Wyrok z dnia 16 października 2007 r.
I UK 123/07

Przymus ubezpieczeń emerytalnego i rentowego na podstawie umowy
agencyjnej lub zlecenia (art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz.
74 ze zm.) dotyczy również osoby podlegającej z mocy ustawy ubezpieczeniu
społecznemu rolników.

Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 paź-
dziernika 2007 r. sprawy z odwołania Celiny K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w B. o podleganie ubezpieczeniom społecznym, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia
22 grudnia 2006 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Decyzją z dnia 28 grudnia 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w B. stwierdził podleganie Celiny K. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym w
okresie od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 14 stycznia 2002 r. z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej.

Wyrokiem z dnia 4 sierpnia 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku oddalił odwołanie ubezpieczonej, opierając się na art. 9
ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Sąd ten stwierdził bowiem, że
prowadzenie działalności gospodarczej od października 1997 r. było tytułem ubez-
pieczenia, który powstał wcześniej, niż tytuły do objęcia ubezpieczeniem w związku z
zawarciem umów zlecenia lub agencyjnej. Sąd pierwszej instancji ustalił, że Celina
K. prowadziła działalność gospodarczą od dnia 15 października 1997 r. do dnia 31
grudnia 2002 r., będąc w tym okresie objętą ubezpieczeniem społecznym jako rolnik
prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą. Dodatkowo od dnia 1 stycznia
1999 r. do dnia 31 października 1999 r. ubezpieczona wykonywała umowę agencyj-
ną na rzecz PPUP ,,Poczta Polska", natomiast od dnia 8 czerwca 2000 r. do dnia 31
marca 2003 r. świadczyła pracę na podstawie kolejno zawartych umów agencyjnej i
umowy zlecenia z ,,P.P." S.A. w W. W spornym okresie Celina K. nie została jednak
zgłoszona do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego z tytułu wykonywania
umów agencyjnych i umowy zlecenia, od których odprowadzona została jedynie
składka na ubezpieczenie zdrowotne. Sąd ustalił także, iż umowy zlecenia i agencyj-
na nie zostały zawarte w ramach prowadzonej przez ubezpieczoną działalności go-
spodarczej, a zamiarem stron nie było objęcie Celiny K. ubezpieczeniem społecznym
z tytułu powyższych umów, gdyż w żadnym z podmiotów, z którymi je zawierała, nie
złożyła wniosku o objęcie jej ubezpieczeniem społecznym z tytułu tych umów.

Apelację od powyższego wyroku złożyła ubezpieczona, wnosząc o jego uchy-
lenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz zarzucając mu błędne
ustalenia faktyczne. Ubezpieczona podniosła, że od dnia 10 stycznia 1998 r. prowa-
dziła Agencję Poczty Polskiej w ramach działalności gospodarczej i informowała
PPUP, że jest ubezpieczona w KRUS. Podobnie poinformowała później P.P. SA, że
jest ubezpieczona w KRUS i prowadzi działalność gospodarczą.

Wyrokiem z dnia 22 grudnia 2006 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku oddalił apelację ubezpieczonej, stwierdzając jednocze-
śnie, że Sąd pierwszej instancji dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych oraz
aprobując w całości stanowisko Sądu Okręgowego wyrażone w uzasadnieniu za-
skarżonego wyroku. Sąd drugiej instancji potwierdził, że w rozpoznawanej sprawie
miał miejsce zbieg kilku tytułów ubezpieczenia, a w takim przypadku ubezpieczony
jest obejmowany ubezpieczeniem z tego tytułu, który powstał najwcześniej, co wy-
nika z art. 9 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zmiana tytułu ubez-
pieczenia możliwa jest jedynie na wniosek ubezpieczonego. Sąd Apelacyjny nie zgo-
dził się z argumentami wnioskodawczyni, że umowy agencyjne i zlecenia były za-
warte w spornym okresie w ramach prowadzonej przez nią działalności gospodar-
czej. Podkreślił, że przedmiotem działalności gospodarczej, zgodnie z wpisem do
ewidencji, był handel detaliczny, hurtowy i obwoźny artykułami spożywczo - przemy-
słowymi oraz mała gastronomia. Natomiast w ramach umowy zawartej z Pocztą Pol-
ską ubezpieczona prowadziła agencję pocztową, a na podstawie umowy agencyjnej
zawartej z P.P. SA zajmowała się pośrednictwem w zawieraniu umów pożyczek i
przyjmowaniu pieniędzy na ich spłatę. Sąd podniósł także, że z akt sprawy wynika, iż
apelująca nie składała wniosku o podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu
umowy zlecenia i umowy agencyjnej ani do Poczty Polskiej, ani do P.P. SA. Oba z
powyższych podmiotów odprowadzały od zawartych umów jedynie składki na ubez-
pieczenie zdrowotne, biorąc pod uwagę oświadczenie ubezpieczonej o prowadzeniu
przez nią działalności gospodarczej.

Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiodła wnioskodawczyni, kwe-
stionując go w całości oraz żądając jego uchylenia i przekazania sprawy do ponow-
nego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku wraz z rozstrzygnięciem o
kosztach postępowania. Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia
przepisów prawa materialnego przez: oczywiste naruszenie przepisów art. 9 ust. 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
niezastosowanie art. 3a ust. 2, art. 4, art. 5a ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25
ze zm.), wskutek przyjęcia przez sąd, że nie nastąpiła przesłanka wyłączenia z
ubezpieczenia społecznego z tytułu zawarcia umowy zlecenia i agencyjnej, gdyż
skarżąca podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników. Wniosek o przyjęcie
skargi kasacyjnej do rozpoznania został uzasadniony koniecznością dokonania wy-
kładni przepisów art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych w zbiegu z art. 3a ust. 2, art. 4, art. 5a ust. 1 i 2 ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, polegającej na przyjęciu
przez Sąd, że skarżąca winna podlegać ubezpieczeniu społecznemu z tytułu zawar-
cia umowy zlecenia i umowy agencyjnej, co miałoby ją wyłączyć z ubezpieczenia
społecznego rolników, która to kwestia nie znajduje rozstrzygnięcia w orzecznictwie,
budząc przy tym poważne wątpliwości. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżąca
podniosła, że jako rolnik podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników na podsta-
wie art. 3a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. W związku z tym, że obo-
wiązek ten powstał od 1 maja 1993 r., skarżąca miała prawo wyboru ubezpieczenia i
wybrała ubezpieczenie społeczne rolników. Ubezpieczenie rolnika przebiega zaś w
jednostkach czasu wyznaczonych kwartałami, co - zdaniem ubezpieczonej - ma
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Skarżąca podniosła także, że jako rolnik pro-
wadzący działalność gospodarczą miała prawo wyboru rodzaju ubezpieczenia, z
której to możliwości skorzystała, wobec czego powinna podlegać jedynie ubezpie-
czeniu społecznemu rolników. Stwierdziła również, że zweryfikować należałoby obję-
cie jej ubezpieczeniem na zasadach ogólnych, zwłaszcza w odniesieniu do okresu
od dnia 1 listopada 2001 r. do dnia 14 stycznia 2002 r., gdyż wtedy skarżąca nie
prowadziła działalności gospodarczej ze względu na jej zawieszenie, co potwierdzają
zapisy w księdze przychodów i rozchodów. Ubezpieczona dodatkowo nadmieniła, że
trwa postępowanie w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa związanego
ze złożeniem wniosku ZUS ZZA o objęcie jej ubezpieczeniem społecznym z tytułu
zawarcia umowy agencyjnej, złożonym przez Pocztę Polską, którego skarżąca nie
podpisała.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż skarżąca nie sformułowała żadnego
zarzutu w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, co oznacza związanie Sądu Najwyż-
szego ustaleniami faktycznymi, jakie legły u podstaw zaskarżonego orzeczenia (art.
39813 § 2 k.p.c.). Zgodnie zaś z tymi ustaleniami, skarżąca jako właścicielka gospo-
darstwa rolnego została objęta od dnia 1 maja 1993 r. ubezpieczeniem społecznym
rolników. W dniu 15 października 1997 r. podjęła się prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej, a ponieważ do tej chwili podlegała ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników z mocy ustawy już ponad cztery lata, stosownie do treści art. 5a
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), w brzmieniu wówczas obowiązującym,
pozostała nadal w tym ubezpieczeniu. Nie złożyła bowiem oświadczenia o woli pod-
legania ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Działalność gospodarczą ubezpieczona wykonywała nieprzerwanie do 31 grudnia
2002 r., prowadząc jednocześnie gospodarstwo rolne. W okresie od 1 stycznia 1999
r. do 31 października 1999 r. świadczyła ponadto pracę na rzecz PPUP ,,Poczta Pol-
ska" na podstawie umowy agencyjnej, zaś od 8 czerwca 2000 r. do 31 marca 2003 r.
