Wyrok z dnia 18 października 2004 r.
I UK 123/04

Decyzja oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotycząca zmian w
prawie do świadczeń przyznanych w drodze wyjątku na podstawie art. 83 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), w tym
także decyzja o ustaniu prawa do nich (wstrzymania wypłaty), jest decyzją, od
której przysługuje odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych.

Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Józef Iwulski, Maria
Tyszel (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 paź-
dziernika 2004 r. sprawy z wniosku Dariusza D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w B. o rentę wyjątkową, na skutek kasacji wnioskodawcy od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 4 marca 2004 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 4 marca 2004r. [...] uwzględniając apelację Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w B., w sprawie z odwołania Dariusza D. o rentę wyjątkową,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białym-
stoku z 4 listopada 2003 r. [...] i odrzucił odwołanie wnioskodawcy od decyzji tegoż
Zakładu z dnia 19 lutego 2003 r. Decyzją tą organ rentowy wstrzymał z dniem 1
stycznia 2003 r. dalszą wypłatę renty przyznanej Dariuszowi D. w drodze wyjątku,
ponieważ w wyniku badania kontrolnego lekarz orzecznik uznał go za niezdolnego
do pracy tylko częściowo. Sąd Okręgowy, na podstawie wyników przeprowadzonego
postępowania dowodowego ustalił, że wnioskodawca jest całkowicie niezdolny do
pracy na stałe, zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawcy rentę z tego z
tytułu od dnia jej wstrzymania. W uzasadnieniu swego wyroku Sąd Apelacyjny
stwierdził, że: ,,z dołączonych akt rentowych wynika, że Dariusz D. pobiera od 1
stycznia 1996 r. rentę przyznaną w drodze wyjątku przez Prezesa Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych w dniu 16. I. 1996 r. (...). Zgodnie z art. 83 ust. 4 ustawy z 13. X
.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U Nr 137. poz. 887 ze zm.) od de-
cyzji przyznającej świadczenie w drodze wyjątku oraz od decyzji odmownej odwoła-
nie nie przysługuje. Z tych względów odwołanie Dariusza Daniłowskiego od decyzji
wstrzymującej dalszą wypłatę renty przyznanej w drodze wyjątku podlegało oddale-
niu na zasadzie art. 386 § 3 w zw. z art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c."
W kasacji od tego wyroku pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o jego ,,uchyle-
nie przy uwzględnieniu kosztów zastępstwa adwokackiego" zarzucając, że został
wydany z naruszeniem prawa materialnego ,,przez błędną jego wykładnię i niewła-
ściwe zastosowanie przepisu art. 83 ust. 4 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych polegające na błędnym przyjęciu że decyzja ZUS
wstrzymująca wypłatę renty przyznanej w drodze wyjątku przez Prezesa ZUS jest
decyzją w rozumieniu przepisu art. 83 ust. 4 powołanej wyżej ustawy i w związku z
tym nie przysługuje od niej odwołanie, podczas gdy jest to decyzja mająca charakter
decyzji w rozumieniu przepisu art. 83 ust 1 i może być zaskarżona do Sądu na mocy
art. 83 ust. 2 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych." Przedstawiając okolicz-
ności uzasadniające rozpoznanie kasacji stwierdził: ,,w sprawie niniejszej zachodzą
okoliczności uzasadniające jej rozpoznanie z tego względu, że występuje tu zarówno
istotne zagadnienie prawne wymagające rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego jak i
konieczność wykładni przepisu art. 83 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o sys-
temie ubezpieczeń społecznych budzącego poważne wątpliwości i wywołującego
rozbieżności w orzecznictwie sądów."

Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:

Przytoczona podstawa kasacyjna jest usprawiedliwiona, a zaskarżony wyrok
został wydany z naruszeniem wskazanych w niej przepisów. Okoliczności faktyczne
sprawy są bezsporne. Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 16
stycznia 1996 r. przyznał wnioskodawcy - w drodze wyjątku - na podstawie art. 65
obowiązującej wówczas ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) rentę z tytułu niezdol-
ności do pracy w stopniu uzasadniającym zaliczenie go wówczas do drugiej grupy
inwalidów. Różnice pomiędzy tym przepisem, a treścią art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004, Nr 39, poz.353) są w rozpatrywanej sprawie nieistotne.
Stosownie do art. 83 ust. 1 powołanej wyżej ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, zwanej dalej ustawą systemową, Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności
,,ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych" (pkt 4), natomiast
zgodnie z ust. 4 tego przepisu, od decyzji przyznającej świadczenie w drodze wy-
jątku oraz od decyzji odmownej odwołanie nie przysługuje. Wnoszący kasację za-
sadnie zwrócił uwagę, że decyzja organu rentowego wstrzymująca wnioskodawcy
dalszą wypłatę renty pobieranej w drodze wyjątku nie była decyzją, do której ma za-
stosowanie przytoczony art. 83 pkt 4 ustawy systemowej. Przepis ten w sposób jed-
noznaczny odnosi się wyłącznie do decyzji podejmowanej przez Prezesa Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (przyznającej świadczenia lub odmawiającej przyznania),
natomiast decyzję o wstrzymaniu wypłaty renty przyznanej przez Prezesa - podjął
Oddział Zakładu w B. Trafnie więc w kasacji podniesiono, że ,,Kodeks postępowania
cywilnego daje stronom postępowania dotyczącego spraw z zakresu ubezpieczenia
społecznego możliwość wnoszenia odwołań od decyzji organów rentowych. Kognicja
sądów jest wyłączona tylko w sprawach, w których decyzja należy do swobodnego
uznania. Taki charakter bezspornie mają decyzje dotyczące świadczeń przyznanych
w szczególnym trybie przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w oparciu o
art. 83 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, jednakże żaden przepis ustawowy nie pozwala na przy-
jęcie tezy, że taki charakter mają decyzje ZUS dotyczące wypłaty tego świadczenia,
np. wstrzymanie czy zawieszenie wypłaty. Wyłączenie kontroli sądowej w sprawach
o przyznanie świadczenia wyjątkowego, nie jest równoznaczne z wyłączeniem spod
kognicji sądu innych decyzji wydanych w danej sprawie, jeżeli wyraźny przepis usta-
wowy nie zalicza tych innych decyzji do sfery swobodnego uznania. Żaden wyjątek,
w tej sprawie również, nie może być interpretowany rozszerzająco". Sporna decyzja
ZUS o wstrzymaniu dalszej wypłaty renty opierała się na stwierdzeniu, że Dariusz D.
jest częściowo zdolny do pracy, a zatem, nie spełnia jednego z warunków koniecz-
nych dla przyznania mu świadczenia w szczególnym trybie. Decyzja ta zatem nie
mieściła się w sferze swobodnego uznania, lecz jej podstawę stanowiło ustalenie, iż
powstała nowa okoliczność uzasadniająca brak prawa do świadczenia. Prawidłowość
tego ustalenia (faktu obiektywnego), które uzasadniało decyzję o wstrzymaniu wy-
płaty świadczenia może być przez zainteresowanego kwestionowana w odwołaniu
od decyzji i podlega rozpoznaniu przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny ewidentnie nie zauważył różnicy pomiędzy decyzją Prezesa
ZUS, od której rzeczywiście odwołanie nie przysługuje, a decyzją organu rentowego
weryfikującą tę decyzję, która zawsze może być przedmiotem zaskarżenia zgodnie z
przepisem art. 83 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Na takim sta-
nowisku stanął również Sąd Apelacyjny w Łodzi, który w postanowieniu z dnia 30
października 1998 r. pisze ,,dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie, w której
wniesiono odwołanie od decyzji organu rentowego wstrzymującej wypłatę renty,
przyznanej w drodze wyjątku na podstawie art. 65 ustawy o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin, a opartej na kwestionowanym w odwołaniu ustaleniu,
iż osoba uprawniona do tej renty odzyskała zdolność do pracy (III AUz 76/98 OSA
1999/2/7)".
