Wyrok z dnia 22 czerwca 2005 r.
I PK 292/04

Korzystający z urlopu górniczego, o którym mowa w art. 21 w związku z
art. 20 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa
węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz
szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (Dz.U. Nr 162, poz.
1112 ze zm.), otrzymuje nagrodę z okazji "Dnia Górnika" w wysokości miesięcz-
nego wynagrodzenia, obliczonego jak za urlop wypoczynkowy (§ 3 ust. 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych
przywilejów dla pracowników górnictwa - Karta Górnika, Dz.U. z 1982 r. Nr 2,
poz. 13), czego na niekorzyść pracownika nie mogą zmienić postanowienia
układów zbiorowych pracy i regulaminów wynagradzania (art. 9 § 2 k.p.) oraz
postanowienia umów o pracę (art. 18 § 2 k.p.).

Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Józef Iwulski (sprawoz-
dawca), Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 czerwca 2005 r.
sprawy z powództwa Jerzego C., Mieczysława K., Stanisława N., Józefa P., Henryka
R., Andrzeja Z. przeciwko Kompanii Węglowej SA Kopalni Węgla Kamiennego P. w
B. o zapłatę, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 21 września 2004 r. [...], w
części dotyczącej powodów Jerzego C., Stanisława N. i Henryka R.

o d d a l i ł kasację i zasądził na rzecz powodów Jerzego C., Stanisława N. i
Henryka R. od strony pozwanej kwoty po 450 zł (czterysta pięćdziesiąt) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Wyrokiem z dnia 6 lutego 2004 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Katowicach
zasądził od pozwanej Kompanii Węglowej SA Kopalni Węgla Kamiennego ,,P." w B.
na rzecz powodów Jerzego C., Stanisława N. i Henryka R. (oraz dalszych trzech po-
wodów, których kasacja nie obejmuje) wyrównanie nagród barbórkowych i czterna-
stych pensji za lata 2001-2002 oraz nagród jubileuszowych. Sąd pierwszej instancji
ustalił, że strona pozwana wypłaciła powodom te nagrody według świadczenia socjal-
nego otrzymywanego na urlopie górniczym. Strona pozwana nie wypowiedziała po-
wodom warunków płacy w zakresie dochodzonych nagród. Powodowie korzystali z
urlopu górniczego udzielonego na podstawie art. 21 w związku z art. 20 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do
funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach
i zadaniach gmin górniczych (Dz.U. Nr 162, poz. 1112 ze zm.). W tym czasie otrzy-
mywali świadczenie socjalne w wysokości 75% miesięcznego ekwiwalentu pienięż-
nego obliczanego jak za urlop wypoczynkowy oraz zachowali prawo do deputatu wę-
glowego, nagrody z okazji Dnia Górnika, dodatkowej nagrody rocznej, nagrody jubile-
uszowej i uznaniowych świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Według Sądu Rejonowego, ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. nie ustala zasad przy-
znawania tych świadczeń ani ich wysokości. Należy więc stosować przepisy we-
wnątrzzakładowe. Przepisy obowiązujące u strony pozwanej stanowią, że dodatkową
nagrodę roczną i nagrodę z okazji Dnia Górnika wypłaca się pracownikom przebywa-
jącym na urlopach górniczych w wysokości miesięcznego świadczenia socjalnego.
Zgodnie z art. 39 ust. 2 pkt 1 i art. 40 zdanie drugie zakładowego układu zbiorowego
pracy, szczegółowe zasady obliczania czternastej i piętnastej pensji określają co-
roczne regulaminy opracowywane przez dyrektora kopalni w uzgodnieniu z zakłado-
wymi organizacjami związkowymi. W latach 2001-2002 regulaminy te przewidywały
dla pracowników przebywających na urlopach górniczych nagrody w wysokości mie-
sięcznego świadczenia socjalnego. Sąd Rejonowy zważył, że zakładowy układ zbio-
rowy pracy jako podstawę sporządzenia regulaminu powołuje Układ Zbiorowy Pracy
dla Pracowników Zakładów Górniczych z dnia 21 grudnia 1991 r. wraz z protokołami
dodatkowymi, a więc wraz z protokołem Nr 6 do UZP dla PZG, zawartym w dniu 1
marca 1994 r., wprowadzonymi od dnia 1 stycznia 1994 r. Zgodnie z art. 24113 § 1
k.p., korzystniejsze postanowienia układu zakładowego, z dniem wejścia w życie,
zastępują z mocy prawa postanowienia umowy o pracę wynikające z dotychczaso-
wych przepisów prawa pracy. Postanowienia układu mniej korzystne dla pracowni-
ków wprowadza się w drodze wypowiedzenia pracownikom dotychczasowych warun-
ków umowy o pracę. Dlatego strona pozwana zamierzając stosować do powodów
przepisy Protokołu Dodatkowego Nr 10 do ZUZP i Protokołu Dodatkowego Nr 6 do
UZP dla PZG, powinna wypowiedzieć dotychczasowe warunki płacy. Skoro tego nie
uczyniła, to uznać należało, że nadal obowiązują dotychczasowe warunki płacy. Po-
wodom przysługiwały więc dochodzone nagrody obliczone według wysokości uzyski-
wanego wynagrodzenia.
