Wyrok z dnia 19 sierpnia 2004 r.
I PK 621/03

Pracownik ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. w ustaleniu, że
rozwiązanie umowy o pracę było spowodowane naruszeniem przez praco-
dawcę jego obowiązków, jeżeli pracodawca wytoczył powództwo o eksmisję z
przydzielonego pracownikowi lokalu, a od przyczyny rozwiązania umowy o
pracę zależy uprawnienie do lokalu zamiennego.

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Zbigniew Hajn, Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 sierpnia 2004 r.
sprawy z powództwa Wojciecha P. przeciwko Przedsiębiorstwu Obsługi Cudzoziem-
ców ,,D." z siedzibą w W. o ustalenie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 4 czerwca
2003 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Wyrokiem z dnia 7 sierpnia 2002 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Pragi oddalił
powództwo Wojciecha P. przeciwko Przedsiębiorstwu Obsługi Cudzoziemców ,,D." z
siedzibą w W. o ustalenie, że rozwiązanie przez niego umowy o pracę było spowo-
dowane tym, iż pracodawca naruszył podstawowe warunki wynikające z umowy o
pracę.

Sąd ten ustalił, iż Wojciech P. był od 16 października 1986 r. zatrudniony w
Przedsiębiorstwie Obsługi Cudzoziemców ,,D." z siedzibą w W. (dawniej: Przedsię-
biorstwo Usług Mieszkaniowo-Administracyjnych dla Placówek Dyplomatycznych ,,P."
z siedzibą w W.) na stanowisku dozorcy, gospodarza domu na podstawie umowy o
pracę zawartej na czas nieokreślony. Rejon jego dozorowania obejmował posesje
przy ul. M., zaś łączna powierzchnia przeznaczona do sprzątania i odśnieżania okre-
ślona w umowie o pracę wynosiła 10.884 m2. Wynagrodzenie dozorcy uzależnione
było od wielkości sprzątanej i dozorowanej powierzchni. W związku z powierzeniem
powodowi do obsługi budynków o łącznej powierzchni użytkowej przekraczającej
2.999 m2 pracodawca zwolnił powoda z obowiązku uiszczania czynszu i opłat za
centralne ogrzewanie za przysługujące mu mieszkanie funkcyjne. Integralną część
umowy stanowiły: zakres obowiązków, protokół pomiaru obsługiwanych posesji,
arkusz wyliczeniowy miesięcznego wynagrodzenia oraz szkic sytuacyjny obsługiwa-
nej posesji.
Decyzją z dnia 31 października 1986 r. Wojciechowi P. został przydzielony lo-
kal mieszkalny na czas wykonywania przez niego funkcji. Zgodnie z treścią ,,poucze-
nia" zawartego w decyzji, w przypadku ustania stosunku pracy lub zmiany charakteru
pracy na pracę niewymagającą zajmowania określonego mieszkania funkcyjnego
przydzielonego ze względu na szczególny charakter pracy, pracownik oraz osoby
wspólnie z nim zamieszkałe obowiązane były opróżnić lokal po uprawomocnieniu się
decyzji cofającej przydział mieszkania funkcyjnego. W przypadku rozwiązania sto-
sunku pracy w drodze wypowiedzenia z powodu niezachowania przez zakład pracy
podstawowych warunków wynikających z umowy o pracę zakład pracy lub terenowy
organ administracji państwowej obowiązane były dostarczyć pracownikowi opróżnia-
jącemu mieszkanie funkcyjne inny lokal mieszkalny (mieszkanie zamienne). W
związku z tą decyzją w dniu 1 listopada 1986 r. Wojciech P. zawarł z Przedsiębior-
stwem Usług Mieszkaniowo-Administracyjnych dla Placówek Dyplomatycznych ,,P." z
siedzibą w W. umowę najmu lokalu funkcyjnego nr 1 położonego w W. przy ul. J.K.
obowiązującą do czasu cofnięcia mu przydziału, tj. na czas świadczenia przez niego
pracy na rzecz tego pracodawcy.