W uzupełnieniu tego wywodu Sąd Najwyższy przypomina, że powołane po-
stanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi wpisuje się w ukształtowane orzecznictwo
Sądu Najwyższego, który już w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26 paździer-
nika 1967 r., III UZP 5/67 (OSNCP 1968 nr 5, poz. 80), uznał, że pozostawienie
przyznania renty o charakterze szczególnym swobodnemu uznaniu organu nie jest
równoznaczne z wyłączeniem spod kompetencji sądu pracy i ubezpieczeń społecz-
nych kontroli decyzji dotyczących wypłaty tej renty, np. wstrzymania jej wypłaty. W
uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że ,,swobodne uznanie organu
rentowego - jako kryterium wyłączenia sporu spod właściwości sądów ubezpieczeń
społecznych - odnosi się do charakteru konkretnej decyzji organu rentowego, a nie
do charakteru renty, na tle której decyzja została wydana." Chociaż uchwała ta zo-
stała wydana na tle innego stanu prawnego, w którym organem uprawnionym do
przyznania renty (osobom szczególnie zasłużonym dla Polskiej Rzeczypospolitej Lu-
dowej) był Prezes Rady Ministrów, to wyrażone w niej stanowisko zachowało aktual-
ność w zakresie w jakim odnosi się do kognicji sądów pracy i ubezpieczeń społecz-
nych. Potwierdzał je Sąd Najwyższy w swym późniejszym orzecznictwie. Tak też w
uzasadnieniu wyroku z dnia 5 kwietnia 1995 r., II UR 4/95, (OSNAPiUS 1995 nr 18,
poz. 233), podkreślił, że ukształtowany w praktyce sądowej pogląd, że kontroli sądów
pracy i ubezpieczeń społecznych, stosownie do art. 476 §2 pkt 1 k.p.c., podlegają
również decyzje w sprawach świadczeń przyznanych w drodze wyjątku dotyczy tych
sytuacji, ,,w których zostały wydane w danej sprawie inne decyzje, jeżeli wyraźny
przepis ustawowy nie zalicza ich również do sfery swobodnego uznania. Taką sytua-
cję stwarza np. wstrzymanie wypłaty renty inwalidzkiej przyznanej w drodze swobod-
nego uznania, z powodu stwierdzenia w wyniku badania kontrolnego, ustąpienia in-
walidztwa, czy zawieszenie wypłaty świadczenia wobec wysokości uzyskiwanych
zarobków, a także decyzja o waloryzacji świadczenia. Takie bowiem decyzje, rów-
nież wobec osób pobierających świadczenia przyznane w ramach swobodnego
uznania, są wydawane przez organy rentowe, na podstawie stosownych norm praw-
nych." Podkreślić należy, że żaden akt normatywny nie nadał oddziałom Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych uprawnień do wydawania decyzji, zarówno przyznającej
świadczenie w drodze wyjątku, jak i odmawiającej jego przyznania, a więc w drodze
wyłączającej kontrolę sądową; jest to wyłączna kompetencja Prezesa tego Zakładu.
Decyzje organu rentowego (oddziału Zakładu) w przedmiocie dotyczącym zmian w
prawie do takich świadczeń, w tym także decyzje o ich wstrzymaniu, podlegają kon-
troli sądowej na podstawie art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c.
Przyjmując w konsekwencji, że zaskarżony wyrok został wydany nie tylko z
naruszeniem przytoczonego w kasacji art. 83 ust. 1 pkt 4 i art. 83 ust. 4 ustawy sys-
temowej lecz także art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c. Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313 §
1 w związku z art. 3938 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================