Wyrokiem z dnia 21 września 2004 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Katowicach oddalił apelację strony pozwanej. Sąd drugiej in-
stancji podtrzymał ustalenia i oceny prawne Sądu Rejonowego i dodatkowo stwier-
dził, że w regulaminach corocznie określano zasady obliczania nagród na podstawie
świadczenia socjalnego. W ten sposób dokonywano zmian na niekorzyść pracowni-
ków korzystających z urlopu górniczego. Skuteczność takiej zmiany wymagała doko-
nania wypowiedzenia zmieniającego, czego w stosunku do powodów nie uczyniono.
Odnośnie do nagród jubileuszowych Sąd drugiej instancji zważył, że przepisy załącz-
nika nr 7 do zakładowego układu zbiorowego nie uległy zmianie i stanowią, iż pra-
cownikowi przysługuje nagroda jubileuszowa w wysokości 250% podstawy wymiaru,
czyli wynagrodzenia obliczonego według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwi-
walentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Sąd drugiej instancji podniósł, że w
sprawie nie może mieć zastosowania protokół dodatkowy Nr 10 do ZUZP, bowiem
nie dotyczy on przedmiotu sporu. Co do protokołu dodatkowego Nr 6 z dnia 21 grud-
nia 1991 r., Sąd drugiej instancji przyjął, że zamierzając stosować do powodów jego
postanowienia mniej korzystne niż postanowienia układu zakładowego, należało
wprowadzić takie zmiany do układu zakładowego, a następnie wypowiedzieć dotych-
czasowe warunki płacy (art. 2419 § 1 k.p.).
Kasację od tego wyroku wniosła strona pozwana, która zarzuciła naruszenie
art. 39 i 40 Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników KWK ,,P." i wy-
danych na ich podstawie regulaminów, polegające na ich pominięciu przy orzekaniu
oraz art. 24113 § 1, art. 42 i art. 30 § 1 pkt 1 k.p., przez przyjęcie konieczności wypo-
wiedzenia dotychczasowych warunków pracy w momencie przejścia na urlop górni-
czy, mimo że zmiana ta nastąpiła w drodze porozumienia stron. W uzasadnieniu ka-
sacji strona pozwana wywiodła w szczególności, że powodowie, przebywając na
urlopie górniczym, otrzymali wszystkie świadczenia finansowe przewidziane ustawą z
dnia 26 listopada 1998 r., w tym nagrody z okazji Dnia Górnika, czternaste pensje i
nagrody jubileuszowe w niższych kwotach niż górnicy czynnie pracujący, a mianowi-
cie w wysokości miesięcznego świadczenia socjalnego. Sąd pierwszej instancji przy-
jął, że mniej korzystne dla pracownika postanowienia układu zbiorowego pracy wpro-
wadza się w drodze wypowiedzenia dotychczasowych warunków umowy o pracę.
Strona pozwana nie zgadza się z tą argumentacją. Jej zdaniem, z chwilą przejścia na
urlop górniczy dochody powodów zmniejszyły się o 25% dotychczasowego wynagro-
dzenia, ale uzyskali oni przy tym inne przywileje i zachowali status pracownika (aż do
nabycia uprawnień emerytalnych). Obniżenie dochodów powodów zostało spowodo-
wane dobrowolną decyzją skorzystania z urlopu górniczego. Powodowie korzystając
z urlopu górniczego nie świadczyli pracy i nie zachowali prawa do wynagrodzenia za
pracę, choć nie zostali wyłączeni z zakresu zakładowego układu zbiorowego pracy.
