Wyrok z dnia 4 listopada 2004 r.
I PK 7/04

Wypowiedzenie umowy o pracę na czas nieokreślony wyłącznie z po-
wodu osiągnięcia wieku emerytalnego jest nieuzasadnione w rozumieniu art.
45 § 1 k.p.

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Jerzy Kwaśniewski, Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 listopada 2004 r.
sprawy z powództwa Anny B. przeciwko Instytutowi Sadownictwa i Kwiaciarstwa w S.
o przywrócenie do pracy, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 5 września 2003 r.
[...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Rejonowy w Skierniewicach wyrokiem z dnia 20 grudnia 2002 r. przywró-
cił powódkę Annę B. do pracy w pozwanym Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w
S. na ostatnio zajmowane stanowisko kierownika Pracowni Fitopatologii w Zakładzie
Ochrony Roślin oraz orzekł o kosztach procesu.
Orzeczenie zapadło po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych. Po-
wódka była zatrudniona w pozwanym Instytucie od 1966 r., a od 7 stycznia 1993 r.
pracowała na stanowisku kierownika Pracowni Fitopatologii w Zakładzie Ochrony
Roślin Sadowniczych. Dnia 24 maja 2002 r. zostało powódce doręczone oświadcze-
nie pracodawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę. Pracodawca powołał się na dwie
przyczyny wypowiedzenia: konieczność zmniejszenia zatrudnienia w Instytucie z
przyczyn ekonomicznych wobec zmniejszenia dotacji statutowej przez Komitet Ba-
dań Naukowych dla Instytutu na 2002 rok oraz osiągnięcie wieku emerytalnego z
prawem do pełnej emerytury. Komisja Zakładowa NSZZ ,,Solidarność" Instytutu Sa-
downictwa i Kwiaciarstwa wyraziła sprzeciw wobec zamiaru rozwiązania umowy o
pracę z powódką. Sprzeciw ten został zgłoszony telefonicznie i potwierdzony na pi-
śmie przez Krajową Sekcję Nauki NSZZ ,,Solidarność". Dnia 17 czerwca 2002 r. od-
było się kolokwium habilitacyjne powódki. Centralna Komisja do spraw Tytułu Nau-
kowego i Stopni Naukowych zatwierdziła uchwałę Rady Naukowej Instytutu Sadow-
nictwa i Kwiaciarstwa w S. z dnia 7 czerwca 2002 r. o nadaniu stopnia naukowego
doktora habilitowanego nauk rolniczych w zakresie ogrodnictwa - ochrony roślin sa-
downiczych dr Annie B. Zdecydowany sprzeciw przeciwko rozwiązaniu z powódką
umowy o pracę wyraziły na piśmie : Związek Sadowników Polskich, Towarzystwo
Przyjaciół Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa oraz Jacek S. wiceprezes Zarządu
Sekcji Krajowej Integrowanej Produkcji Owoców zrzeszającej około 1200 sadowni-
ków.
W Instytucie nie miały miejsca zwolnienia grupowe. W 2002 r. otrzymał on
mniejszą o około 20%. dotację statutową. Dotacja ta stanowi około 50 % przychodów
Instytutu. W pozostałej kwocie przychodów mieszczą się ,,granty" pozyskiwane przez
pracowników. Dwadzieścia osób na 320 zatrudnionych wypracowuje te przychody.
Inne przychody to: dotacje z Ministerstwa Rolnictwa, europejskie projekty pomocowe,
projekty celowe, działalność ogólnotechniczna. Powódka wypracowywała około 150 -
200 tysięcy złotych, co stanowi około 2% tych przychodów. Sama zarabiała 2.000 zł
brutto. Utrzymanie całej pracowni fitopatologii to wydatek roczny około 30.000 zł. Od
5 lat ograniczano wydatki Instytutu, wstrzymano wypłatę tzw. trzynastek, odebrano
pracownikom telefony komórkowe, co dało oszczędność około 9 tysięcy zł. W tym
okresie nie zwalniano pracowników naukowych. W 2001 r. zatrudniono pracownika w
Zakładzie Agrotechniki. Zwolnienie powódki zostało dokonane w ramach działań
oszczędnościowych. W poprzednim roku wynik finansowy Instytutu wyraził się stratą
w wysokości 5 milionów 600 tysięcy zł (w innym fragmencie uzasadnienia, z powo-
łaniem się na zeznania głównego księgowego Sąd podał, że strata w 2001 r. wyno-
siła 2,1 miliona zł). W Instytucie przeprowadzono wiele remontów, na inwestycje
przeznaczono w 2001 r. ponad milion zł. W 2000 r. Rada Naukowa podjęła uchwałę,
w której narzucono dyrekcji Instytutu rozwiązywanie umów o pracę z pracownikami,
którzy osiągnęli wiek emerytalny. Dyrektor Instytutu wyraziła zgodę na zatrudnienie 3
profesorów mimo osiągnięcia przez nich wieku emerytalnego. Umowy z nimi zostały
wypowiedziane po wypowiedzeniu umowy powódce.
