Wyrok z dnia 12 stycznia 1999 r.
I PKN 535/98


1. Okoliczność, że stosunek prawny zawiera elementy obce stosunkowi
pracy, jak na przykład konieczność "odpracowania" urlopu, przemawia prze-
ciwko uznaniu pracowniczego charakteru zatrudnienia.

2. Obowiązek prowadzenia z urzędu postępowania dowodowego (art.
4771 § 11 KPC) nie oznacza, że sąd musi ustalić istnienie stosunku pracy.


Przewodniczący: SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Józef Iwulski, Maria Mańkowska.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 stycznia 1999 r. sprawy z po-
wództwa Tadeusza M. przeciwko Centrali Produktów Naftowych ,,CPN" SA Oddział w
G. o ustalenie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 23 czerwca
1998 r. [...]


o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Gdańsku, wyrokiem z dnia 12 sierpnia 1997 r.
oddalił powództwo Tadeusza M. o ustalenie, że od 1994 r. z pozwaną Centralą Pro-
duktów Naftowych ,,CPN" S.A. Oddział w G. łączył go stosunek pracy a nie stosunek
wynikający z umowy agencyjnej. Sąd ustalił, że od 1982 r. strony łączyła umowa
agencyjna zawarta z inicjatywy powoda. W okresie objętym żądaniem pozwu strony
zawarły czterokrotnie umowy agencyjne na czas nie określony (15 lutego 1994 r., 1
kwietnia 1996 r., 17 lipca 1996 r. i 7 sierpnia 1996 r.).

Na podstawie tych umów powód wykonywał obowiązki agenta w stacji benzy-
nowej w W. w czteroosobowym, a następnie pięcioosobowym zespole. Wszyscy
członkowie zespołu byli stronami umowy agencyjnej, a każda zmiana w składzie zes-
połu powodowała zawarcie nowej umowy. Skład zespołu zależał od wzajemnej ak-
ceptacji i zaufania. Strona pozwana, za akceptacją zespołu, typowała kierownika sta-
cji i kierownika zmiany. Rolą agenta-kierownika stacji było reprezentowanie zespołu
wobec jednostki zatrudniającej. Kierownik sprawował nadzór nad bieżącym przebie-
giem pracy stacji, zachowaniem wymagań bhp i przeciwpożarowych, koordynacją
pracy, prowadzeniem dokumentacji. Członkowie zespołu zobowiązali się wykonywać
polecenia kierownika mieszczące się w ramach umowy. Kierownik zmiany zastępo-
wał kierownika stacji w razie jego nieobecności, rolę tę mógł też pełnić każdy inny
członek zespołu. Kierownik stacji miał prawo do dodatku finansowego w kwocie
rzędu 5-10 złotych. Te funkcje wprowadziła strona pozwana z przyczyn organizacyj-
nych, mając na uwadze powierzenie zespołowi majątku znacznej wartości. Na rzecz
pozwanej agenci wykonywali wszystkie czynności związane ze sprzedażą paliwa,
zamawiali je, rozliczali dobowo stację, sporządzali raporty kasowe, odprowadzali
utarg, prowadzili ewidencję paliw, zgłaszali awarie i usterki. Strona pozwana decy-
dowała o asortymencie paliw i ich cenach i o infrastrukturze, prowadziła remonty,
sprawowała kontrolę przestrzegania przez agentów przepisów bhp i przeciwpożaro-
wych, ponosiła koszty ruchu i bieżącego utrzymania stacji. Do czerwca 1994 r.
agenci prowadzili na rzecz CPN również sprzedaż olejów, smarów, płynów i akceso-
riów samochodowych. Dnia 20 czerwca 1994 r. wszyscy agenci stacji w W. jako
spółka cywilna ,,Atest Antoni G. i spółka" zawarli ze stroną pozwaną umowę dzierża-
wy części powierzchni stacji benzynowej, sklepu i pomieszczenia magazynowego.
Zobowiązali się prowadzić sprzedaż detaliczną oznaczonych produktów naftowych,
olejów, akcesoriów samochodowych itp. na własny rachunek, koszt i ryzyko. Sami
pozyskiwali towary ze swobodnie wybranych źródeł i ustalali ich ceny detaliczne.
Umowa dzierżawy była przedłużana kolejnymi aneksami i agenci do rozwiązania
umowy agencyjnej prowadzili taką działalność gospodarczą. Agenci otrzymywali od
CPN comiesięczne wynagrodzenie prowizyjne i jednocześnie osiągali zyski z prowa-
dzonej działalności gospodarczej. Do rozliczenia prowizji składali stronie pozwanej
wykazy dni przepracowanych. Mieli oni zagwarantowane prawo do odpłatnego urlopu
wypoczynkowego udzielanego za zgodą strony pozwanej. Agent miał obowiązek od-
pracować okres urlopu, np. w okresie urlopu innego agenta. Agenci między sobą
ustalali terminy urlopów i innych wolnych dni. Strona pozwana zamieściła w umowie
wymagania co do czasu pracy stacji jako obiektu użytku publicznego, natomiast
agenci sami ustalali sobie grafiki dyżurów. W zakresie prowadzonej działalności gos-
podarczej na podstawie umowy dzierżawy agenci ponosili odpowiedzialność za
szkody wyrządzone osobom trzecim oraz za zobowiązania wynikające z zawartych
przez nich umów. Wobec strony pozwanej agenci odpowiadali za niedobory w powie-
rzonym mieniu oraz za jego uszkodzenie lub zanieczyszczenie. W praktyce mimo, że
pozwana obciążała kwotą niedoboru agenta-kierownika stacji, agenci uiszczali tę
kwotę w równych częściach.

