Wyrok z dnia 4 sierpnia 1994 r.
I PRN 51/94


Rozwiązanie stosunku pracy za wypowiedzeniem albo wypowiedzenie
warunków pracy lub płacy działaczowi związkowemu tylko wtedy może być
uznane za czynność dyskryminującą go, gdy przesłanka decyzji zakładu pracy
nie mieści się w kategoriach przyczyn ekonomicznych lub związanych ze
zmianami organizacyjnymi, produkcyjnymi i innymi przewidzianymi w art. 1
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwią-
zywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.).


Przewodniczący SSN: Antoni Filcek, Sędziowie SN: Maria Mańkowska,
Walery Masewicz (sprawozdawca),


Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 4 sierpnia 1994 r. sprawy z po-
wództwa Jana L., Tadeusza P., Grzegorza P., Stanisława G., Andrzeja B., Bogdana
O., Marka W. przeciwko [...] Zakładom Narzędzi Gospodarczych w K. o przywrócenie
do pracy na poprzednich warunkach na skutek rewizji nadzwyczajnej Ogólno-
polskiego Porozumienia Związków Zawodowych [...] od wyroku Sądu Woje-
wódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach z dnia 20 grudnia
1993 r. [...],


o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną.

U z a s a d n i e n i e


Jan L. i 6 innych pracowników [...] Zakładów Narzędzi Gospodarczych w K.
zatrudnionych w Zakładzie w M. w pozwie wniesionym do Sądu Pracy domagali się
uznania za bezskuteczne aktów wypowiedzenia im warunków pracy z uwagi na
zarzucaną przez nich ich sprzeczność z przepisami o szczególnej ochronie stosunku
pracy pracowników powołanych do pełnienia funkcji z wyboru w organach zakładowej
organizacji związkowej. Z akt sprawy wynika, że w sierpniu 1993 r. Zarządca
Komisaryczny [...] Zakładów Narzędzi Gospodarczych zawiadomił na piśmie związki
zawodowe działające w Zakładach o zamiarze rozwiązania stosunków pracy z 127
pracownikami w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r. Nr 4,
poz. 19 ze zm.). Przedłożony do oceny i wyrażenia opinii przez związki zawodowe
regulamin zwolnień grupowych przewidywał m.in. (§ 5), że pracownicy Zakładów
korzystający ze szczególnej ochrony prawnej ze względu na pełnione funkcje spo-
łeczne otrzymają propozycje zmiany miejsca wykonywania pracy lub jej rodzaju w
filiach Zakładów położonych w miejscowościach P. i K. Powodów jako członków
zarządu lub komisji rewizyjnej zakładowej organizacji związkowej dotyczyła oferta
podjęcia pracy w P. położonym w odległości około 25 km od ich miejsca stałego
zamieszkania. Wobec braku zgody zainteresowanych organizacji związkowych na
tryb postępowania zaproponowany w przedłożonym im regulaminie nie doszło do
zawarcia porozumienia w sprawie zasad postępowania dotyczącym pracowników
kwalifikowanych do zwolnienia o którym mowa w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. Zarządca Komisaryczny wypowiedział powodom warunki pracy z
ofertą zmiany miejsca wykonywania pracy; oferty te jednak powodowie odrzucili.

Sąd Rejonowy w Końskich-Sąd Pracy wyrokiem z dnia 8 października 1993
r. [...] powództwo oddalił. Na podstawie przeprowadzonego postępowania dowo-
dowego Sąd Pracy ustalił, że zwolnienia grupowe w [...] Zakładach Narzędzi Go-
spodarczych nastąpiły z przyczyn ekonomicznych i objęły zakresem ogółem 132
pracowników zatrudnionych w różnych jednostkach organizacyjnych przed-
siębiorstwa. Zarządca Komisaryczny dokonując zwolnień przestrzegał trybu usta-
lonego w przepisach ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r., a w odniesieniu do powodów
przeprowadzone zostały indywidualne konsultacje z ich macierzystymi organizacjami
związkowymi. W ocenie Sądu Pracy zarządzający sprawami faktycznie likwi-
dowanego zakładu pracy proponując powodom zmianę miejsca wykonywania pracy
działał w granicach wynikających z przepisów prawa pracy, które nie ustanawiają
zakazu wypowiedzenia warunków pracy w stosunku do pracowników korzystających
z tzw. szczególnej ochrony prawnej, jeżeli wypowiedzenie takie jest - obiektywnie
rzecz oceniając - uzasadnione sytuacją faktyczną w likwidowanej placówce za-
trudnienia. Sąd Pracy podzielił pogląd powodów, że oferowana im zmiana miejsca
wykonywania pracy stanowi istotne pogorszenie ich sytuacji życiowej, jednakże nowe
miejsca pracy były faktycznie jedynymi, którymi dysponował Zarządca Komisaryczny.

Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy w Kielcach wyrokiem z dnia 20 grudnia 1993 r.
[...] rewizję powodów od wyroku Sądu I instancji oddalił, podzielając w uzasadnieniu
swego wyroku podstawowe przesłanki rozstrzygnięcia zawarte w zaskarżonym
wyroku. Sąd Wojewódzki nie dopatrzył się naruszenia prawa ani w samej ocenie
przesłanek decyzji o zwolnieniach grupowych ani w trybie postępowania. Wobec
faktycznej likwidacji całego przedsiębiorstwa nie było żadnych realnych możliwości
ani zaproponowania powodom pracy w innym bardziej dogodnym dla nich miejscu
ani nawet pracy w miejscu dotychczasowym skoro dawne miejsca pracy faktycznie
już nie istnieją.

Prawomocny wyrok Sądu Wojewódzkiego zaskarżyło rewizją nadzwyczajną
Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych domagając się uchylenia
zarówno tego wyroku jak i poprzedzającego go wyroku Sądu I instancji. Rewizja
nadzwyczajna zarzuca naruszenie art. 8 i 94 kodeksu pracy, art. 35 ust. 3 ustawy z
dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234) i przytacza
dwa podstawowe zarzuty prawne: a) zarzut niedostatecznego wyjaśnienia istotnych
okoliczności sprawy w zakresie faktycznych możliwości dalszego zatrudnienia
powodów w filiach w M. i K. i b) zarzut popełnienia czynu karalnego określonego w
art. 35 ust. 1 pkt. 3 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych wy-
rażającego się w dyskryminacji powodów ze względu ich przynależności do związku
zawodowego. Podmiot składający rewizję nadzwyczajną elementy tej dyskryminacji
upatruje w tym, że propozycja zmiany miejsca wykonywania pracy niemożliwa do
przyjęcia dla powodów zmierzała w istocie rzeczy do usunięcia ich jako działaczy
związkowych z przedsiębiorstwa, by uniemożliwić im społeczny nadzór nad pro-
cesem zwolnień grupowych.

W ocenie Sądu Najwyższego rewizja nadzwyczajna nie jest uzasadniona. I
tak zarzut niedostatecznego wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy nie tylko nie
został przekonywająco uzasadniony, lecz ponadto wydaje się sprzeczny z zebranym
w sprawie materiałem dowodowym. Sąd I instancji przeprowadził wszystkie dowody
zaoferowane przez strony i zgromadził w sprawie taki zasób danych o stanie fa-
ktycznym, który w pełni uzasadnił przyjęcie, iż sprawa jest dostatecznie wyjaśniona
do stanowczego rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 316 § 1 k.p.c. Z uzupełniających
materiałów przedłożonych przez strony w tym także przez samych powodów wynika,
że [...] Zakłady Narzędzi Gospodarczych znalazły się w sytuacji finansowej uzasa-
dniającej ogłoszenie ich upadłości. W odpowiedzi na rewizję nadzwyczajną radca
prawny tych Zakładów podał, że Sąd Rejonowy-Sąd Gospodarczy w Kielcach
postanowieniem z dnia 24 marca 1994 ogłosił upadłość całego przedsiębiorstwa.
Stan taki wymagał dokonania zwolnień przeważającej większości pracowników i
pozostawienie w dalszym zatrudnieniu tylko tych z nich, którzy byli niezbędni dla
ochrony obiektów majątkowych likwidowanego przedsiębiorstwa bądź dla prac
ewidencyjnych, porządkowych lub innych związanych z likwidacją i ewent. prze-
kształceniami organizacyjnymi i technologicznymi firmy. Powodowie jako pracownicy
zatrudnieni na stanowiskach robotniczych nie mogli być zatrudnieni w tym drugim
charakterze. Na rozprawie przed Sądem Najwyższym podali, że macierzysty dla nich
Zakład w M. nadal prowadzi w ograniczonym zakresie działalność wytwórczą
determinowaną zmiennym popytem na wyroby na lokalnym rynku zbytu, do-
stosowując liczbę zatrudnionych do aktualnych, zmieniających się potrzeb pro-
dukcyjnych. Powodowie wyjaśnili jednak, że osoby zatrudnione aktualnie nie są
pracownikami w rozumieniu prawa pracy, lecz wykonawcami umów cy-
wilno-prawnych (zlecenie lub umowa o dzieło) i wynagradzanymi odpowiednio do
takiego szczególnego, pozapracowniczego charakteru zatrudnienia. Zatem i ta nowa
okoliczność w niczym nie podważa ustaleń Sądów obydwu instancji co do braku
realnych możliwości dalszego zatrudnienia powodów jako pracowników w Zakładzie
w M. Ostatecznie trafne są ustalenia sądów, że Zarządca Komisaryczny oferując
powodom w sierpniu 1993 r. podjęcie pracy w innej placówce przedsiębiorstwa
działał w granicach obiektywnych swych możliwości niezależnie od tego, że później-
sze wydarzenia, a zwłaszcza postępujący proces upadku płynności finansowej
przekreślił także i tę możliwość.