W dniu 29 czerwca 1992 r. pozwany przedstawił Wojciechowi P. nowy zakres
obowiązków i odpowiedzialności na zajmowanym przez niego stanowisku gospoda-
rza posesji na terenie osiedla W. W wyniku pomiaru terenu sprzątanego i dozorowa-
nego przez powoda przeprowadzonego latem 1994 r., w których to czynnościach
powód brał udział osobiście, ustalono, iż ogólna powierzchnia wynosząca 7.404,24
m2 jest jedną z najmniejszych powierzchni przydzielonych do dozoru i sprzątania w
porównaniu do zatrudnionych u pozwanego pozostałych dozorców. Powód został
poinformowany o granicach obszaru, który mu podlegał. Mapka sytuacyjna z zazna-
czeniem terenu dozorowanego i sprzątanego przez każdego z dozorców dostępna
była do wglądu w administracji osiedla W. III. Powód nie zgłosił się po ten dokument.
W trakcie świadczenia pracy powód nie zgłaszał skarg ani uwag odnośnie do
nieprawidłowego naliczania przez pozwanego wynagrodzenia oraz uniemożliwiania
mu prawidłowego wykonywania pracy. Powód należycie wywiązywał się z obowiąz-
ków, chociaż zdarzało się, że pracodawca miał do niego uwagi. W 1996 r. powód
rozpoczął prowadzenie działalności gospodarczej, polegającej na świadczeniu usług
przewozowych samochodem osobowym. Pismem z dnia 30 września 1996 r. powód
wypowiedział pozwanemu umowę o pracę z zachowaniem trzymiesięcznego okresu
wypowiedzenia ze skutkiem na dzień 31 grudnia 1996 r. Podał jako przyczynę roz-
wiązania umowy, iż jego wynagrodzenie za pracę jest niewystarczające do utrzyma-
nia rodziny, a także, iż jest dyskryminowany w porównaniu z innymi pracownikami
zatrudnionymi na równorzędnych stanowiskach. a także, iż pozwany nie dotrzymał
podstawowych warunków umowy, gdyż nie przekazał mu szkicu sprzątanego terenu
oraz szczegółowego zakresu jego obowiązków. Pismem z dnia 25 października 1996
r. pozwany, w związku z dokonaniem wypowiedzenia umowy o pracę przez Wojcie-
cha P., wezwał go do opróżnienia zajmowanego lokalu służbowego. Powód poinfor-
mował pozwanego, iż do dnia 31 grudnia 1996 r. nie uczyni tego, ponieważ nie ma
dokąd wyprowadzić się z rodziną. Pozwany w dniu 7 stycznia 1997 r. wytoczył po-
wództwo o eksmisję powoda z zajmowanego przez niego lokalu funkcyjnego. Dnia
15 grudnia 1998 r. powód wystąpił o uznanie, iż pozwany naruszył podstawowe wa-
runki wynikające z umowy o pracę.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, iż pozwany (Przed-
siębiorstwo Obsługi Cudzoziemców ,,D.") nie naruszył warunków wynikających z
umowy zawartej z powodem w dniu 16 października 1986 r., a zatem rozwiązanie
umowy nie nastąpiło z tych przyczyn. Zdaniem Sądu, powód w chwili zawierania
umowy o pracę znał zakres swoich obowiązków związanych z zajmowanym stanowi-
skiem, otrzymał go od pracodawcy oraz zaakceptował warunki pracy i wynagradza-
nia. Udział powoda w 1994 r. w pomiarach terenu sprzątanego i dozorowanego do-
datkowo przemawiał za tym, iż teren ten był mu znany. W trakcie trwania stosunku
pracy nie zgłaszał uwag odnośnie do tego, że pracodawca uniemożliwia mu prawi-
dłowe wykonywanie pracy oraz nieprawidłowo nalicza wynagrodzenie.
Sąd Rejonowy ponadto uznał, że nie ma podstaw wskazujących na dyskrymi-
nowanie powoda przez pracodawcę w porównaniu do innych pracowników; nie
można uznać za przejaw dyskryminacji i nierównego traktowania wyposażenie po-
woda w pager, czy zobowiązanie do stawiennictwa na początku i końcu pracy w sie-
dzibie administracji osiedla znajdującej się w sąsiedztwie budynków dozorowanych.