Pozwana wydawała agentom dyspozycje dotyczące prowadzenia dokumenta-
cji związanej z ewidencją paliw, godzin otwarcia stacji w okresach świątecznych, re-
montów, wyposażenia stacji w oznaczony asortyment towarów, zgłaszała uwagi co
do poradnictwa udzielanego przez agentów przy sprzedaży paliw, podejmowała de-
cyzje co do pozbawienia funkcji w zespole i prowadziła kontrolę prawidłowości rozli-
czania paliwa. Strona pozwana ponosiła koszty ubezpieczenia społecznego powoda
do lutego 1995 r., od tego czasu, w związku ze zmianą przepisów powód zaczął
opłacać składki na ubezpieczenie społeczne. Powód otrzymywał dodatki do prowizji
za pranie odzieży i posiłki profilaktyczne, a także otrzymywał odzież roboczą. W roku
1996 strona pozwana zaproponowała agentom podpisanie umowy na prowadzenie
stacji o zmienionej treści, z przyjęciem zobowiązania do samodzielnego zapewnienia
funkcjonowania stacji, zabezpieczenia mienia i zapewnienia obsługi. Powód nie zgo-
dził się na zaproponowane warunki, wobec czego umowa agencyjna rozwiązała się 3
kwietnia 1997 r. za porozumieniem stron.

Zdaniem Sądu Rejonowego, w umowie łączącej strony nie było elementu
podległości kierownictwu i poleceniom pracodawcy. Powód nie zawarł ze stroną poz-
waną indywidualnej umowy, lecz jako członek zespołu. Agenci dzielili sami między
sobą przyjęte w umowie zobowiązania. Powód równolegle (w tym samym czasie)
prowadził własną działalność gospodarczą. Sąd podkreślił też, że powód uzasadniał
wytoczenie powództwa chęcią uzyskania uprawnienia do wcześniejszej emerytury.

