Wyrok z dnia 24 lipca 2001 r.
I PKN 552/00

Nie jest zaliczką w rozumieniu art. 87 § 1 okt 3 KP część wynagrodzenia
wypłaconego na poczet wynagrodzenia przyszłego przed terminem jego wy-
magalności, o ile strony umowy o pracę nie umówiły się inaczej.


Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Jadwiga Skibińska-
Adamowicz, Katarzyna Gonera (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 lipca 2001 r. sprawy z powództwa
Grzegorza B. przeciwko ,,M." Montaże-Budownictwo-Spedycja Spółka z o.o. w S. o
wynagrodzenie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 17 grudnia 1999 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punktach 1 i 3 i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach do ponownego rozpoznania i rozstrzy-
gnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z 25 maja 1999 r. zasądził od pozwanego pracodawcy ,,M." Montaże-Budow-
nictwo-Spedycja Spółki z o.o. w S. na rzecz powoda Grzegorza B. kwotę 770,20 zł z
ustawowymi odsetkami i oddalił powództwo w pozostałej części. Powód domagał się
zasądzenia na jego rzecz: zwrotu kosztów wyjazdu i powrotu z kontraktu zagranicz-
nego, ekwiwalentu za odzież ochronną i środki czystości, po 5 DM za każdy dzień
pobytu na kontrakcie, ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczyn-
kowy, premii, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, po 770 DM za każdy miesiąc
kontraktu za opłacanie noclegów oraz odprawy w wysokości trzymiesięcznego wy-
nagrodzenia. Strona pozwana uznała roszczenie w części obejmującej ekwiwalent za
odzież ochronną i środki czystości w kwocie 770,20 zł i tylko w tej części powództwo
zostało uwzględnione.

Sąd Okręgowy ustalił, że powód był zatrudniony przez stronę pozwaną na bu-
dowie eksportowej w Niemczech na podstawie kolejnych umów o pracę na ,,kontrak-
cie eksportowym" zawieranych na czas określony. Cztery pierwsze umowy zostały
zawarte na jednakowych warunkach; według ich treści wynagrodzenie miesięczne
ustalone zostało w kwocie 1.300 DM, z tym że część ruchoma w wysokości 20 %
miała być wypłacona po zakończeniu kontraktu za jego prawidłową i terminową reali-
zację, ponadto umowy przewidywały premię w wysokości do 130 % wynagrodzenia,
wypłacaną proporcjonalnie do faktycznie wykonanej pracy wynikającej z rozliczenia
harmonogramu kontraktu. W kolejnej umowie z 11 września 1996 r. przyznano po-
wodowi wynagrodzenie według stawki akordowej obejmującej część stałą 11,20 DM i
część ruchomą 2,80 DM za godzinę, przy czym określono, że stała część wynagro-
dzenia zawiera ekwiwalent za urlop, dietę zjazdową i wjazdową, ekwiwalent za
odzież. Na podstawie dowodu z opinii biegłej z zakresu wynagrodzeń i płac Sąd
Okręgowy ustalił, że powodowi za każdy dzień pobytu na kontrakcie naliczana była
do wynagrodzenia kwota 5 DM stanowiąca równowartość posiłku. Premia wypłacana
była powodowi zgodnie z postanowieniami umowy o pracę (§ 3 umowy), co miesiąc
wypłacano mu również część wynagrodzenia za urlop. Ponadto za bezzasadne uznał
Sąd żądanie powoda dotyczące kosztów wjazdu i zjazdu z budowy, bowiem pozwa-
ny pracodawca przewoził pracowników własnymi środkami transportu, a tylko w sy-
tuacji losowej - w razie powrotu pracownika do kraju indywidualnie w innym terminie -
zwracał koszty po przedłożeniu rachunku wraz z biletem kolejowym lub dowodem
zakupu benzyny, a powód takich dowodów nie przedłożył. Koszt noclegów w Niem-
czech pokrywał pracodawca i powód żadnych wydatków z tego tytułu nie poniósł. Po
szczegółowym rozliczeniu należnego powodowi wynagrodzenia za cały okres objęty
żądaniem - z uwzględnieniem pracy w godzinach nadliczbowych oraz w soboty i nie-
dziele - Sąd stwierdził (w oparciu o wnioski opinii biegłej), że miała miejsce nadpłata
wynagrodzenia na rzecz powoda, a zatem jego roszczenia dotyczące wynagrodzenia
za pracę w godzinach nadliczbowych są bezzasadne.

Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z 17 grudnia 1999 r., w wyniku czę-
ściowego uwzględnienia apelacji powoda, zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgo-
wego w ten sposób, że zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda dodatkowo
kwotę 2.606,29 DM z ustawowymi odsetkami, oddalając apelację w pozostałej czę-
ści. W apelacji powód zakwestionował opinię biegłej i zarzucił Sądowi pierwszej in-
stancji błędy w ustaleniach faktycznych.

Sąd Apelacyjny stwierdził, że prawidłowe są ustalenia Sądu Okręgowego do-
tyczące wyliczenia należnego powodowi wynagrodzenia za pracę w godzinach nad-
liczbowych oraz za przepracowane soboty i niedziele. Zostały dokonane w oparciu o
dokumentację obejmującą rozliczenie czasu pracy przedstawioną przez stronę poz-
waną, a powód wyraził zgodę na rozliczenie jego wynagrodzenia w oparciu o tę do-
kumentację. Zarzut powoda odnoszący się do błędu w ustaleniach faktycznych, wy-
nikającego z bezkrytycznego przyjęcia jako podstawy tych ustaleń opinii biegłej, po-
mimo że opinia zawiera - zdaniem powoda - ewidentne błędy merytoryczne w
związku z przyjęciem poszczególnych wynagrodzeń powoda w kwotach odmiennych
od tych, które faktycznie otrzymał na podstawie dowodów wypłat, nie może być
uwzględniony ze względu na treść art. 381 KPC, nie było bowiem żadnych prze-
szkód, aby powód powołał te zastrzeżenia przed Sądem pierwszej instancji, kiedy
zapoznał się z opinią biegłej. Z opinii tej [...] - zdaniem Sądu Apelacyjnego - wynika,
że w niektórych miesiącach zatrudnienia pracodawca wypłacił powodowi wyższe wy-
nagrodzenie od należnego, w innych zaś niższe. Po przeanalizowaniu różnic między
wynagrodzeniem należnym a faktycznie otrzymanym przez powoda, Sąd Okręgowy
stwierdził (w oparciu o wyliczenia biegłej), że powodowi nadpłacono wynagrodzenie
w kwocie 355,64 DM. W ocenie Sądu Apelacyjnego rozliczenie wynagrodzenia do-
konane przez Sąd Okręgowy narusza przepis art. 87 KP, gdyż faktycznie Sąd ten
dokonał bezpodstawnie potrącenia tego nadpłaconego wynagrodzenia. Dlatego
uwzględniając w tej części apelację powoda Sąd Apelacyjny zasądził na jego rzecz
wynagrodzenie w kwocie 2.606,29 DM za poszczególne miesiące, w których nastą-
piła jego niedopłata, co wynika z opinii biegłej.

Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego w części zasądzającej na rzecz powo-
da kwotę 2.606,29 DM wniosła strona pozwana. Jako podstawy kasacji skarżąca
wskazała: 1) naruszenie prawa materialnego przez błędne zastosowanie art. 87 § 1
pkt 3 KP w wyniku przyjęcia, że Sąd Okręgowy dokonał bezpodstawnie potrącenia
kwot nadpłaconych ponad należne wynagrodzenie za poszczególne miesiące, po-
mimo iż nadpłaty te miały charakter zaliczkowy na poczet ruchomej części wynagro-
dzenia, wymagalnej i rozliczanej po zakończeniu kontraktu, 2) naruszenie przepisów
prawa procesowego, a mianowicie art. 328 § 2 KPC, przez pominięcie w ustaleniach
faktycznych dowodów z treści umów o pracę zawartych między stronami, z których
wynika, że ruchoma część wynagrodzenia, nadpłacana w poszczególnych miesią-
cach, wymagalna była po zakończeniu kontraktu, a nadpłaty miały charakter zaliczki i
podlegały potrąceniu na mocy art. 87 § 1 pkt 3 KP. Skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku (w części zaskarżonej) i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyj-
nemu do ponownego rozpoznania.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Zarzut kasacji dotyczący naruszenia prawa materialnego jest usprawiedliwiony
ze względu na zasadniczą i istotną wadę uzasadnienia zaskarżonego wyroku unie-
możliwiającą skontrolowanie w postępowaniu kasacyjnym prawidłowości zastosowa-
nia przez Sąd drugiej instancji przepisu art. 87 KP powołanego jako podstawa roz-
strzygnięcia. Wada konstrukcyjna uzasadnienia polega na braku jakichkolwiek usta-
leń faktycznych, które miałyby stanowić podstawę oceny materialnoprawnej. Samo
odwołanie się przez Sąd Apelacyjny do opinii biegłej, nawet z przywołaniem nume-
rów kart akt sądowych, na których ta opinia się znajduje, nie zastępuje ustaleń fak-
tycznych niezbędnych do zastosowania wskazanego przepisu prawa materialnego.
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 KPC (w związku z art. 391 KPC) jest zatem trafny,
choć został przez skarżącą niewłaściwie uzasadniony. ,,Pominięcie w ustaleniach
faktycznych dowodów z treści umów zawartych pomiędzy stronami" nie uzasadnia
bezpośrednio zarzutu naruszenia art. 328 § 2 KPC, który określa wymogi, jakim po-
winno odpowiadać prawidłowo sporządzone pisemne uzasadnienie wyroku, ale su-
geruje raczej odniesienie się do treści normatywnej art. 233 § 1 KPC, który nakazuje
sądowi orzekającemu dokonanie wszechstronnej analizy zebranego w sprawie mate-
riału dowodowego. Zarzutu naruszenia tego ostatniego przepisu kasacja jednak nie
zawiera.