W Pracowni, którą kierowała powódka, zatrudnionych jest 13 osób. Powódka
nie pozostawiła następcy. Nie ma samodzielnych pracowników, którzy mogliby kon-
tynuować jej pracę. Mimo upływu okresu wypowiedzenia powódka nadal pracuje. W
wyniku uzyskania habilitacji przez powódkę Instytut uzyska gratyfikację od Komitetu
Badań Naukowych w postaci punktów, z którymi wiążą się środki finansowe dla In-
stytutu. ,,Ewenementem" w skali kraju jest rozwiązanie umowy o pracę z pracowni-
kiem w trakcie habilitacji. Powódka źle oceniała pracę dyrekcji, czemu dawała pu-
blicznie wyraz. Krytykowała zakup telefonów komórkowych, wystawne obchody 50-
lecia Instytutu, przebudowę gabinetów biurowych, zatrudnienie firmy sprzątającej. W
2001r. powódka została nagrodzona przez Ministra Rolnictwa medalem ,,Zasłużony
dla Rolnictwa".
W ocenie Sądu Rejonowego ,,nie zaistniała przesłanka wskazana w pkt 1 wy-
powiedzenia". Powódka osiągnęła wiek emerytalny dla kobiet. Jest ona znakomitą
specjalistką w swojej dziedzinie. Realizuje kilka programów badawczych kilkumie-
sięcznych i kilkuletnich. Ma duży dorobek naukowy i znakomite kontakty z organiza-
cjami sadowników. To jej nazwisko i sprawdzona fachowość sprawiały, że wiele firm,
sadowników, organizacji współpracowało z Instytutem. W ocenie Sądu ,,zwolnienie
powódki to straty finansowe dla Instytutu bezsporne i nie tylko straty finansowe". Sąd
ustalił, że ,,nie zaistniały wskazane łącznie podstawy rozwiązania umowy o pracę".
Sąd zwrócił uwagę, że odmiennie określono podstawę prawną wypowiedzenia w
oświadczeniu pracodawcy (art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.) i w świa-
dectwie pracy (art. 1 ust. 1 tej ustawy).
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi wyrokiem z
dnia 5 września 2003 r. oddalił apelację pozwanego Instytutu od omówionego wyro-
ku. Za trafny został uznany zarzut apelacji ,,wdawania się Sądu I instancji w ocenę
posunięć ekonomicznych pozwanego Instytutu". Natomiast ocena materiału dowo-
dowego i wnioski z niego wyprowadzone przez Sąd Rejonowy spotkały się z apro-
batą Sądu drugiej instancji. Pracodawca nie wykazał, by powódka została zwolniona
z przyczyn, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych. Wska-
zywanie dopiero w postępowaniu apelacyjnym na mniejszą niż ustalona wielkość
dochodów Instytutu ,,wypracowywaną" przez powódkę zostało uznane za spóźnione.
Natomiast podanie jako przyczyny wypowiedzenia osiągnięcia wieku emerytalnego
zostało uznane za przejaw dyskryminacji i naruszenie zakazu dyskryminacji ze
względu na płeć lub wiek uregulowanego w art. 113 k.p. Stanowi to naruszenie prze-
pisów o wypowiadaniu umów o pracę.
Strona pozwana wniosła kasację od tego wyroku, zarzucając naruszenie
przepisów postępowania mogące mieć istotny wpływ na wynika sprawy: art. 382, 233
§ 1 i 381 k.p.c. przez oparcie orzeczenia na błędnych ustaleniach Sądu pierwszej
instancji i niedokonanie własnej oceny wyników postępowania dowodowego i ustaleń
będących następstwem tej oceny oraz nieuzasadnioną odmowę rozpatrzenia zgło-
szonych przez stronę pozwaną w apelacji nowych faktów i dowodów. Strona pozwa-
na podniosła też zarzut naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastoso-
wanie: art. 45 § 1 k.p., ,,poprzez ustalenie, że wypowiedzenie powódce umowy o
pracę dokonane w dniu 24.05.2002 r. jest nieuzasadnione, albowiem podanie jako
przyczyny wypowiedzenia nabycia prawa do emerytury stanowi naruszenie przepi-
sów o wypowiadaniu umów o pracę", art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw ,,poprzez ustalenie, że
nie było podstaw do zastosowania tego przepisu pomimo ustalenia sądu, że zwol-
niono w 2002 roku 20 pracowników z przyczyn ekonomicznych" i art. 113 k.p. przez
uznanie, że podanie jako przyczyny wypowiedzenia ,,osiągnięcie wieku emerytalnego
z prawem do pełnej emerytury" stanowi dyskryminację ze względu na płeć i wiek.