Analizując treść zakładowych przepisów płacowych pozwanej kopalni, a w szczegól-
ności art. 39 i 40 oraz wydawanych na ich podstawie corocznych regulaminów wy-
płaty nagrody z okazji Dnia Górnika i czternastej pensji, strona pozwana uważa, że
przepisy te w sposób jasny, konkretny i odrębny regulują prawo pracowników przeby-
wających na urlopach górniczych do tych nagród. Zmiany do układu zbiorowego
pracy, które dotyczą regulacji prawa górników na urlopach górniczych do dodatko-
wych nagród, zostały wprowadzone w 1992 r. Powodowie przeszli na urlop górniczy
w okresie późniejszym niż wprowadzone zmiany, wobec czego wyrazili zgodę na wa-
runki urlopu górniczego obowiązujące w chwili tego przejścia. Dokonanie wypowie-
dzenia warunków pracy i płacy w takiej sytuacji nie było konieczne bowiem, składając
oświadczenie woli o zamiarze skorzystania ze świadczenia osłonowego, powodowie
wyrazili zgodę na przekształcenie treści łączącego strony stosunku pracy i na zmiany
zasad przyznawanych świadczeń według postanowień układu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustalenia i oceny prawne Sądów obu instancji co do zmian obowiązujących u
strony pozwanej układów zbiorowych są mało precyzyjne i wymagają uzupełnienia.
Sądy powołują się bowiem na art. 24113 § 1 k.p. w brzmieniu, jaki przepis ten uzyskał
od dnia 26 listopada 1994 r., tj. od wejścia w życie ustawy z dnia 29 września 1994 r.
o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 113,
poz. 547 ze zm.). Do tego dnia obowiązywał art. 2417 § 6 k.p., według którego posta-
nowienia układu z dniem jego wejścia w życie zastępowały odpowiednie warunki
umów o pracę wynikające z poprzednio obowiązujących przepisów, a w zakładach
pracy, o których mowa w art. 241 § 1 k.p. - z dniem wejścia w życie zakładowej
umowy zbiorowej, w myśl przepisów rozdziału II k.p. Przepis ten stosował się do za-
kładowej umowy zbiorowej (art. 24116 k.p.). Oznaczało to, że w tym stanie prawnym,
zmiana w przepisach porozumień płacowych (zakładowych umów zbiorowych), także
niekorzystna dla pracownika, nie wymagała wypowiedzenia warunków płacy, chyba
że dotyczyła składników wynagrodzenia wyraźnie wynikających z odrębnych posta-
nowień umowy o pracę (wyrok z dnia 10 listopada 1999 r., I PKN 345/99, OSNAPiUS
2001 nr 6, poz. 195; wyrok z dnia 6 sierpnia 1998 r., I PKN 227/98, OSNAPiUS 1999
nr 17, poz. 543). Jednakże, jak wynika z obowiązującego u strony pozwanej zakłado-
wego układu zbiorowego pracy według tekstu jednolitego z grudnia 2000 r., nie ule-
gał on zmianie w zakresie dotyczącym przedmiotowych świadczeń w okresie, za
który są dochodzone. W szczególności nie były zmieniane postanowienia art. 39 za-
kładowego układu zbiorowego pracy dotyczące nagrody z okazji Dnia Górnika (15-tej
pensji) i art. 40, dotyczącego dodatkowej nagrody rocznej (14-tej pensji). Postano-
wienia te nie zawierają regulacji określającej sposób obliczania tych świadczeń (ich
podstawy), lecz stanowią, że określają je regulaminy opracowane przez kierownika
zakładu w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową. Takie regulaminy były
corocznie ustalane i określały one, że podstawą obliczenia dochodzonych nagród
było świadczenie socjalne otrzymywane w czasie urlopu górniczego. Nie był także
zmieniany załącznik nr 7 do zakładowego układu zbiorowego pracy, a w szczególno-
ści jego § 2, według którego podstawę wymiaru nagrody jubileuszowej stanowi wyna-
grodzenie obliczone według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pie-
niężnego za urlop wypoczynkowy w dniu nabycia uprawnień lub w dniu wypłaty na-
grody.