Zarzut naruszenia art. 328 § 2 KPC może stanowić usprawiedliwioną podsta-
wę kasacji. Sąd sporządza, co prawda, pisemne uzasadnienie wyroku dopiero po
jego wydaniu (ogłoszeniu), lecz w uzasadnieniu tym relacjonuje w istocie przebieg
procesu rozumowania, które doprowadziło go do takiego, a nie innego rozstrzygnię-
cia. Wadliwy tok rozumowania, ujawniający zasadnicze braki, usterki, nieprawidłowo-
ści zarówno w odniesieniu do podstawy faktycznej, jak i podstawy prawnej, może
mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3931 pkt 2 KPC). Zgodnie z treścią art. 328
§ 2 KPC, uzasadnienie wyroku - także wyroku sądu apelacyjnego - powinno zawie-
rać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów,
które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn dla któ-
rych innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. Spełnienie tego
wymogu jest szczególnie ważne wówczas, gdy sąd drugiej instancji orzeka reforma-
toryjnie, to znaczy, gdy uwzględniając apelację orzeka co do istoty sprawy odmiennie
od sądu pierwszej instancji (art. 386 § 1 KPC), jeżeli to odmienne rozstrzygnięcie jest
wynikiem odmiennych ustaleń faktycznych. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie
spełnia owych wymagań konstrukcyjnych dotyczących podstawy faktycznej. Również
wyjaśnienie podstawy prawnej zaskarżonego wyroku (art. 328 § 2 in fine KPC) nie
jest wystarczające, ponieważ przytoczony przepis prawa - art. 87 KP - w swoich
siedmiu paragrafach, z których niektóre podzielone są na punkty, reguluje szereg
różnych zagadnień, a zatem brak rozważenia przesłanek poszczególnych jego
unormowań utrudnia ocenę prawidłowości jego zastosowania.

