Wyrok z dnia 6 listopada 2001 r.
I PKN 669/00

Zmniejszenie zatrudnienia w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie nie-
których ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.; obecnie jednolity tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.) obejmuje również sytuację, gdy praco-
dawca zwalnia wszystkich pracowników, po czym zatrudnia w tej samej liczbie
pracowników oraz inne osoby na podstawie umów cywilnoprawnych.


Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Jadwiga
Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), Katarzyna Gonera.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 listopada 2001 r. sprawy z powódz-
twa Edmunda Ż. przeciwko Komornikowi Sądowemu Rewiru [...] przy Sądzie Rejo-
nowym w W. z siedzibą w P. o zapłatę, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z dnia 16 maja
2000 r. [...]

z m i e n i ł w ten sposób zaskarżony wyrok, że oddalił apelację pozwanego
od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Gdyni z dnia 20 stycznia 2000 r. [...]
zasądził od pozwanego Komornika Sądowego Rewiru [...] przy Sądzie Rejo-
nowym w W. na rzecz powoda Edmunda Ż. kwotę 1.500 zł (jeden tysiąc pięćset zło-
tych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Gdyni wyrokiem z dnia 20 stycznia 2000 r. zasą-
dził od Komornika Sądowego Rewiru [...] przy Sądzie Rejonowym w W. na rzecz
Edmunda Ż. kwotę 5.760 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 3 września 1998 r. ty-
tułem odprawy pieniężnej przewidzianej w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989
r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przy-
czyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr
4, poz. 19 ze zm.). Ustalił, że powód był zatrudniony u pozwanego Komornika w jego
kancelarii komorniczej w P. na stanowisku referenta, na podstawie umowy o pracę
na czas nie określony w czasie od 4 listopada 1991 r. do 31 stycznia 1998 r. W dniu
31 października 1997 r. powód otrzymał pismo o wypowiedzeniu mu umowy o pracę,
wskazujące jako jego przyczynę zmiany organizacyjne. W okresie wypowiedzenia, w
piśmie z dnia 22 stycznia 1998 r., pozwany zaproponował powodowi zawarcie
umowy o pracę na czas nie określony, poczynając od dnia 1 lutego 1998 r., z zacho-
waniem dotychczasowych warunków pracy i z wynagrodzeniem w wysokości 1.900
zł brutto. Jeszcze wcześniej, podczas spotkań z pracownikami, pozwany proponował
powodowi ponowne zatrudnienie za wynagrodzeniem w kwocie 1.000 zł miesięcznie
i premią. Powód nie przyjął tych propozycji. W dniu 31 października 1997 r. pozwany
wypowiedział wszystkim pracownikom umowy o pracę. Przyczyną dokonanych wy-
powiedzeń były zmiany organizacyjne związane częściowo z wejściem w życie
ustawy o komornikach sądowych, jak i z funkcjonowaniem kancelarii komorniczej i jej
systemu finansowego. W ramach zmian organizacyjnych pozwany zamierzał też
zmodyfikować pracownikom umowy o pracę oraz zakresy ich czynności. Według
stanu na dzień 31 stycznia 1998 r. pozwany zatrudniał 8 pracowników, natomiast
według stanu na dzień 1 lutego - 6 pracowników. Ponadto od 9 lutego 1999 r. co
miesiąc pozwany zawiera ze Stanisławą K. umowy zlecenia na wykonywanie prac
biurowych.

W ocenie Sądu Rejonowego zmiany organizacyjne, w których wyniku pozwa-
ny wypowiedział wszystkim pracownikom umowy o pracę ze skutkiem na dzień 31
stycznia 1998 r., doprowadziły do zmniejszenia zatrudnienia. Jeżeli więc powód nie
przyjął propozycji ponownego zatrudnienia, przysługiwała mu odprawa pieniężna
przewidziana w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasa-
dach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy. Jego powództwo o tę odpra-
wę było więc zasadne.