Problem świadczeń przysługujących pracownikom w czasie urlopu górniczego
był już przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego, który w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 24 kwietnia 2002 r., III ZP 33/01 (OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 403),
stwierdził, że do ustalania wysokości nagrody jubileuszowej górnika korzystającego z
urlopu górniczego, o którym mowa w art. 21 w związku z art. 20 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjono-
wania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zada-
niach gmin górniczych, nie stosuje się § 8 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia
30 kwietnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu przyznawania oraz spo-
sobu wykorzystania dotacji przeznaczonych na finansowanie restrukturyzacji zatrud-
nienia, warunków, zasad i trybu przyznawania, obliczania i wypłacania świadczeń z
tytułu uprawnień osłonowych i aktywizujących, wysokości minimalnych świadczeń i
zasiłków socjalnych oraz szczegółowych warunków powodujących cofnięcie lub cza-
sowe wstrzymanie wypłaty przyznanej dotacji budżetowej (Dz.U. Nr 52, poz. 538). W
uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy stwierdził, że skorzystanie z urlopu górni-
czego nie powoduje ustania dotychczasowego stosunku pracy, choć występują ak-
ceptowane przez pracownika i pracodawcę, wyznaczone ustawą z 26 listopada 1998
r., istotne modyfikacje praw i obowiązków stron stosunku pracy. Urlopowany górnik
nie ma obowiązku świadczenia pracy i bez wyrażenia zgody nie może być odwołany
z urlopu górniczego, co prowadzi do ustania stosunku pracy z dniem zakończenia
urlopu, a pracodawca w okresie trwającego stosunku pracy ma powinność spełniania
świadczeń określonych w art. 22 ust. 1-3 ustawy. Porozumienie ,,urlopowe" stron sto-
sunku pracy jest mechanizmem prawnym zmieniającym treść nadal trwającego sto-
sunku pracy, który w okresie urlopu górniczego jest realizowany według ustawowo
określonych warunków, zaakceptowanych przez pracownika przez złożenie wniosku
urlopowego i skorzystanie z urlopu górniczego (na warunkach określonych w usta-
wie) oraz przez pracodawcę wyrażającego zgodę na urlopowanie górnika. Umniej-
szenie pracowniczych świadczeń, jakie ustawa zagwarantowała górnikom korzystają-
cym z urlopów górniczych, mogłoby nastąpić wyłącznie w drodze ustawowego okre-
ślenia niższej ich wysokości, co pracownik mógłby zaakceptować poprzez złożenie
wniosku o udzielenie urlopu górniczego. Brak określenia przesłanek i zasad nabywa-
nia nagrody jubileuszowej w ustawie z dnia 26 listopada 1998 r., a także w przepi-
sach wykonawczych do niej, uzasadnia stanowisko, iż te wyznaczniki nabywania
prawa do omawianego uprawnienia regulują dotychczasowe niezmienione zakła-
dowe (lub branżowe) unormowania płacowe. Oznacza to, że wysokość świadczeń
otrzymywanych w czasie urlopu górniczego wynika przede wszystkim z ustawy z
dnia 26 listopada 1998 r., przepisów wykonawczych, a jeżeli w nich nie ma odpo-
wiedniej regulacji - z przepisów zakładowych.
Zgodnie z art. 22 ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r., korzystający z
urlopu górniczego, niezależnie od świadczenia socjalnego, otrzymuje nagrodę z oka-
zji ,,Dnia Górnika" i dodatkową nagrodę roczną, wynikającą z rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych przywilejów dla pracow-
ników górnictwa - Karta górnika (Dz.U. z 1982 r. Nr 2, poz. 13). W ten sposób usta-
wodawca włączył Kartę górnika do treści ustawy, usuwając w tym zakresie wątpliwo-
ści co do obowiązywania tego rozporządzenia (por. uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów z dnia 28 marca 1996 r., I PZP 40/95, OSNAPiUS 1996 nr 22, poz.
331). Zgodnie z § 3 ust. 2 pkt 1 Karty górnika, z okazji Dnia Górnika przysługuje pra-
cownikom, o których mowa w § 2 ust. 1 tego rozporządzenia, nagroda w wysokości
miesięcznego wynagrodzenia, obliczonego jak za urlop wypoczynkowy. Przepis ten
w sposób jednoznaczny określa więc podstawę obliczenia nagrody z okazji Dnia Gór-
nika, którą jest wynagrodzenie za pracę, obliczone jak za urlop wypoczynkowy. Skoro
więc, w czasie urlopu górniczego pracownik otrzymuje nagrodę z okazji Dnia Górnika
wynikającą z Karty górnika (art. 22 ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r.) to
znaczy to, że otrzymuje ją w wysokości miesięcznego wynagrodzenia, obliczonego
jak za urlop wypoczynkowy. Jest to więc regulacja ustawowa i nie mogły jej zmienić
na niekorzyść pracownika postanowienia układów zbiorowych pracy, czy regulami-
nów wynagradzania (art. 9 § 2 k.p.) oraz postanowienia umów o pracę (art. 18 § 2
k.p.). Oznacza to, że wyrównanie nagrody z okazji Dnia Górnika przysługiwało powo-
dom z mocy przepisu ustawy i niezależnie od poglądów prawnych prezentowanych
przez Sąd drugiej instancji, a zarzuty kasacji w tym zakresie nie są zasadne.