Powód wniósł apelację od tego wyroku. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni oddalił tę apelację wyrokiem z
dnia 23 czerwca 1998 r. Zdaniem tego Sądu powód ani przed Sądem pierwszej ins-
tancji ani w drugiej instancji nie wykazał, że łączący go ze stroną pozwaną stosunek
prawny był stosunkiem pracy. Mimo, że nazwa zawartej przez strony umowy nie ma
decydującego znaczenia dla oceny, czy strony łączy stosunek pracy, czy też cywil-
noprawny, to nie jest ona bez znaczenia. Nie wykazano, by w łączącym strony sto-
sunku pracy występowała cecha podporządkowania ,,co stanowiłoby o jego charak-
terze". Za istotne uznał Sąd Wojewódzki, że agenci uprawnieni byli do zawierania
umów zlecenia z czyścicielami szyb, osobami wykonującymi drobne naprawy i zaj-
mującymi się konserwacją stacji paliw. Zdaniem Sądu drugiej instancji występowanie
w stosunku agencyjnym pewnych (drugorzędnych) cech występujących także w sto-
sunku pracy, co miało miejsce w rozpoznawanej sprawie (w tym wystawianie PiT-u
,,pracowniczego"), nie powoduje przekształcenia tego stosunku - bez woli jego stron
- w stosunek pracy i nie czyni z agenta pracownika. Powód dał wyraz swojej woli,
zawierając umowę agencyjną w 1983 r. (a nie występowało wówczas bezrobocie i
nie był zmuszony do zawarcia takiej umowy i świadczenia pracy u pozwanej) i trwa-
jąc w niej przez piętnaście lat.
Powód wniósł kasację od tego wyroku, podnosząc zarzut naruszenia prawa
materialnego przez błędną jego wykładnię ,,wyrażającą się w wadliwym ustaleniu tre-
ści oraz znaczeń pojęć prawnych zawartych w art. 22 § 1, art. 22 § 11 Kodeksu pracy
i art. 758 Kodeksu cywilnego, a także poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 758
Kodeksu cywilnego przejawiające się w subsumcji pod ten przepis umowy o cechach
daleko odbiegających od regulacji w przepisie tym zawartej - co pozostaje w bezpo-
średnim związku przyczynowym z wynikiem sprawy", a także naruszenia przepisów
postępowania, a szczególnie art. 477 § 11 KPC przez oddalenie apelacji między in-
nymi na tej podstawie, że powód nie udowodnił - zdaniem Sądu drugiej instancji -
wszystkich faktów niezbędnych dla ustalenia istnienia stosunku pracy łączącego go z
pozwanym oraz naruszenia art. 223 § 1 KPC poprzez dowolną ocenę dowodów
przedstawionych przez strony, co w rezultacie doprowadziło do błędów w ustaleniach
faktycznych i mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. W konkluzji powód wniósł o
zmianę zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy ,,z ustale-
niem, iż strony w latach 1994-1997 łączył stosunek pracy, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Wojewódzkiemu lub Sądowi Rejonowemu w Gdańsku. W uzasadnieniu ka-
sacji podkreślono, że powód przedstawił dokumenty podatkowe PIT-11, w których
strona pozwana wykazywała jego dochody z ,,umowy agencyjnej", jako wynagrodze-
nie za pracę, a nie w rubryce przeznaczonej dla przedstawienia dochodów i zaliczek
z umów cywilnoprawnych. Podkreślono, że powód powierzoną pracę musiał wykony-
wać osobiście bez możliwości zatrudniania osób współpracujących, choć jest to kla-
syczne uprawnienie agenta. Praca powoda była pracą podporządkowaną świadczo-
ną pod kierownictwem pracodawcy, który między innymi stosował kary porządkowe i
nagrody. Powód podpisywał listę obecności i uzyskiwał zezwolenie na oddalenie się
z miejsca pracy. Pozwana przyjęła ryzyko związane z niezawinionymi przez agenta
przestojami i związanym z tym brakiem obrotów. Powoda i innych ,,współagentów"
traktowano jak pracowników przy dokonywaniu odpisu na fundusz świadczeń socjal-
nych, z którego korzystali.
Strona pozwana wniosła o oddalenie kasacji.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Zgodnie z art. 22 § 1 i § 11 przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobo-
wiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod
jego kierownictwem, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem,
zaś zatrudnienie w powyższych warunkach jest zatrudnieniem na podstawie stosun-
ku pracy bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Wbrew twierdzeniom
kasacji, Sąd Wojewódzki prawidłowo wyłożył te przepisy, a treść i znaczenie zawar-
tych w nich pojęć prawnych ustalił właściwie. W art. 22 § 1 KP wymienione zostały
główne elementy treści stosunku pracy. W rozpoznawanej sprawie istotę sporu sta-
nowiło to, czy stosunek prawny łączący strony zawiera owe elementy, które charak-
teryzują stosunek pracy. Sądy orzekające w sprawie prawidłowo zaliczyły do istot-
nych cech wykonywanie pracy pod kierownictwem i na rzecz pracodawcy (a nie na
własny rachunek). Prawidłowo też wskazały, że aczkolwiek istniało pewne podpo-
rządkowanie organizacyjne agentów stronie pozwanej, to nie wypełniało ono zna-
mion kierownictwa pracodawcy w rozumieniu art. 22 § 1 KP. Cechą odróżniającą
stosunek cywilnoprawny od stosunku pracy nie jest jakikolwiek brak związania
świadczącego pracę poleceniami czy też życzeniami tego, który pracę powierza
(zleca). Pracownik jest w większym stopniu związany poleceniami co do pracy. Tym-
czasem brak podporządkowania powoda w zakresie wykonywania obowiązków wy-
nikających z zawartej przez strony umowy był istotny. Agenci sami ustalali między
sobą dni i godziny (,,grafiki") swej pracy, dni wolne, urlopy i ich odpracowanie sami
rozliczali niedobory, zatrudniali inne osoby na podstawie umów zlecenia. Brak pod-
porządkowania oraz pracy na rzecz pracodawcy wyrażał się dobitnie w prowadzeniu
przez powoda (i inne osoby) własnej (na własne ryzyko) działalności gospodarczej na
terenie stacji paliw, na podstawie zawartej przez strony umowy dzierżawy. Istotnie,
zgodnie z art. 22 § 11 KP sama nazwa zawartej przez strony umowy nie przesądza o
niemożliwości zakwalifikowania łączącego je stosunku prawnego jako stosunku
pracy. Słusznie jednak oba Sądy uznały, że nazwa nie jest też bez znaczenia. Zawie-
ranie wielu umów na przestrzeni 15 lat nazywanych umowami agencyjnymi wskazuje
na konsekwentną wolę stron ukształtowania ich stosunków w płaszczyźnie prawa
cywilnego, a nie prawa pracy. Zawieranie umów przez zespół, a nie samego powoda
również ma istotne znaczenie.