Zdaniem Sądu Rejonowego, decyzja powoda o rozwiązaniu umowy o pracę była
spowodowana względami ekonomicznymi, a także tym, iż rozpoczął on prowadzenie
działalności gospodarczej, z której dochody przewyższały dochody z pracy w cha-
rakterze dozorcy, gospodarza domu. Sąd ten podniósł, iż nie bez znaczenia jest to,
że powództwo zostało wytoczone po upływie dwóch lat od rozwiązania stosunku
pracy w sytuacji, gdy pozwany wytoczył powództwo o eksmisję.

Powód wniósł apelację od tego wyroku, a Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 4
czerwca 2003 r. oddalił ją. Ustalenia dokonane przez Sąd pierwszej instancji uznał
za prawidłowe lecz podniósł, że Sąd Rejonowy badając roszczenie powoda ,,nie
uwzględnił faktu, że jest ono oparte o art. 189 k.p.c." Żądanie ustalenia, że praco-
dawca naruszył podstawowe obowiązki pracownicze wynikające z umowy o pracę
jest żądaniem ustalenia okoliczności faktycznych. Sąd ten wskazał, iż ,,zgodnie ze
stanowiskiem powoda zajętym w postępowaniu przed Sądem Rejonowym i powtó-
rzonym przed Sądem Okręgowym" ustalenie powyższe jest potrzebne jako środek
dowodowy w sprawie o eksmisję z lokalu funkcyjnego wytoczonej przez stronę po-
zwaną. Wskazując na decyzję przydziału lokalu z dnia 31 stycznia 1996 r., stosownie
do której powód zachowuje prawo do mieszkania zamiennego w przypadku rozwią-
zania stosunku pracy przez pracownika w drodze wypowiedzenia z powodu nieza-
chowania przez zakład pracy warunków wynikających z umowy o pracę, innego aktu,
na podstawie którego został rozwiązany stosunek pracy, Sąd ten podniósł, iż po-
wództwo o ustalenie nie może zmierzać do uzyskania środków dowodowych na po-
trzeby innego postępowania.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, przyczyna dla której powód wystąpił z po-
wództwem, wskazuje na to, że nie ma on interesu prawnego, ,,niezbędnej przesłanki
powództwa z art. 189 k.p.c.", jego roszczenie nie dotyczy ustalenia prawa ani sto-
sunku prawnego. Sąd ten podniósł nadto, iż okoliczność, czy powód wypowiedział
stronie pozwanej umowę o pracę z powodu niezachowania przez zakład pracy wa-
runków wynikających z tej umowy, stanowi przesłankę podlegającą udowodnieniu w
procesie o eksmisję. Rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego zostało uznane za trafne,
lecz błędnie uzasadnione.

Powód wniósł kasację od tego wyroku. Zaskarżając wyrok w całości zarzucał
mu naruszenie przepisów postępowania, mogące mieć wpływ na wynik sprawy i
polegające na błędnej wykładni i w konsekwencji niewłaściwym zastosowaniu art.
189 k.p.c. przez uznanie, że roszczenie powoda dotyczy ustalenia okoliczności fak-
tycznych, a nie stanu prawnego, a ponadto przez uznanie, że powód nie ma interesu
prawnego w wytoczeniu powództwa w niniejszej sprawie. W uzasadnieniu kasacji
podnosił, iż zgłoszone w pozwie żądanie ustalenia, że pracodawca naruszył podsta-
wowe obowiązki wynikające z umowy o pracę w istocie oznaczało domaganie się
ustalenia, że dokonane wypowiedzenie umowy o pracę nastąpiło z przyczyn leżą-
cych po stronie pracodawcy, w związku z czym niewątpliwe jest, iż powód dochodził
ustalenia istnienia stosunku prawnego, a nie faktycznego. Pozytywne dla powoda
orzeczenie równoznaczne byłoby z ustaleniem, iż przysługuje mu roszczenie o przy-
znanie lokalu zamiennego, zgodnie z treścią decyzji o przydziale lokalu służbowego.