- na rzecz ,,P.P." SA najpierw w ramach umowy agencyjnej, a następnie umowy zle-
cenia, przy czym do 14 stycznia 2002 r. została zgłoszona z tego tytułu jedynie do
ubezpieczenia zdrowotnego. Tylko taki stan faktyczny może być zatem odniesieniem
do postawionego przez skarżącą zarzutu naruszenia prawa materialnego. Uwagę
zwrócić przede wszystkim należy zaś na to, iż z ustaleń Sądu wynika nieprzerwane
prowadzenie przez wnioskodawczynię pozarolniczej działalności gospodarczej w
okresie od 15 października 1997 r. do 31 grudnia 2002 r., a zatem wynikające z uza-
sadnienia skargi twierdzenia o tym, że takiej działalności w okresie od 1 listopada
2001 r. do 14 stycznia 2002 r. faktycznie nie prowadziła, zmierzają do podważenia
stanu faktycznego, a tym samym uwzględnione być nie mogą.
Sąd Apelacyjny uznał, że rozstrzygnięcie w przedmiocie spornego w sprawie
tytułu do podlegania skarżącej ubezpieczeniu społecznemu w okresie od 1 stycznia
1999 r. do 14 stycznia 2002 r. wymaga zastosowania do tak ustalonego stanu fak-
tycznego przepisu art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), po-
woływanej dalej jako ,,ustawa systemowa", co w konsekwencji doprowadziło do
stwierdzenia, iż tytułem takim było prowadzenie pozarolniczej działalności gospodar-
czej, jako że tę formę aktywności zarobkowej wnioskodawczyni podjęła wcześniej,
niż pozostałe rodzące obowiązek ubezpieczenia społecznego (umowy agencyjna i
zlecenia). W powyższym mieści się zatem założenie, że w spornym okresie nastąpił
zbieg tytułów do ubezpieczenia społecznego w postaci działalności gospodarczej i
umów agencyjnych, a następnie - działalności gospodarczej i umowy zlecenia, które
Sąd drugiej instancji przyjął a priori, nie podejmując próby bardziej dogłębnego roz-
ważenia tego zagadnienia przy uwzględnieniu faktu posiadania przez skarżącą sta-
tusu rolnika prowadzącego działalność gospodarczą i podlegania w związku z tym
ubezpieczeniu społecznemu rolników.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy systemowej,
osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą podlega obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Jednakże w myśl art. 5a ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym w okresie, którego doty-
czy spór, jeżeli podejmującym pozarolniczą działalność gospodarczą jest rolnik,
podlegający z tego tytułu ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy
ustawy nieprzerwanie co najmniej rok, to nadal podlega ubezpieczeniu społecznemu
rolników. W takiej sytuacji podjęcie działalności gospodarczej nie rodzi więc przymu-
su ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5
ustawy systemowej, a ujmując to inaczej, pozarolnicza działalność gospodarcza nie
staje się wówczas tytułem do objęcia danej osoby obowiązkowo tymi ubezpiecze-
niami. Nie budzi wątpliwości, że skarżąca, podejmując w dniu 1 października 1997 r.
pozarolniczą działalność gospodarczą, spełniała warunki wynikające z art. 5a ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników i nie złożyła oświadczenia o woli podlegania
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu prowadzenia działalności gospo-
darczej. Tym samym była nadal objęta ubezpieczeniem społecznym rolników i nie
podlegała obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu prowadzonej działalności gospodar-
czej. Stan taki trwał do 31 marca 2002 r., a zatem również w spornych okresach wy-
konywania przez wnioskodawczynię pracy w ramach umów agencyjnych oraz zle-
cenia. Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia podle-
gają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy systemowej). Przymus ubezpieczenia z tych tytułów dotyczy również osoby,
która podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy, bowiem żaden
przepis nie wyłącza osoby znajdującej się w takiej sytuacji faktycznej z obowiązku
ubezpieczenia w związku z zawarciem umowy o charakterze cywilnoprawnym, ani
nie zezwala na wybór w takim przypadku rodzaju ubezpieczenia (powszechne bądź
rolnicze). Możliwość pozostania w rolniczym ubezpieczeniu społecznym dotyczy wy-
łącznie rolnika podejmującego pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 5a ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników), która jest innym tytułem do podlegania ubez-
pieczeniu społecznemu niż umowy zlecenia, czy agencyjne, co wprost wynika z tre-
ści art. 6 ust. 1 ustawy systemowej. Jednocześnie zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy
systemowej, ubezpieczenie społeczne rolników regulują odrębne przepisy, jednakże
pod warunkiem, że nie podlegają oni obowiązkowi ubezpieczeń społecznych na pod-
stawie ustawy systemowej, co jest równoznaczne ze stwierdzeniem pierwszeństwa
przymusu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych w oparciu o przepisy tego ostatnio
wymienionego aktu prawnego. W koherencji do tych uregulowań pozostają art. 7 ust.