Od powyższego wyroku pozwany złożył apelację, zwalczając w niej ustalenie
Sądu Rejonowego, jakoby w jego kancelarii komorniczej doszło do zmniejszenia za-
trudnienia oraz kwestionując zasadność zasądzenia na rzecz powoda odprawy w
świetle zasad współżycia społecznego (art. 8 KP), skoro powód niezależnie od doko-
nanego wypowiedzenia, i tak zmieniłby pracę (podjął bowiem pracę w kancelarii ko-
morniczej komornika w S.G.). O zmniejszeniu się zatrudnienia nie może też świad-
czyć odejście z kancelarii pracownika Stanisława B., gdyż rozwiązanie z nim stosun-
ku pracy nastąpiło na jego wniosek i na mocy porozumienia stron. Nie powinien być
więc wliczany do grupy pracowników, z którymi stosunek pracy uległ rozwiązaniu w
następstwie zmian organizacyjnych.

Sąd Okręgowy w Gdańsku-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 16 maja 2000 r. zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten
sposób, że oddalił powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę
2.000 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za pierwszą i drugą instancję.

Sąd Okręgowy przyjął jako trafne ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
pierwszej instancji co do tego, że zmiany organizacyjne, na które powoływał się poz-
wany, istotnie miały miejsce. Uznał jednak, że były to zmiany związane z wprowa-
dzeniem w życie nowej ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych.
Ustawa ta położyła nacisk na skuteczność działania komorników sądowych, w
związku z czym zmiany organizacyjne miały prowadzić do usprawnienia pracy kan-
celarii, bez zmniejszenia stanu zatrudnienia. Ponadto zmianom organizacyjnym nie
towarzyszyły względy natury finansowej, to znaczy ,,konieczność wprowadzenia pro-
gramów oszczędnościowych determinujących potrzebę zwalniania pracowników w
celu racjonalizacji zatrudnienia". Dlatego też ,,działania pozwanego doprowadziły je-
dynie do nowego rozdziału zadań realizowanych w skali całego podmiotu w niezmie-
nionym zakresie". Oceniając sposób rozwiązania problemów organizacyjnych przez
pozwanego, Sąd Okręgowy wyraził zapatrywanie, że ,,najwłaściwszą formą wprowa-
dzania (...) zmian byłyby wypowiedzenia zmieniające, niemniej skoro pozwany przy-
jął inną koncepcję ukształtowania nowej treści stosunków pracy (...), to okoliczność
ta nie mogła stawiać pozwanego w gorszej sytuacji już tylko z racji użycia ogólnego
sformułowania >zmiany organizacyjne<". Gdy chodzi o kwestię zmniejszenia stanu
zatrudnienia, to Sąd Okręgowy przyjął, że stan zatrudnienia w kancelarii pozwanego
w dniu 1 listopada 1997 r. wynosił 7 osób, z których ,,3 osoby definitywnie odeszły",
natomiast w dniu 1 lutego 1998 r. pozwany zatrudnił na podstawie umowy o pracę na
czas nie określony dwie osoby, a w dniu 9 lutego 1998 r. jedną osobę na podstawie
umowy zlecenia do wykonywania czynności biurowych. Sąd drugiej instancji podkre-
ślił również, że pozwany dokonał wypowiedzeń wszystkim swoim pracownikom,
gdyby zatem zmiany organizacyjne w kancelarii były zmianami w rozumieniu art. 1
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r., to pozwany powinien dokonać zwolnienia
grupowego.

Od powyższego wyroku powód złożył kasację opartą na podstawie naruszenia
prawa materialnego, tj. art. 1 i art. 8 w związku z art. 10 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy przez niewłaściwe zastosowanie tych przepi-
sów. Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okrę-
gowemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego albo o zmianę tego wyroku i uwzględnienie powództwa wraz z zasądze-
niem kosztów procesu według norm przepisanych.