Drugi zarzut rewizji nadzwyczajnej dyskryminacji powodów z racji ich funkcji
jako działaczy związkowych wymaga szerszego omówienia. Niezależnie od tego, że
adresatem zarzutu popełnienia czynu karalnego określonego w art. 35 ust. 1 pkt 3
ustawy o związkach zawodowych powinien być w zasadzie organ uprawniony do
wszczęcia postępowania karnego, zarzut dyskryminacji - wbrew nawet uzasadnieniu
rewizji nadzwyczajnej - powinien być rozpatrzony w tym m.in. szczególnym kon-
tekście, czy propozycja zmiany warunków pracy pracownikom powołanym do
zarządów lub komisji rewizyjnych organizacji związkowych w warunkach ukształ-
towanych przez zwolnienia grupowe, wywołane obiektywnymi przyczynami eko-
nomicznymi może być potraktowana jako działanie wykraczające poza nie tylko
normatywną treść art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. ale także poza
społeczną funkcję jaką ma do spełnienia ten przepis prawa.

Sad Najwyższy uważa, że zarzut dyskryminacji kogokolwiek z tytułu pro-
wadzonej działalności publicznej, wyznawanych określonych przekonań, poglądów,
przynależności do partii, związków lub stowarzyszeń jest zarzutem par excellence
okazjonalnym, który może być odnoszony do różnych układów sytuacyjnych. Zarzut
ten nie musi nawet zawierać zawsze określonego kontekstu prawnego skoro dzia-
łania dyskryminujące lub podtrzymujące pewien układ sytuacyjny, oceniany jako
dyskryminujący, mogą być dokonywane w granicach dozwolonych przez przepisy
prawa. W niniejszej sprawie podmiot składający rewizję nadzwyczajną nadaje mu
jednak cechy zarzutu prawnego, wyrażającego się w działaniach zmierzających do
rozwiązania stosunków pracy z powodami. Sąd Najwyższy nie dopatruje się jednak
tak rozumianych działań dyskryminacyjnych w stosunku do powodów. Istotny,
występujący w sprawie problem prawny sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na
pytanie o granice nienaruszalności uzgodnionych warunków pracy ustanowionych dla
pracowników będących członkami zarządu lub komisji rewizyjnej zakładowej orga-
nizacji związkowej w sytuacji znacznych trudności ekonomicznych placówek zatru-
dnienia zakończonych ogłoszeniem upadłości, wywołujących konieczność zwolnień
grupowych nieomal wszystkich zatrudnionych. Przepisy ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. nie eliminują tej kategorii pracowników z działań mających zasadniczy wpływ
na proces sanacji położenia ekonomicznego zakładu pracy, aczkolwiek granice tych
działań redukuje do możliwości wypowiedzenia dotychczasowych warunków pracy i
płacy. Każde inne rozumienie szczególnej ochrony prawnej tych pracowników
mogłoby być poczytane nie tylko jako próba wyłączenia ich spod wszelkich działań
uzasadnionych zmniejszeniem zatrudnienia w związku ze zmianami organizacyjnymi,
technologicznymi lub produkcyjnymi, ale także jako element zmian w ich statusie
prawnym nie usprawiedliwionych jednak już dostrzeganą także przez obowiązujące
ustawodawstwo społeczną potrzebą udzielenia im pewnych gwarancji nie-
usuwalności z pracy . Owa społeczna potrzeba udzielenia tych gwarancji może
uzasadniać potraktowanie aktu zwolnienia definitywnego działacza związkowego lub
wypowiedzenia mu warunków pracy i płac jako czynności dyskryminującej tylko w
takiej sytuacji, w której podmiot uprawniony do doboru i selekcji pracowników
kwalifikowanych do zwolnień grupowych, intencjonalnie kieruje się wyraźnym lub
dorozumianym zamiarem pozbycia się działaczy związkowych tzn. gdy sama prze-
słanka decyzji o zwolnieniu lub przekształceniu stosunku pracy nie mieści się w
kategoriach przyczyn ekonomicznych lub związanych ze zmianami organizacyjnymi,
produkcyjnymi lub innymi przewidzianymi w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. Sytuacja taka zachodzi zwłaszcza wtedy, gdy podmiot dokonujący takiej
selekcji ma obiektywne możliwości dokonania innych przedsięwzięć w sferze
kadrowej, organizacyjnej lub innej nie wymagających jednak ani zwolnienia de-
finitywnego ani przekształcenia treści stosunku pracy pracowników, pozostających
pod szczególną ochronę prawa. Jak już jednak wspomniano sytuacja taka nie istniała
w [...] Zakładach Narzędzi Gospodarczych. Zarzut dyskryminacji powodów trakto-
wany w kontekście norm ustanawiających szczególną ochronę prawną ich stosunków
pracy okazał się zatem nieuzasadniony.

Wobec braku uzasadnionych podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku
przytoczonych w rewizji nadzwyczajnej jak i nieistnienia okoliczności, które Sąd
Najwyższy jest zobowiązany brać pod uwagę zawsze niezależnie od granic rewizji
(art. 381 § 1 k.p.c.), rewizję nadzwyczajną należało oddalić.
========================================