Wyrok z dnia 5 marca 1996 r.
I PRN 105/95

Wprowadzenie w ustawie z dnia 24 maja 1989 r. o przywróceniu praw
pracowniczych osobom pozbawionym zatrudnienia za działalność związkową
samorządową, przekonania polityczne i religijne (Dz. U. Nr 32, poz. 172 ze zm.)
fikcji prawnej polegającej na traktowaniu rozwiązania umowy o pracę (także bez
wypowiedzenia na podstawie art. 52 k.p.) jako rozwiązania za wypowiedzeniem
przez zakład pracy oraz wprowadzenie w tej ustawie uprawnienia do zaliczenia
okresów pozostawania bez pracy do stażu pracy,od którego zależą uprawnienia
pracownicze, a także wliczenia okresów zatrudnienia w innym zakładzie pracy do
stażu pracy u pracodawcy, który rozwiązał stosunek pracy ze wskazanych w tej
ustawie przyczyn, spowodowało powstanie roszczeń, dla których warunkiem jest
przepracowanie określonego czasu w tym zakładzie.

Przewodniczący SSN: Józef Iwulski, Sędziowie SN: Teresa Flemming-Kulesza
(sprawozdawca), Kazimierz Jaśkowski,

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 5 marca 1996 r., sprawy z powództwa
Władysława R. przeciwko Hucie "K." Spółce Akcyjnej w D.G. o wynagrodzenie i inne
świadczenia pieniężne, na skutek rewizji nadzwyczajnej Rzecznika Praw Obywatelskich
[...] od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń społecznych w
Katowicach z dnia 7 października 1992 r., [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 24 kwietnia 1992 r.
[...] i przekazał sprawę temu Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania.


U z a s a d n i e n i e

Władysław R. w pozwie z 6 listopada 1981 r. domagał się od zakładu pracy -
Huty "K." zasądzenia "trzynastej pensji" za 1981 r. i wynagrodzenia z Karty Hutnika za
1981 r. a ponadto spłaconych pożyczek na wkład mieszkaniowy i na zagospodaro-
wanie, które powinny ulec umorzeniu. Podał też, że stracił 32 dni urlopu wypoczynko-
wego, za który nie otrzymał ekwiwalentu. Wniósł o zasądzenie tych roszczeń w zwa-
loryzowanej wysokości. Roszczenia swe uzasadniał tym, że 30 grudnia 1981 r. został
zwolniony z pracy na podstawie art. 14 § 2 dekretu Rady Państwa z 13 grudnia 1981 r.
o stanie wojennym w związku z art. 52 kodeksu pracy. W 1989 roku powrócił do pracy
w Hucie "K." na podstawie przepisów ustawy o przywróceniu praw pracowniczych.
Pozwana Huta "K." S.A. w D.G. wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że
przepisy ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o przywróceniu praw pracowniczych osobom
pozbawionym zatrudnienia za działalność związkową, samorządową, przekonania
polityczne i religijne (Dz. U. Nr 32, poz. 172 i Nr 64, poz. 391) nie dają podstaw do
zasądzenia na rzecz powoda świadczeń za okresy przed jej wejściem w życie.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyrokiem
z dnia 24 kwietnia 1992 r. oddalił powództwo. Sąd ten ustalił następujący stan
faktyczny:
Powód Władysław R. był zatrudniony w pozwanej Hucie od 16 marca 1976 r. -
ostatnio na stanowisku maszynisty lokomotywy spalinowej. Po wprowadzeniu stanu
wojennego - jako działacz NSZZ "Solidarność" brał udział w strajku w Hucie, za co - 23
grudnia 1981 r. został zatrzymany, a następnie aresztowany i skazany na karę 5 lat i 6
miesięcy pozbawienia wolności.
Pismem datowanym 29 grudnia 1981 r. pozwana rozwiązała łączącą strony
umowę o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 14 § 2 dekretu Rady Państwa o
stanie wojennym w związku z art. 52 k.p. ze skutkiem na 30 grudnia 1981 r. Pismo to
zostało wysłane pocztą na adres domowy powoda i odebrane przez jego żonę. Do
powoda dotarło dopiero w marcu 1982 r. w czasie odbywania przez niego kary pozba-
wienia wolności. Powód nie odwoływał się nigdy od omówionego rozwiązania umowy o
pracę bez wypowiedzenia, ani nie dochodził żadnych roszczeń majątkowych z tego
tytułu.