W kasacji zarzucono naruszenie art. 87 § 1 pkt 3 KP. Zgodnie z treścią tego
przepisu, z wynagrodzenia za pracę - po odliczeniu zaliczki na podatek dochodowy
od osób fizycznych - podlegają potrąceniu, obok innych należności, również zaliczki
pieniężne udzielone pracownikowi. Zagadnieniem podlegającym wyjaśnieniu przy
ponownym rozpoznaniu sprawy powinno być zatem, czy ,,nadpłaty" wynagrodzenia
za pracę należnego powodowi w poszczególnych miesiącach mogą i powinny być
traktowane jako ,,zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi" w rozumieniu tego prze-
pisu, a jeżeli miały charakter ,,zaliczkowy", czy powinny podlegać potrąceniu z wyna-
grodzenia za inne (następne) miesiące.
Potrącenie, o którym mowa w art. 87 § 1 KP, łączy się z instytucją prawa cy-
wilnego, uregulowaną w art. 498-505 KC. W drodze potrącenia nie mogą być uma-
rzane wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szcze-
gólne (art. 505 pkt 4 KC). Takim przepisem szczególnym jest art. 87 § 1 KP. Potrą-
cenie wierzytelności wzajemnej pracodawcy może być dokonane tylko na podstawie
tytułu wykonawczego (art. 87 § 1 pkt 1 i 2 KP) lub za zgodą pracownika (art. 91 KP).
Wyjątek od tej zasady dotyczy jedynie zaliczek pieniężnych udzielonych pracowni-
kowi (art. 87 § 1 pkt 3 KP), które podlegają potrąceniu bez tytułu wykonawczego i
bez zgody pracownika. Przez zaliczki, o jakich mowa w tym przepisie, należy rozu-
mieć kwoty pieniężne wypłacone pracownikowi i pobrane przez niego do rozliczenia
przeznaczone przede wszystkim na pokrycie obciążających pracodawcę wydatków
związanych z wykonywaniem pracy. Pobrana przez pracownika zaliczka pieniężna
jest mieniem powierzonym mu do wyliczenia (art. 124 § 1 pkt 1 KP). Pojęcie ,,zalicz-
ka" nie może być wykładane rozszerzająco (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11
czerwca 1980 r., I PR 43/80, OSNCP 1980 z. 12, poz. 248). Nie jest zaliczką część
wynagrodzenia wypłaconego pracownikowi na poczet wynagrodzenia przyszłego.
Stanowi ono częściowe spełnienie przez pracodawcę świadczenia przed terminem
jego wymagalności. Wypłacone kwoty podlegają jednak zarachowaniu na poczet
wynagrodzenia należnego za okres obrachunkowy. Zasady rozliczeń powinny w
takiej sytuacji wynikać z umowy o pracę.

Sąd Okręgowy ustalił, że pozwany pracodawca wypłacił powodowi w niektó-
rych miesiącach wynagrodzenie wyższe od należnego. Wbrew wywodom uzasadnie-
nia kasacji nie można przyjąć, że Sąd Okręgowy dokonał prawidłowego potrącenia
części wynagrodzenia nadpłaconej powodowi w poszczególnych miesiącach z wyna-
grodzenia za inne miesiące. Z uzasadnienia wyroku tego Sądu nie wynika bowiem,
na jakiej ewentualnie podstawie (faktycznej i prawnej) miałoby się dokonać owo po-
trącenie i czy rzeczywiście dokonane przez pozwanego pracodawcę rozliczenie no-
siło charakter potrącenia w znaczeniu, o jakim stanowi art. 87 § 1 KP. Sąd Okręgowy
powielił jedynie wyliczenia biegłej zawarte w jej opinii bez jakiejkolwiek refleksji nad
nimi, zwłaszcza bez starannej oceny co do możliwości dokonania kompensaty (umo-
rzenia) nadpłaconego i niedopłaconego wynagrodzenia, a zatem swoistego potrące-
nia. Zagadnienie to w ogóle nie było przedmiotem ustaleń faktycznych ani ocen
prawnych Sądu pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny wydał wyrok prezentując arbitral-
ny pogląd w kwestii zastosowania art. 87 KP bez uzasadnienia, w jakim zakresie - co
do jakiej części normatywnej tego przepisu lub co do jakich przesłanek w nim prze-
widzianych - został on naruszony przez Sąd Okręgowy.

