu wypadku przy
pracy. Już tylko wskazana relacja podmiotowa, związana z brakiem legitymacji czyn-
nej, wykluczała zakwalifikowanie sprawy jako sprawy o odszkodowanie z tytułu wy-
padku przy pracy. Niemniej i w dalszym zakresie Sąd Okręgowy winien był zwrócić
uwagę na niedopuszczalność właściwości rzeczowej Sądu Rejowego na podstawie
art. 4778 § 2 pkt 3 k.p.c., z uwagi na odmienną faktyczną i prawną podstawę docho-
dzonego żądania (również same strony mogły zakwestionować przekazanie sprawy
do Sądu Rejonowego, gdyż na postanowienie o właściwości rzeczowej niższego
sądu przysługiwało zażalenie na podstawie art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Wnioskodawca
prawną konstrukcję żądania opiera na twierdzeniu o uregulowaniu (zapłacie) przez
siebie długu organu rentowego i przyjmuje, że według prawa materialnego przysłu-
guje mu refundacja (zwrot) wypłaconego świadczenia na podstawie przepisów
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Twierdzenie to dodatkowo wzmacniać
ma orzeczenie o niekonstytucyjności art. 32 ustawy wypadkowej. Niezależnie od
tego, zarzuca również bezpodstawne wzbogacenie się organu rentowego.
Wobec takiego uzasadnienia faktycznego i prawnego żądania nie jest to
sprawa o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy, podlegająca rozpoznaniu
przez Sąd Rejonowy na podstawie art. 4778 § 2 pkt 3 k.p.c. Ponadto należało zwrócić
uwagę, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych przedmiot sprawy wy-
znacza decyzja organu rentowego i tu zajęte przez organ rentowy stanowisko także
nie dotyczyło odszkodowania dla uprawnionego ubezpieczonego z tytułu wypadku
przy pracy, lecz odmowy refundacji pracodawcy wypłaconego świadczenia.
Orzeczenie przez sąd rejonowy w sprawie, w której właściwy rzeczowo jest
sąd okręgowy, zawsze powoduje nieważność postępowania. Przy stwierdzonej nie-
ważności postępowania, ze względu na naruszenie przepisów o właściwości rzeczo-
wej sądów, uchyleniu podlegają wyroki obu Sądów. Sprawa podlega rozpoznaniu od
początku przez Sąd Okręgowy jako rzeczowo właściwy w pierwszej instancji.
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. w związku z art. 386 § 2 k.p.c. i art. 39319 k.p.c. (mając na uwadze przepisy
postępowania właściwe ze względu na datę wydania zaskarżonego orzeczenia - art.
3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywil-
nego ..., Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
O kosztach orzeczono stosowanie do art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39319
k.p.c.
========================================