Sądy orzekające w sprawie słusznie podkreślały, że łączący strony stosunek
prawny zawierał pewne elementy charakterystyczne dla stosunku pracy, nie one jed-
nak przeważały. Istotne elementy tego stosunku były tak dalece obce stosunkowi
pracy, że stanowiły ważny argument przeciwko uznaniu pracowniczego charakteru
zatrudnienia wykonywanego przez powoda. Wśród nich można wymienić ,,odpraco-
wywanie" urlopów. Prawidłowość lub nieprawidłowość wypełniania przez pracodawcę
dokumentów podatkowych PIT-11 nie może mieć przesądzającego znaczenia. Zak-
walifikowanie łączącego strony stosunku prawnego jako cywilnoprawnego lub sto-
sunku pracy wymaga ustalenia, czy przeważają w nim cechy stosunku pracy. Ustale-
nie ,,przewagi" określonych cech jest procesem w trakcie którego konieczne jest sto-
sowanie ocen. Jeżeli dokonanie oceny zostało przez Sąd przekonująco uzasadnione,
a to miało miejsce w zaskarżonym wyroku, brak jest podstaw do postawienia zarzutu
naruszenia art. 22 § 1 i § 11 KP. Nie doszło też do zarzucanego naruszenia przepi-
sów postępowania. Przede wszystkim nie wskazano w kasacji, którym dowodom Sąd
bezpodstawnie dał wiarę lub nie dał wiary, lub też błędnie obdarzył mocą albo jej
pozbawił. Nie podano też, na czym miałby polegać brak wszechstronnego rozważe-
nia zebranego materiału.

Zarzut naruszenia art. 233 § 1 KPC okazał się zatem gołosłowny. Natomiast
postawienie zarzutu naruszenia art. 477 § 11 KPC jest wynikiem nieporozumienia.
Nie można rozumieć tego przepisu w ten sposób, że nakazuje on sądowi prowadze-
nie postępowania dowodowego z urzędu dotąd, dopóki nie będzie możliwe uwzględ-
nienie powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy. Przepis ten, nakładający na
sąd obowiązek prowadzenia z urzędu postępowania dowodowego stanowi wyjątek
od zasady kontradyktoryjności o tyle, że zobowiązuje do dopuszczenia niewniosko-
wanych, a dostępnych, znanych dowodów. W przepisie tym nie zamieszczono jednak
zakazu oddalenia powództwa w razie nieudowodnienia istnienia stosunku pracy.
Prawidłowo rozumiany przepis art. 477 § 11 KPC nie został naruszony. Kasacja jako
pozbawiona usprawiedliwionych podstaw podlegała zatem oddaleniu na podstawie
art. 39312 KPC.
========================================