Zdaniem skarżącego nie ma podstaw do przyjęcia, że zmiany organizacyjne,
które spowodowały zmniejszenie zatrudnienia, były związane z wprowadzeniem w
życie nowej ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji
(Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm.). Żaden bowiem przepis tej ustawy nie przewidywał
konieczności dokonywania wypowiedzeń definitywnych wszystkim pracownikom za-
trudnionym w kancelarii. Gdyby zaś wypowiedzenie powodowi umowy o pracę nie
było następstwem zmian organizacyjnych w rozumieniu ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r., to powinien mieć on pewność ponownego zatrudnienia przez pozwanego.
Tymczasem pozwany zaproponował powodowi pracę w kancelarii, lecz dopiero w
ostatnim miesiącu okresu wypowiedzenia, i to wtedy, gdy skarżący znalazł już sobie
inną pracę. Ponadto - w ocenie skarżącego - błędny jest pogląd Sądu Okręgowego,
według którego o tym, czy nastąpiło zmniejszenie zatrudnienia, ma decydować nie
tylko zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, ale także zatrudnienie na podstawie
umowy cywilnoprawnej, np. zlecenia. Nietrafność powyższego poglądu wynika
przede wszystkim stąd, że ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. ma zastosowanie wy-
łącznie do pracowników, nie ma natomiast zastosowania do osób zatrudnionych na
podstawie umów cywilnoprawnych. Tak więc ustalenie, czy w określonej dacie na-
stąpiło zmniejszenie zatrudnienia, powinno być dokonywane na podstawie stanu za-
trudnienia pracowników.
Pozwany w odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosz-
tów postępowania kasacyjnego.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Kasacja okazała się zasadna, a trafność zarzutu naruszenia prawa material-
nego - wobec niespornego między stronami stanu faktycznego i niezgłoszenia w ka-
sacji zarzutu naruszenia przepisów postępowania - pozwoliła Sądowi Najwyższemu
na zmianę zaskarżonego wyroku i wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, stosow-
nie do art. 39315 KPC.

Z ustaleń dokonanych przez Sąd Okręgowy wynika, że przyczyną wypowie-
dzenia powodowi umowy o pracę były zmiany organizacyjne w kancelarii komorni-
czej prowadzonej przez pozwanego. Według stanu z dnia 1 listopada 1997 r. (w dniu
31 października 1997 r. nastąpiło wypowiedzenie powodowi i innym pracownikom
umów o pracę) zatrudnienie w kancelarii wynosiło osiem osób, natomiast stan za-
trudnienia w dniu 1 lutego 1998 r. (z dniem 31 stycznia 1998 r. upłynął okres wypo-
wiedzenia) wyniósł trzy osoby, z których dwie zostały zatrudnione przez pozwanego
na podstawie umów o pracę na czas nie określony, a jedna - na podstawie umowy
zlecenia. Charakteryzując zmiany organizacyjne, pozwany wyjaśnił, że polegały one
na zmianie zasad wynagradzania (zlikwidowaniu tzw. trzynastej pensji oraz dodatku
za wysługę lat i zastąpieniu ich innymi świadczeniami), zmianie zakresu czynności
pracowników oraz na przesunięciu pracowników z dotychczasowych stanowisk na
inne [...]. Zmiany te nie spowodowały jednak ograniczenia zatrudnienia. Sąd Okrę-
gowy przyjął natomiast, że zmniejszenie zatrudnienia, które było efektem zmian or-
ganizacyjnych, nie odpowiada temu pojęciu w znaczeniu nadanym mu w art. 1 ust. 1
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracow-
nikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Zmiany te bowiem
miały prowadzić przede wszystkim do usprawnienia pracy kancelarii, ,,lecz stanowczo
z wyłączeniem zamiaru zmniejszenia ilości zatrudnionych pracowników czy likwidacji
stanowisk". Poza tym zmianom tym ,,nie towarzyszyły żadne względy natury finanso-
wej", ani też ,,przeobrażenia strukturalne" (choć w innym miejscu uzasadnienia Sąd
Okręgowy stwierdził, że działania pozwanego doprowadziły do ,,nowego rozdziału
zadań realizowanych w skali całego podmiotu"). Wreszcie - zdaniem Sądu Okręgo-
wego - przy ocenie zmniejszenia zatrudnienia nie można ,,ograniczać się wyłącznie
do osób zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę", gdyż ,,sformułowanie to wprost
nie wyklucza zatrudnienia w oparciu o umowę cywilną". Z tego względu - w przeko-
naniu Sądu Okręgowego - ,,stanem zatrudnienia" należy objąć także osobę zatrud-
nioną przez pozwanego na podstawie umowy zlecenia, po rozwiązaniu z powodem
umowy o pracę.