W uzasadnieniu kasacji podniesiono, że Sąd drugiej instancji bezzasadnie
pominął, że z zeznań świadka B. wynika zmniejszenie zatrudnienia o 20 ,,etatów", a
w ,,grupie administracyjnej zmniejszono zatrudnienie o 1/4 ." Podkreślano także, że po-
trzeba powołania w apelacji nowych faktów i dowodów powstała dopiero po zapo-
znaniu się z uzasadnieniem wyroku Sądu pierwszej instancji, gdyż ,,w trakcie prze-
wodu sądowego pozwany nie mógł przypuszczać, że sąd pierwszej instancji oprze
swe rozstrzygnięcie na ustaleniu, że powódka wypracowała określone pieniądze dla
Instytutu i zwolnienie jej to straty finansowe i nie tylko." Podniesiono także, powołując
się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1999 r., I PKN 31/99, oraz poglą-
dy doktryny, że osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego przy jednoczesnym
spełnieniu pozostałych warunków nabycia prawa do emerytury stanowi uzasadnioną
przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Kluczowe znaczenie dla rozpo-
znania sprawy powódki miało rozstrzygnięcie, czy wypowiedzenie umowy o pracę
dokonane przez pracodawcę było uzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 k.p. Stąd
przy rozpoznawaniu kasacji najbardziej istotne było ustosunkowanie się do zarzutu
naruszenia tego przepisu. Pracodawca powołał się na dwie przyczyny wypowiedze-
nia - ekonomiczną, związaną ze zmniejszeniem dotacji uzyskiwanej przez Instytut z
Komitetu Badań Naukowych i osiągnięcie przez powódkę wieku emerytalnego oraz
prawa do ,,pełnej emerytury". Pierwszą z tych przyczyn Sąd uznał za nieudowodnio-
ną, a drugą za niemogącą uzasadniać dokonania wypowiedzenia jako dyskryminują-
cą. Wskazane w oświadczeniu pracodawcy przyczyny można rozpatrywać łącznie. W
takim razie osiągnięcie wieku emerytalnego połączone z nabyciem prawa do emery-
tury stanowiłoby kryterium wyboru pracownika do zwolnienia przez pracodawcę zmu-
szonego przez złą sytuacje ekonomiczną do zwalniania pracowników. Takie kryte-
rium wyboru może być zaaprobowane. Problem dyskryminującej przyczyny wypo-
wiedzenia pojawia się wówczas, gdy odpada ekonomiczne uzasadnienie wypowie-
dzenia umowy o pracę. W rozpoznawanej sprawie ustalenie, że w przypadku powód-
ki trudności natury ekonomicznej, z jakimi musiał zmierzyć się pracodawca wobec
zmniejszenia dotacji przez Komitet Badań Naukowych, nie uzasadniały jej zwolnie-
nia, nie zostało skutecznie zakwestionowane w kasacji, w szczególności nie podwa-
żają go zarzuty naruszenia przepisów postępowania oraz zarzut naruszenia art. 10
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. Eksponuje się w niej dokonywanie zwolnień przez
pracodawcę oraz odwołuje się do apelacji, w której zakwestionowano ustaloną w po-
stępowaniu pierwszoinstancyjnym wielkość "wypracowywanego" prze powódkę przy-
chodu Instytutu. Tymczasem jednak o dyskwalifikacji tej przyczyny wypowiedzenia
zdecydował brak powiązania zmniejszenia dotacji z koniecznością zwolnienia wła-
śnie powódki, która swoją pracą przyczyniała się (ta okoliczność nie została podwa-
żona) do pozyskiwania przez Instytut środków finansowych, będących - poza dotacją
- źródłem pokrywania kosztów jego działalności. Można zatem powiedzieć, że w ten
sposób została jednocześnie zdyskwalifikowana druga przyczyna wypowiedzenia.
Skoro bowiem pogorszenie się sytuacji ekonomicznej nie uzasadniało zwolnienia
powódki, to kryterium wyboru pracownika do zwolnienia w postaci uzyskania przez
niego innego źródła utrzymania - emerytury jest pozbawione jakiegokolwiek znacze-
nia. Powódka z innych bowiem przyczyn nie powinna być brana pod uwagę przy do-
konywaniu zwolnień z pracy, gdyż trudności ekonomiczne pracodawcy nie mogłyby
zostać w istotnym zakresie zmniejszone na skutek rozwiązania z nią umowy o pracę.