Świadczy to o tym, iż dochodził ustalenia stanu prawnego, a przynajmniej faktów
mających znaczenie prawotwórcze. Wskazywał także, iż ,,Sąd drugiej instancji nie był
do końca pewny zaprezentowanego przez siebie poglądu, że powód dochodzi usta-
lenia stanu faktycznego, skoro następnie zaczął wywodzić brak interesu prawnego
po stronie Wojciecha P.".
Kasacja zawiera wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Podstawa kasacji jest uzasadniona. Przepis art. 189 k.p.c. został błędnie zin-
terpretowany w zaskarżonym orzeczeniu. Jest to przepis prawa materialnego a nie
procesowego, chociaż zamieszczony jest w Kodeksie postępowania cywilnego. Zali-
czany jest do prawa materialnego - najkrócej rzecz ujmując - z tego powodu, że usta-
nowione w nim zostało roszczenie. Przyjmuje się nadto, że prawo do żądania ustale-
nia stosunku prawnego lub prawa rozciąga się na tak zwane fakty prawotwórcze. Do
tej kategorii można z pewnością zaliczyć przyczyny rozwiązania stosunku pracy. W
wielu przypadkach przyczyna rozwiązania stosunku pracy ma znaczenie dla sytuacji
prawnej (zakresu praw i obowiązków) pracownika i pracodawcy. Na pojęcie przyczy-
ny rozwiązania stosunku pracy nie składają się zresztą jedynie fakty, w jego zakres
wchodzą też ocena tych faktów i niemieszcząca się w obszarze faktów sfera moty-
wacyjna. Błędnie zatem uznał Sąd drugiej instancji, że powód domaga się ustalenia
faktów, do czego nie daje mu prawa art. 189 k.p.c.
Szerszego omówienia wymaga - z uwagi na okoliczności sprawy - pojęcie
interesu prawnego jako przesłanki dochodzenia ustalenia stosunku prawnego lub
prawa. Interes prawny należy do pojęć niedookreślonych, nie można dokonać jego
precyzyjnego zdefiniowania. Pojęcie to jest wypełniane treścią w odniesieniu do
okoliczności konkretnej sprawy. Treść tę ustala orzecznictwo, najczęściej Sądu Naj-
wyższego. Zdarza się, że żądanie ustalenia stosunku prawnego lub prawa powtarza
się w wielu sprawach, co dostarcza Sądowi Najwyższemu okazji do wypowiedzi o
ogólniejszym charakterze i znaczeniu przekraczającym rozpoznanie jednostkowej
sprawy. To właśnie miało miejsce w przypadku żądania ustalenia prawa do lokalu
zamiennego. W tej sprawie Sąd Najwyższy wypowiadał się kilkakrotnie. W uchwale z
dnia 5 grudnia 1991 r. III CZP 110/91 (OSNCP 1992 nr 6, poz. 104), stwierdził, że
osoba bliska zmarłego najemcy mieszkania zakładowego, zajmująca wspólnie z nim
to mieszkanie do chwili jego śmierci, po wytoczeniu przeciwko niej powództwa o
eksmisję, ma interes prawny do wystąpienia z powództwem o ustalenie, że przysłu-
guje jej prawo do lokalu zamiennego. W glosie do tej uchwały, (opublikowanej w
OSP 1993 nr 1, poz. 3 J.Mokry wyraził godny aprobaty (w ocenie Sądu Najwyższego
w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę) pogląd upatrujący interesu prawnego
nie tylko w sytuacji niepewności stanu prawnego lub prawa, lecz i w sytuacji zagro-
żenia sfery prawnej powoda. Prawny charakter interesu wiąże się - zdaniem glosato-
ra - z prawną doniosłością okoliczności faktycznych danej sprawy. Wytoczenie
sprawy o eksmisję stwarza dla pozwanego stan zagrożenia dotyczący szczególnego
uprawnienia, jakim jest prawo do lokalu zamiennego, a obrona w sprawie, w której