Przedstawiona przez Sąd Okręgowy ocena prawna jest w poważnym stopniu
błędna.

Przepis art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. stanowi, że jej przepisy
stosuje się do zakładów pracy, w których ,,następuje zmniejszenie zatrudnienia" mię-
dzy innymi ,,w związku ze zmianami organizacyjnymi". Przytoczone sformułowanie, a
zwłaszcza zwrot czasownikowy ,,następuje zmniejszenie zatrudnienia", nakazuje
przyjąć, że w przepisie tym nie chodzi o zamierzone przez pracodawcę zmniejszenie
zatrudnienia pracowników, lecz o takie, które się dokonuje lub dokonało. Gdyby bo-
wiem stosowanie ustawy zależało od zaplanowanego, lecz nie zrealizowanego ogra-
niczenia zatrudnienia, redakcja art. 1 ust. 1 ustawy musiałaby być inna i wyraźna.
Poza wnioskiem wynikającym z dosłownego brzmienia przepisu, na takie rozumienie
jak przedstawione, wskazują także względy racjonalne. Mianowicie doświadczenie
płynące z rozpoznawania spraw o roszczenia przewidziane w ustawie pokazuje, że
założeniom teoretycznym nie zawsze towarzyszy ich pełne wykonanie. Dlatego nie
można wykluczyć, że podczas realizacji planu ograniczenia zatrudnienia powstanie
potrzeba dalszych zwolnień, ale może się też okazać, że nie wszystkie zaplanowane
zwolnienia są konieczne. Z tej przyczyny uzależnienie prawa do świadczeń przewi-
dzianych w ustawie (np. odprawy) od tego, czy zmiany organizacyjne były przez pra-
codawcę połączone z zamiarem zmniejszenia liczby zatrudnionych pracowników
bądź też z likwidacją stanowisk pracy, jest nieuzasadnione. Inną przy tym sprawą
jest wszczęcie określonych w ustawie procedur poprzedzających zwolnienia (por. art.
2 ust. 1 i art. 3 ustawy), a inną - dokonywanie wypowiedzeń, od których zależy po-
wstanie roszczeń. Podobną myśl wyraził również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6
stycznia 1995 r., I PRN 119/94 (OSNAPiUS 1995 r. nr 12, poz. 156), przyjmując, że
zmniejszenie zatrudnienia nie musi być celem, do którego zmierza pracodawca, lecz
musi być skutkiem zmian organizacyjnych, choćby początkowo niezamierzonym.
,,Ograniczenie zatrudnienia" w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy występuje bowiem
,,jako obiektywny skutek zmian organizacyjnych" i jeżeli taki skutek się pojawi, po-
wstają warunki do zastosowania art. 8 ust. 1 ustawy.