Pozostaje jednakże do rozważenia, czy uzyskanie prawa do emerytury (zwykłej) i
osiągnięcie wieku emerytalnego uzasadniają - jako jedyna przyczyna- wypowiedze-
nie umowy o pracę. Sąd Okręgowy zdecydowanie wypowiedział się przeciwko takiej
możliwości, uznawszy tak ujętą przyczynę wypowiedzenia za dyskryminującą z
uwagi na wiek. Taka radykalna konstatacja jest zbyt daleko idąca. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego i w doktrynie wypowiadane były przeciwne poglądy (por. np. wy-
rok z dnia 21 kwietnia 1999 r., I PKN 31/99, OSNAPiUS 2000 nr 13, poz. 505 i arty-
kuł B. Wagner: Wiek emerytalny jako zdarzenie prawa pracy, PiZS 2001 nr 3 s. 25).
W ocenie Sądu Najwyższego w składzie rozpoznającym sprawę, dostateczność
uzasadnienia wypowiedzenia umowy o pracę, w tym również ocena podanej przez
pracodawcę przyczyny pod kątem stosowania praktyk dyskryminacyjnych, nie po-
winna być dokonywana w oderwaniu od okoliczności konkretnego przypadku. Próba
wprowadzenia powszechnie obowiązujących - w tym zakresie - kryteriów może być
skazana na niepowodzenie. W sytuacji wysokich wskaźników bezrobocia i dużej
liczby osób poszukujących pracy i niemających żadnych źródeł utrzymania dla siebie
i swych rodzin, nie można powiedzieć, że dokonanie wypowiedzenia umowy o pracę
umotywowanego osiągnięciem wieku emerytalnego połączonym z uzyskaniem prawa
do emerytury jest nieuzasadnione jako oparte na dyskryminujących podstawach.
Generalnie ujmując ten problem, należy zauważyć, że sam wiek pracownika nie jest
w takim przypadku jedyną okolicznością uzasadniającą wypowiedzenie. Za uzasad-
niające wypowiedzenie mogą, zwłaszcza w aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicz-
nej kraju, być uznane występujące łącznie dwie przesłanki: wiek emerytalny i prawo
do emerytury. Wypowiedzenie dokonane wyłącznie z powodu osiągnięcia przez pra-
cownika wieku emerytalnego musiałoby być uznane za nieuzasadnione, a do doko-
nania takiej oceny przydatne są generalne zasady prawa pracy ujęte między innymi
w art. 113 k.p. traktującym o zakazie stosowania praktyk dyskryminacyjnych. Są to
jednakże uwagi o charakterze ogólnym i ich poczynienie nie może przesądzać o za-
sadności lub bezzasadności zarzutów kasacyjnych. Stanowisko zajęte przez Sąd
Okręgowy nie zasługuje w pełni na aprobatę, nie prowadzi to jednakże do możliwości
uwzględnienia kasacji. Wbrew jej twierdzeniom, wypowiedzenie dokonane wobec
powódki słusznie uznane zostało za pozbawione uzasadnienia. Żadna ze wskaza-
nych przez pracodawcę przyczyn ani obie łącznie nie mogą usprawiedliwiać wypo-
wiedzenia umowy dobremu, cenionemu (również przez osoby korzystające z dorob-
ku i usług Instytutu) pracownikowi, który kończy właśnie procedurę habilitacyjną pro-
wadzoną przez pracodawcę. Oświadczenie pracodawcy złożone zostało na dwa-
dzieścia kilka dni przed wyznaczonym przez jego organ terminem kolokwium habili-
tacyjnego. Uzyskanie stopnia doktora habilitowanego pozwoliło powódce na radykal-
ną zmianę jej statusu pracowniczego, na uzyskanie większej stabilizacji zatrudnienia
i możliwość pracy do ukończenia 70 lat (por. art.35 ust 2 i art. 37 ust. 2 ustawy z dnia
25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych, jednolity tekst: Dz.U. z 2001
r. Nr 30, poz. 388 ze zm.). Pracodawca nie przedstawił przekonujących argumentów
za słusznością swego postępowania, nie udowodnił zatem zasadności wypowiedze-
nia, natomiast bezsporne okoliczności jego dokonania świadczą o tym, że nosiło ono
znamię szykany, co usprawiedliwia roszczenie o przywrócenie do pracy.
Żadna z podstaw kasacji nie mogła być uznana w tej sytuacji za usprawiedli-
wioną, co uzasadnia jej oddalenie (art. 39312 k.p.c.)
========================================