Ocenę materialnoprawną powinny poprzedzać ustalenia faktyczne dotyczące
istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy faktów. W rozpoznawanej sprawie dotyczy to
wnikliwej oceny zawartych przez strony umów - najpierw przez ustalenie ich treści, a
następnie poddanie jej ocenie z punktu widzenia regulacji zawartej w art. 87 § 1 pkt 3
KP. Słusznie podnosi się w kasacji, że treść umów łączących strony ma decydujące
znaczenie. Ocenie powinny być poddane zwłaszcza te ich postanowienia (na przy-
kład paragraf III ust. 1 pkt b i c umowy [...] z 4 lutego 1996 r., § 3 ust. 2 umowy [...] z
11 września 1996 r.), z których strona pozwana wyprowadza twierdzenie co do tego,
że wynagrodzenie powoda składało się również z części ruchomej, wymagalnej po
zakończeniu kontraktu i zależnej od jego efektów, a zatem wypłacenie tej ruchomej
części wcześniej, w ramach wynagrodzenia za poszczególne miesiące, miało cha-
rakter zaliczkowy. Z postanowień tych wynika, że ,,wprowadza się w ramach ustalo-
nego miesięcznego wynagrodzenia dewizowego część ruchomą w wysokości 20 %,
która będzie wypłacana po zakończeniu kontraktu za prawidłową i terminową reali-
zację kontraktu oraz uzyskanie planowanej wydajności zgodnie z deklaracją dopusz-
czającą kontrakt do realizacji" oraz że ,,pracodawca zastrzega sobie prawo wstrzy-
mania wypłaty w wysokości 20 % części ruchomej wynagrodzenia miesięcznego z
tytułu nieuzyskania właściwej wydajności i jakości robót; wynagrodzenie to będzie
wypłacone po dokonaniu bezusterkowego odbioru kontraktu przez zleceniodawcę
niemieckiego".
Ocena treści postanowień umów łączących strony oraz ustalenia dotyczące
tego, czy faktycznie miały miejsce zaliczkowe wypłaty pieniężne tej części wynagro-
dzenia, która powinna być wypłacona dopiero po zakończeniu kontraktu, podlegające
następnie potrąceniu, musi uwzględniać pewne ogólne reguły dotyczące wypłaty wy-
nagrodzeń za pracę. Pracodawca zawsze może wypłacić pracownikowi wynagrodze-
nie wyższe od wynikającego z postanowień umowy o pracę (stawki zaszeregowania,
regulaminu wynagradzania). Może to również uczynić przed terminem wymagalności
tego świadczenia. Nie jest to sprzeczne z prawem (co wynika z analizy treści art. 18
KP oraz innych przepisów Kodeksu pracy dotyczących wynagrodzenia, np. art. 85
KP) ani z zasadami prawa pracy. Jeżeli pracodawca dokonał ,,nadpłaty" wynagro-
dzenia, do czego nie było podstaw faktycznych i prawnych, a ,,nadpłata" nie może
być potraktowana jako zaliczka pieniężna w rozumieniu art. 87 § 1 pkt 3 KP, to albo
powinien uzyskać od pracownika pisemną zgodę na potrącenie owej ,,nadpłaty" (art.
91 KP), albo wystąpić o jej zwrot jako nienależnego świadczenia (art. 410 KC w
związku z art. 300 KP, ze skutkami wynikającymi z konieczności zastosowania art.
409 i 411 KC) w celu uzyskania tytułu wykonawczego uprawniającego do dokonania
potrącenia.
W kasacji nie kwestionuje się wprost wysokości zasądzonej na rzecz powoda
kwoty stanowiącej pochodną wyliczonej ,,nadpłaty" wynagrodzenia, ponieważ skarżą-
ca podważa co do zasady rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego zarzucając zaskarżo-
nemu wyrokowi wadliwe zastosowanie art. 87 § 1 pkt 3 KP. Uzasadnienie zaskarżo-
nego wyroku nie zawiera przedstawienia sposobu wyliczenia zasądzonej kwoty
2.606,29 DM, a nie wynika ona z prostego zsumowania ,,nadpłaconych" kwot wyna-
grodzenia za poszczególne miesiące ujawnionych w opinii biegłej [...]. Również ta
okoliczność powinna podlegać ustaleniu przy ponownym rozpoznaniu sprawy.

Reasumując należy stwierdzić, że zarzut naruszenia art. 87 § 1 pkt 3 KP jest
uzasadniony w związku z przedwczesnym zastosowaniem tego przepisu przez Sąd
Apelacyjny. Takie zastosowanie jest niewłaściwe w rozumieniu art. 3931 pkt 1 KPC,
ponieważ właściwe zastosowanie prawa materialnego polega na subsumcji prawi-
dłowo ustalonego stanu faktycznego pod prawidłowo wybraną normę prawną, ade-
kwatną do ustalonych faktów. Inaczej mówiąc, aby zastosowanie prawa było prawi-
dłowe, musi być odniesione do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego. Tymcza-
sem brak wskazania podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku nie tylko uniemożli-
wia kontrolę prawidłowości zastosowania prawa materialnego, lecz również sprawia,
że uzasadnienie wyroku nie spełnia wymagań przewidzianych w art. 328 § 2 KPC, co
jednocześnie usprawiedliwia zarzut naruszenia tego przepisu.
Biorąc powyższe pod uwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na pod-
stawie art. 39313 § 1 KPC.
========================================