W wyniku rozwiązania umowy o pracę w opisanym trybie nie wypłacono powo-
dowi ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy za 1981 r. w wymiarze 20
dni. Poza tym na podstawie przepisów regulaminu przyznawania dodatkowego
specjalnego wynagrodzenia rocznego z tytułu Karty Hutnika za wieloletnią, nieprzer-
waną i nienaganną pracę w przemyśle hutniczym pozbawiono go tego świadczenia za
okres od 1 kwietnia do 30 grudnia 1981 r. w wysokości 5034 zł, a na podstawie
postanowień regulaminu podziału zakładowego funduszu nagród w Hucie "K." nie
otrzymał tzw. trzynastej pensji za tenże rok.
Ponadto zobowiązany był też zwrócić przyznaną mu przez zakład pracy poży-
czkę na pokrycie wkładu mieszkaniowego w kwocie 44.295 zł i pożyczkę na zagos-
podarowanie w kwocie 20.000 zł.
Po opuszczeniu zakładu karnego w 1983 r. powód zwrócił się do pozwanej o
ponowne zatrudnienie, lecz otrzymał odpowiedź odmowną. Podjął więc pracę w Spół-
dzielni Kółek Rolniczych w P. W Hucie "K." ponownie został zatrudniony 2 listopada
1989 r.
Zdaniem Sądu Wojewódzkiego rozwiązanie umowy o pracę z powodem nas-
tąpiło dopiero w 1982 r., tzn. wówczas, gdy oświadczenie zakładu pracy dotarło do nie-
go. Od tego dnia rozpoczął bieg termin do żądania przywrócenia do pracy lub odsz-
kodowania. Powód nie skorzystał jednak nigdy z tego prawa. Data rozwiązania umowy
o pracę (1982 rok) ma znaczenie dla oceny roszczeń powoda dotyczących ekwiwalentu
za urlop oraz wynagrodzenia za 1981 rok. Jednocześnie w świetle art. 291 § 1 k.p. te
roszczenia powoda uległy przedawnieniu.
Natomiast powództwo w części dotyczącej pożyczki mieszkaniowej i na zagos-
podarowanie jest bezzasadne ponieważ rozwiązanie stosunku pracy "w trybie dys-
cyplinarnym" przerwało zastrzeżone w umowach tych pożyczek okresy pracy, po
upływie których pożyczki uległyby umorzeniu.
Czynność prawna zakładu pracy w zakresie rozwiązania umowy o pracę nie
może być uznana za nieważną, ani nie stała się bezskuteczna po wejściu w życie us-
tawy z dnia 24 maja 1989 r. o przywróceniu praw pracowniczych osobom pozbawionym
zatrudnienia za działalność związkową, samorządową, przekonania polityczne i
religijne. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego ustawa ta nie zawiera unormowań, które st-
warzałyby możliwość dochodzenia od zakładu pracy pretensji płacowych lub odszko-
dowawczych z tytułu rozwiązania stosunku zatrudnienia.
Powód wniósł rewizję od omówionego wyroku. Sąd Apelacyjny w Katowicach
wyrokiem z dnia 7 października 1992 r. oddalił tę rewizję. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
roszczenia powoda uległy przedawnieniu, a brak jest przesłanek z art. 292 § 2 k.p. do
nieuwzględnienia upływu przedawnienia "bowiem opóźnienie w dochodzeniu roszczeń
sięga kilku lat, a powód nie zdecydował się na wcześniejsze wytoczenie powództwa o te
świadczenia przeciwko byłemu pracodawcy".
W kwesti pożyczki mieszkaniowej i na zagospodarowanie, Sąd Apelacyjny
podzielił stanowisko Sądu Wojewódzkiego co do tego, że ich zwrot stanowi konse-
kwencję rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 52 k.p. w związku z art. 14 § 2 dekretu
o stanie wojennym wobec braku orzeczenia przywracającego do pracy, bądź
orzekającego o bezskuteczności wypowiedzenia. Natomiast ustawa z 24 maja 1989 r.
nie przewiduje żadnych roszczeń odszkodowawczych.
Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł rewizję nadzwyczajną od omówionego
wyroku. Zarzucił rażące naruszenie prawa, tj. art. 381 § 1, 387, 388 § 1, 4773 § 1 oraz
art. 3 § 2, 224 § 1 i 316 § 1 i 328 § 2 k.p.c., błędne zastosowanie art. 52, 264 § 2, 291 §
1 i 292 § 2 k.p., pominięcie art. 293 k.p. w związku z przepisami okresu stanu
wojennego oraz ustawy z dnia 21 lipca 1983 r. o szczególnej regulacji prawnej w
okresie przezwyciężania kryzysu społeczno-gospodarczego oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz. U. Nr 39, poz. 176), a także niezastosowanie art. 32 pkt 3 k.p. w związku z
art. 1, 2 ust. 1,11 ust. 1 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o przywróceniu praw
pracowniczych osobom pozbawionym zatrudnienia za działalność związkową,
samorządową, przekonania polityczne i religijne (Dz. U. Nr 32, poz. 172 i Nr 64, poz.
391), a nadto w związku z art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 6 Europejs-
kiej Konwencji o ochronie praw i podstawowych wolności człowieka. Podniósł też zarzut
naruszenia interesu Rzeczypospolitej Polskiej i wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy w Katowicach i
przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania.
W rewizji nadzwyczajnej podniesiono, że wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 8
maja 1992 r., II KRN 430/91 zmieniono skazujący wyrok Sądu Wojewódzkiego w Kato-
wicach z dnia 2 stycznia 1982 r. w ten sposób, że powoda (i inne osoby) uniewinniono.
Zdaniem wnoszącego rewizję nadzwyczajną powód nie dochodził i nie dochodzi
przywrócenia do pracy, gdyż poprzednio (w latach 1982-1983) nie służyło mu
roszczenie materialnoprawne w tym zakresie a od 1989 r. był już ponownie pracow-
nikiem pozwanej. Przepis art. 264 § 2 k.p. ani poprzednio (do 1985 r.) obowiązujący
przepis art. 269 § 2 k.p. nie miały więc zastosowania.
Rzecznik Praw Obywatelskich twierdzi też, że z uzasadnienia roszczeń powoda
wynika, że dochodzi on (jako przesłanki swych roszczeń) ustalenia, że rozwiązanie z
nim umowy o pracę należy traktować jak rozwiązanie za wypowiedzeniem przez zakład
pracy. Dochodzenie żądania ustalenia nie jest ograniczone żadnym terminem.
Wnoszący rewizję nadzwyczajną polemizuje z poglądami obu Sądów orzekających w
sprawie co do tego, że roszczenia powoda uległy przedawnieniu. Istnieje - jego
zdaniem - możliwość potraktowania okresu stanu wojennego, czyli okresu zaburzeń
życia zbiorowego, jako objętego pojęciem siły wyższej, co skutkowałoby w myśl art. 293
k.p. przyjęcie zawieszenia biegu przedawnienia.
Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę na to, że pozwana Huta była
zakładem zmilitaryzowanym, zatem powodowi nie służyło roszczenie o przywrócenie do
pracy ani odszkodowanie. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich z przepisów ustawy
z dnia 24 maja 1989 r. nie wynika zakaz odniesienia do roszczeń związanych z
całoroczną pracą w 1981 r. konstrukcji jej z art. 11 ust. 1, polegającej na potraktowaniu
niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę (na podstawie art. 52 k.p.) jak rozwiązania
umowy przez zakład pracy za wypowiedzeniem. W rewizji podniesiono nadto, że powód
pozbawiony został prawa do sądu przez błędną wykładnię przepisów o przedawnieniu i
nienależyte wyjaśnienie sprawy, co uzasadnia zarzut naruszenia interesu
Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Roszczenia powoda należy podzielić na te, których uwzględnienie zależy od
przepracowania całego 1981 roku i na te, które uzależnione są od sposobu rozwiązania
umowy o pracę oraz przepracowania pewnego okresu czasu w pozwanym zakładzie
pracy.
[...] W aktach sprawy brak jest wprawdzie obecnie regulaminów dotyczących
Karty Hutnika i zakładowego funduszu nagród, jednakże z ustaleń Sądu Wojewódzkie-
go wynika, że świadczenia te powód otrzymałby gdyby przyjąć, że przepracował cały
1981 rok. Sąd ten prawidłowo ustalił, że warunek ten powód spełnił, skoro oświadczenie
zakładu pracy o rozwiązaniu umowy o pracę dotarło do niego w 1982 roku. Nie można
jednakże zgodzić się z Sądami orzekającymi w sprawie co do tego, że nie zostały
spełnione przesłanki z art. 292 § 2 k.p. warunkujące nieuwzględnienie upływu
przedawnienia tych roszczeń.