jest pozwanym, nie mogła dać korzyści jakie zapewnia art. 189 k.p.c. W kolejnej
uchwale, z dnia 20 września 1994 r., III CZP 116/94 (OSNC 1995 nr 2, poz. 29), Sąd
Najwyższy sformułował dwie tezy: 1) Pozwany o opróżnienie mieszkania zakładowe-
go może wytoczyć powództwo wzajemne o ustalenie, że przysługuje mu prawo do
lokalu zamiennego, 2) Spór o przyczynę rozwiązania stosunku pracy podlega rozpo-
znaniu przez sąd pracy. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że osoba
zajmująca mieszkanie zakładowe po wygaśnięciu umowy najmu często uzależnia
spełnienie obowiązku opróżnienia tego mieszkania od dostarczenia lokalu zamien-
nego, a wynajmujący zaprzecza temu prawu. Wówczas osoba ta ma interes prawny
w wytoczeniu powództwa o ustalenie przysługiwania prawa do lokalu zamiennego,
polegający na zabezpieczeniu prawa do mieszkania. Powództwo to może być nie-
zależne od powództwa o eksmisję lub przybrać postać powództwa wzajemnego.
Natomiast żądanie ustalenia przyczyn rozwiązania stosunku pracy jako przesłanki
rozstrzygnięcia sprawy o ustalenie przysługiwania prawa do lokalu zamiennego jest
roszczeniem związanym ze stosunkiem pracy w rozumieniu art. 476 § 1 k.p.c. Zda-
niem Sądu Najwyższego (wyrażonym w omawianej uchwale), jeżeli pozwany wza-
jemny (pracodawca) zakwestionuje przesłankę niezawinionego przez pracownika
rozwiązania stosunku pracy, sąd postępowanie zawiesi i zakreśli powodowi wzajem-
nemu termin do wytoczenia w tym przedmiocie powództwa przed sądem pracy.
Postępowanie w sprawie o eksmisję powoda z mieszkania zakładowego jest
zawieszone (wynika to z treści odpowiedzi na apelację). Po wejściu w życie ustawy z
dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U.
Nr 105, poz. 509) Sąd Najwyższy po raz kolejny uznał dopuszczalność powództwa
wzajemnego o ustalenie zachowania prawa do lokalu zamiennego (uchwała z dnia
27 kwietnia 1995 r., III CZP 49/95, OSNC nr 9, poz. 124).
Za odmiennym od przedstawionych poglądem Sądu Okręgowego prezento-
wanym w zaskarżonym wyroku nie przemawiają przekonujące racje. Wbrew stanowi-
sku Sądu drugiej instancji powód nie zmierza do uzyskania ,,środków dowodowych
na potrzeby innego postępowania". W żądaniu ustalenia naruszenia przez praco-
dawcę podstawowych warunków wynikających z umowy o pracę jako przyczyny roz-
wiązania przez powoda tej umowy, co w konsekwencji warunkuje jego prawo do lo-
kalu zamiennego, nie chodzi o uzyskanie dowodów w sprawie, w której postępowa-
nie zostało zawieszone w związku z koniecznością rozstrzygnięcie tego sporu przez
sąd pracy. Rozpoznanie zgłoszonego żądania ma usunąć zaistniałą niepewność co
do prawa, w tym przypadku prawa powoda do lokalu zamiennego uwarunkowanego
przyczyną rozwiązania stosunku pracy. Przyczyna ta ma zatem doniosłość prawną.
Skoro pracodawca przeczy żądaniu powoda, dochodzi do zagrożenia jego ważnego
dobra. Okoliczności te sprawiają, że nie sposób odmówić powodowi interesu praw-
nego w żądanym ustaleniu.
Powoduje to konieczność uchylenia zaskarżonego orzeczenia na podstawie
art. 39313 §1 k.p.c. i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego roz-
poznania, tym razem w zakresie merytorycznej słuszności zgłoszonego roszczenia.
========================================