Takiego rozumowania nie można odnieść do dodatkowej nagrody rocznej,
gdyż Karta górnika nie określa sposobu obliczenia tego świadczenia. Stanowi ona w
§ 3 ust. 3 i 4, że pracownikom górnictwa przysługuje ponadto tradycyjne ,,barbór-
kowe" w naturze lub ekwiwalencie pieniężnym stanowiącym równowartość świadcze-
nia w naturze, a właściwi ministrowie w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych określą rodzaj, ilość i wartość artykułów objętych świadczeniem w natu-
rze. W tym zakresie niezbędne jest więc sięgnięcie do przepisów zakładowych. Jak
wyżej wskazano, obowiązujący u strony pozwanej zakładowy układ zbiorowy pracy
nie zawierał w tym zakresie własnej regulacji, lecz odsyłał do regulaminów ustala-
nych przez pracodawcę w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową. Regula-
cje prawne dotyczące sposobu obliczania dodatkowej nagrody rocznej znajdowały
się więc w regulaminie wynagradzania, a nie w układzie zbiorowym. Nie zmienia to
jednak podstawowej zasady, że wprowadzenie regulaminu wynagradzania nieko-
rzystnego dla pracownika wymagało dokonania wypowiedzenia zmieniającego, gdyż
zgodnie z art. 772 § 5 k.p., do regulaminów wynagradzania stosuje się art. 24113 k.p.
Takiego wypowiedzenia powodom strona pozwana nie dokonała. Nie zostało też za-
warte w tym zakresie porozumienie zmieniające warunki pracy i płacy. Przy przejściu
na urlop górniczy jest wprawdzie zawierane szczególne porozumienie dotyczące tre-
ści stosunku pracy w tym czasie, ale dotyczy ono tylko warunków wynikających z
ustawy (przepisów wykonawczych). Jego treść może być wprawdzie rozszerzona,
ale wymaga to złożenia zgodnych oświadczeń woli stron stosunku pracy, choćby w
sposób dorozumiany. Nie można przyjąć, aby pracownik wyrażał zgodę na obliczanie
przysługującej mu nagrody od świadczenia socjalnego, jeżeli nie wynika to z ustawy,
aktów wykonawczych ani przepisów zakładowych. Bez zgody (oświadczenia woli)
pracownika nie można uznać, aby doszło do zawarcia porozumienia, w którym zmie-
niono treść stosunku pracy w sposób wynikający z regulaminów wynagradzania,
które miały być ustalone w przyszłości i na wskazany w nich okres. Podstawą fak-
tyczną rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji, która wiąże Sąd Najwyższy wobec
braku zarzutów procesowych (art. 39311 § 2 k.p.c.), jest ustalenie, że powodowie nie
złożyli (choćby w sposób dorozumiany) oświadczenia woli wyrażającego zgodę na
obliczanie przysługującej im dodatkowej nagrody rocznej według świadczenia socjal-
nego. Z tego względu nie można uznać, aby strony zawarły w tym zakresie porozu-
mienie zmieniające treść stosunku pracy, a więc pogorszenie tych warunków mogło
nastąpić tylko w drodze wypowiedzenia zmieniającego, którego strona pozwana nie
dokonała.
Jeżeli chodzi o podstawę obliczenia nagrody jubileuszowej to nie określa jej
art. 22 ust. 3 pkt 3 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r., gdyż w tym zakresie nie odsyła
on do regulacji zawartych w Karcie górnika. Przysługiwała więc ona powodom w wy-
sokości określonej przepisami zakładowego układu zbiorowego pracy, który w tym
zakresie nie podlegał żadnym zmianom. Tym bardziej nie może więc być mowy o
zawarciu przez strony porozumienia zmieniającego sposób obliczania tej nagrody.
Z tych względów kasacja podlegała oddaleniu na podstawie art. 39312 k.p.c., a
o kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na mocy art. 98 § 1 k.p.c.
========================================