Słusznie wywodzi się w rewizji nadzwyczajnej, że opóźnienie w dochodzeniu tych
roszczeń jest usprawiedliwione wyjątkowymi okolicznościami. Okoliczności te opisał
powód przesłuchany w charakterze strony. Był on osobą skazaną za udział w strajku w
okresie stanu wojennego. Część okresu przedawnienia spędził w zakładzie karnym (do
listopada 1983 r.), a w następnym okresie czuł się prześladowany. Pracę podjął dopiero
w 1984 r., w jego domu odbywały się rewizje, przypuszczał, że nie miał szans na
wygranie ewentualnego procesu. Te same okoliczności pozwalają też na odmienną niż
przedstawiona w uzasadnieniach zaskarżonych orzeczeń ocenę przesłanki
nadmierności opóźnienia. Zdaniem Sądu Najwyższego nie jest ono nadmierne mimo, że
wynosi kilka lat. Były to jednakże lata charakteryzujące się specyficzną sytuacją prawną
i społeczną opisaną w rewizji nadzwyczajnej i powód niebezpodstawnie wystąpił z
roszczeniami dopiero po wejściu w życie ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o przywróceniu
praw pracowniczych (...) i po uzyskaniu prawa powrotu do utraconej pracy. Bez
potrzeby sięgania do konstrukcji siły wyższej prezentowanej w rewizji nadzwyczajnej,
należało zatem przyjąć, że uwzględnienie upływu przedawnienia nastąpiło z rażącym
naruszeniem prawa.
Natomiast, gdy chodzi o roszczenia uzależnione od przepracowania określonego
czasu oraz sposobu rozwiązania stosunku pracy, to należy stwierdzić, że ustawą z dnia
24 maja 1989 r. wprowadzono fikcję prawną polegającą na traktowaniu rozwiązania
umowy o pracę (m.in. niezwłocznego) jako rozwiązania za wypowiedzeniem
dokonanym przez zakład pracy (art. 11 ust. 1 i ówczesny ustęp 3), a po jej nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 7 grudnia 1989 r. o zmianie ustawy o szczególnych
uprawnieniach niektórych osób do ponownego nawiązania stosunku pracy (Dz. U. Nr
64, poz. 391) wprowadzono (w art. 11 ust. 2 i 3) konstrukcję polegającą na zaliczaniu
okresów pozostawania bez pracy do stażu pracy, od którego zależą uprawnienia
pracownicze oraz wliczanie okresów zatrudnienia w innym zakładzie pracy do stażu
pracy u pracodawcy, który rozwiązał stosunek pracy ze wskazanych w ustawie
przyczyn. Ponieważ - co jest bezsporne - powód spełnia przesłanki do zastosowania
omawianych przepisów należy uznać, że z chwilą wejścia w życie ustawy nabył rosz-
czenia, dla których warunkiem jest przepracowanie określonego okresu czasu w poz-
wanej Hucie, przy założeniu, że nie istnieje przesłanka do ich nieuwzględnienia w pos-
taci "dyscyplinarnego" rozwiązania umowy o pracę.
Dotyczy to w szczególności roszczeń o zwrot zapłaconych pożyczek, które
byłyby umorzone, gdyby z powodem nie rozwiązano umowy o pracę w opisany wyżej
sposób i gdyby przepracował w Hucie określony czas. Roszczenia te wypływają z
przyjętej konstrukcji art. 11 ust. 1, 2 i 3 ustawy i powstały z chwilą jej wejścia w życie,
nie były zatem przedawnione w czasie wniesienia pozwu.
Podkreślić przy tym trzeba, że powód nie dochodzi odszkodowania, zatem nie
ma do niego zastosowania pogląd wyrażony w orzeczeniu Sądu Najwyższego
przytoczonym w uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego (wyrok z 14 lutego 1981 r., I PR
430/90). Powód wyraźnie wskazał w pozwie, że dochodzenie "strat" uważa za kon-
sekwencję dokonanej wobec niego zmiany sposobu rozwiązania stosunku pracy.
Stanowisko powoda należy uznać za słuszne a odmienny pogląd za naruszający rażąco
przepisy ustawy z dnia 24 maja 1989 r. w szczególności art. 11 ust. 1, 2 i 3.
Z omówionych przyczyn rewizja nadzwyczajna zasługiwała na uwzględnienie i to
mimo upływu sześciomiesięcznego terminu z art. 421 § 2 k.p.c.
Nieuwzględnienie roszczeń przysługujących osobie pokrzywdzonej niesłusznym
skazaniem i represjami okresu stanu wojennego narusza interes Rzeczypospolitej
Polskiej.

========================================