Błędny jest również pogląd Sądu Okręgowego na temat kryteriów, według któ-
rych należy ustalać stan zatrudnienia po dokonaniu przez pracodawcę zmian organi-
zacyjnych lub innych. Wprawdzie trzeba przyznać rację zapatrywaniu tego Sądu, że
pojęcie ,,zatrudnienie" jest pojęciem szerszym niż ,,stosunek pracy", ponieważ obej-
muje zarówno zatrudnienie pracownicze, jak i niepracownicze, lecz wyrażenie to nie
może być interpretowane w oderwaniu od celu ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. i jej
unormowań. Przeciwnie, wymaga odniesienia zwłaszcza do art. 1 ust. 1 i art. 10 ust.
1, które stanowią, że przepisy ustawy stosuje się do zakładów pracy, które w przewi-
dzianych w tym przepisie okolicznościach dokonują zmniejszenia zatrudnienia przez
rozwiązywanie ,,stosunków pracy z grupą pracowników" (art. 1 ust. 1), jak również w
razie podejmowania ,,indywidualnych decyzji o zwalnianiu pracowników z przyczyn
wymienionych w art. 1 ust. 1" ustawy (art. 10 ust. 1). Jeżeli przy tym rozwiązywanie
stosunków pracy ma być następstwem konieczności zmniejszenia zatrudnienia, to -
wbrew temu, co dopuszcza Sąd Okręgowy - pracodawca mógłby bez jakichkolwiek
konsekwencji prawnych zwolnić pracowników (pracownika), na ich miejsce zatrudnić
inne osoby na podstawie umów cywilnoprawnych, po czym w celu uniknięcia wypłaty
odprawy wykazywać, że nie wystąpiło zmniejszenie zatrudnienia, ponieważ liczba
osób zatrudnionych jest taka sama. Ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. - jak wskazuje
na to również jej tytuł - znajduje zastosowanie po pierwsze - we wszystkich sytua-
cjach, w których dochodzi do zwolnień pracowników, a nie innych osób związanych z
pracodawcą stosunkami cywilnoprawnymi, i po wtóre - gdy do zwolnień tych docho-
dzi z przyczyn wymienionych w art. 1 ust. 1 ustawy. Zatem ocenę, czy nastąpiło
zmniejszenie zatrudnienia i w jakim zakresie, powinno poprzedzić ustalenie stanu
zatrudnienia pracowników z chwili przed przystąpieniem do ich zwalniania w określo-
nej dacie i po dokonaniu zwolnień. Skoro zaś tak, to na wynik powyższego porówna-
nia nie ma wpływu zwalnianie i zatrudnianie osób, które nie były pracownikami, bądź
które nie zostały zatrudnione w charakterze pracowników.

Jak z przedstawionych rozważań wynika, zaskarżony wyrok okazał się nietraf-
ny. Sąd Okręgowy wyszedł bowiem z błędnego założenia, iż zmniejszeniem zatrud-
nienia jest tylko takie zmniejszenie, które było przez pracodawcę z góry zamierzone,
a ponadto również takie, które wynika z porównania liczby zwolnionych pracowników
z liczbą wszystkich osób zatrudnionych przez pracodawcę na różnych podstawach
prawnych.

Z wcześniejszych stwierdzeń wynika między innymi, że według ustaleń Sądu
Okręgowego, w dniu 1 listopada 1998 r. pozwany zatrudniał w kancelarii komorniczej
siedmiu pracowników, z których trzech następnie ,,definitywnie odeszło", natomiast w
dniu 1 lutego 1999 r. zatrudnił na podstawie umowy o pracę dwie osoby oraz w dniu
9 lutego 1999 r. - jedną osobę na podstawie umowy zlecenia, ,,na wyraźną prośbę
zainteresowanej" (choć motywy zatrudnienia nie mają przecież żadnego znaczenia w
sprawie). Tak więc wykonanie matematycznego działania prowadzi do wniosku, że
skoro pozwany zatrudniał siedmiu pracowników, a było w sprawie okolicznością
niesporną, że zwolnił wszystkich zatrudnionych pracowników, po czym zatrudnił tylko
dwóch, to doszło do zmniejszenia stanu zatrudnienia. Zatem za zupełnie oderwane
od przyjętych ustaleń i niczym nieuzasadnione należało ocenić dywagacje Sądu
Okręgowego, jakoby ,,wszystkie działania pozwanego doprowadziły jedynie do no-
wego rozdziału zadań realizowanych w skali całego podmiotu w niezmienionym za-
kresie i wśród takiej liczby osób zatrudnionych", natomiast ograniczenia zatrudnienia
nie było.

Z przedstawionych przyczyn należało uznać, że skarżący wykazał zasadność
podstaw kasacyjnych, wobec czego Sąd Najwyższy stosownie do art. 39315 KPC
orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================