1 i art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, według których rolnik
podlegający innemu ubezpieczeniu społecznemu nie jest obejmowany z mocy
ustawy rolniczymi ubezpieczeniami: chorobowym, wypadkowym, macierzyńskim oraz
emerytalno - rentowym. Za nietrafny należy zatem uznać pogląd skarżącej, iż zawar-
cie przez nią umów o charakterze cywilnoprawnym nie wpłynęło na jej status osoby
podlegającej ubezpieczeniu społecznemu rolników. Zarzut naruszenia art. 9 ust. 2
ustawy systemowej w związku z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
należy jednak uznać za uzasadniony, albowiem Sąd Apelacyjny niewłaściwie zasto-
sował ten przepis do ustalonego w sprawie stanu faktycznego, w konsekwencji nie-
prawidłowo stwierdzając, iż w spornym okresie wnioskodawczyni podlegała ubezpie-
czeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Stosownie do
treści art. 9 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy systemowej, osoba spełniająca warunki do
objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o
których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4 - 6 i 10 (a więc również z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności i jednoczesnego wykonywania pracy na podstawie umowy
agencyjnej, bądź zlecenia), jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu,
który powstał najwcześniej. Wynikającym z tego przepisu warunkiem jego stosowa-
nia jest więc istnienie w tym samym czasie kilku różnych tytułów do objęcia danej
osoby obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi. Skarżąca tymczasem nie speł-
niała warunków do objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia po-
zarolniczej działalności gospodarczej, albowiem podejmując ją jako rolnik podlega-
jący ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy przez ponad rok, nie zło-
żyła oświadczenia, że chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu w związku z pro-
wadzoną działalnością. Działalność ta nie była zatem dla niej tytułem do objęcia
przymusem ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. Tym samym, zawierane przez
wnioskodawczynię w spornym okresie umowy cywilnoprawne nie były kolejnymi,
obok działalności gospodarczej, podstawami do objęcia obowiązkiem tych ubezpie-
czeń, a zatem nie wystąpił zbieg tytułów do ubezpieczenia, o którym mowa w art. 9
ust. 2 zdanie pierwsze ustawy systemowej. Skarżąca wykonywała pracę na podsta-
wie kolejno zawieranych umów agencyjnych i zlecenia, będąc przy tym rolnikiem
podlegającym ubezpieczeniu rolniczemu z mocy ustawy, wobec czego jej status w
spornym okresie odpowiadał opisanej powyżej sytuacji rolnika podejmującego ak-
tywność zarobkową rodzącą przymus ubezpieczenia emerytalnego i rentowych, nie
będącej pozarolniczą działalnością gospodarczą, czego konsekwencją jest stwier-
dzenie obowiązku ubezpieczenia z tytułu tych właśnie umów (art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) przez okresy, na które były one za-
warte. Pogląd Sądu Apelacyjnego, jakoby skarżąca w czasie trwania umów cywilno-
prawnych, jak i w przerwach pomiędzy rozwiązaniem jednej, a nawiązaniem kolejnej
z takich umów, podlegała ubezpieczeniu społecznemu w związku z prowadzoną
wówczas działalnością gospodarczą nie znajduje zatem wystarczającego oparcia w
obowiązujących przepisach, a ponieważ takie stanowisko narusza art. 9 ust. 2
ustawy systemowej w związku z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
przez jego niewłaściwe zastosowanie, skarga kasacyjna w efekcie musi być uznana
za opartą na usprawiedliwionej podstawie, pomimo że zawarta w niej konkluzja,
sprowadzająca się do twierdzenia o podleganiu wnioskodawczyni ubezpieczeniu
społecznemu rolników w całym spornym okresie, jest nieprawidłowa.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815 §1 k.p.c. i art. 108 §
2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
========================================