Wyrok z dnia 19 lutego 2007 r.
I PK 232/06

Czas prowadzenia pojazdu przez kierowcę jest czasem pracy od mo-
mentu wyjazdu z miejsca stałego postoju.

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera, Roman Kuczyński (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 lutego
2007 r. sprawy z powództwa Kazimierza M., Władysława P., Zygmunta W., Adama
P., Eugeniusza S., Adama K., Bogusława S., Wacława C., Stanisława K., Edwarda Z.
przeciwko Okręgowemu Przedsiębiorstwu Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi w K. z
siedzibą w P. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 30 stycznia 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną.

U z a s a d n i e n i e

Powodowie: Kazimierz M., Władysław P., Zygmunt W., Adam P., Eugeniusz
S., Adam K., Bogusław S., Edward Z. domagali się zasądzenia na rzecz każdego z
nich od strony pozwanej Okręgowego Przedsiębiorstwa Obrotu Zwierzętami Hodow-
lanymi w K. z siedzibą w P. kwoty 11.268 zł tytułem wyrównania wynagrodzenia za
pracę oraz 39.600 zł tytułem niewypłaconych ryczałtów za diety i noclegi za lata 1996
- 1999, zaś powód Wacław C. domagał się tytułem powyższych roszczeń kwoty
35.340 zł, a Stanisław K. kwoty 46.648 zł.
Ostatecznie (po rozpoznaniu dwukrotnie niniejszej sprawy przez Sąd pierw-
szej instancji), Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie
wyrokiem z dnia 30 stycznia 2006 r. zmienił wyrok z dnia 29 września 2005 r. Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach w ten sposób, że
zasądził na rzecz powodów kwoty niższe od wskazanych w powództwie tytułem wy-
równania wynagrodzenia za pracę oraz tytułem ryczałtu za noclegi - przyjmując jako
podstawę kwotę wynagrodzenia wyliczonego przez biegłego Józefa K. W pozostałym
zakresie oddalił apelację powodów oraz apelację strony pozwanej.
Sąd w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że zgodnie z definicją czasu pracy za-
wartą w art. 128 k.p kierowca przez cały czas podróży pozostaje w dyspozycji praco-
dawcy i za czas ten przysługuje mu wynagrodzenie określone stawką osobistego
zaszeregowania, z uwzględnieniem innych składników wynagrodzenia przysługują-
cych za nominalny czas pracy. Sąd ten dał wiarę wyliczeniom dokonanym przez bie-
głego sądowego z zakresu księgowości Józefa K. i wyliczył wynagrodzenie powodów
przy założeniu, że pozostawali oni w dyspozycji pracodawcy 18 godzin na dobę. Miał
też na względzie fakt, że sama strona pozwana w regulaminie pracy w punkcie 8
działu X postanowiła, iż czas pozostawania pracownika kierowcy w dyspozycji pra-
codawcy, przy niewykonywaniu pracy (np. odpoczynek, jazda jako kierowca niepro-
wadzącego pojazdu itp.), zalicza się do czasu pracy, nie stanowi on jednak pracy w
godzinach nadliczbowych. Powyższe ustalenia, w ocenie Sądu, pozwoliły wyliczyć
wynagrodzenie powodów za czas podróży służbowej przy przyjęciu faktycznej liczby
godzin podróży każdego z powodów a nie hipotetycznej ilości przyjętej identycznie
dla każdego z powodów w pozwie. Zebrany w sprawie materiał dowodowy (szcze-
gółowe wyliczenia biegłego) wykazał, że powodowie tytułem ryczałtu za diety i noc-
legi powinni otrzymywać kwoty odpowiadające średnio 75% wartości noclegów, które
przysługiwałyby im na podstawie przepisów ogólnych, tj. zarządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 29 grudnia 1994 r. w sprawie diet i innych należności z tytułu
podróży służbowych poza granicami kraju (M.P. z 1995 r. Nr 1, poz. 10 ze zm.), za-
rządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie zasad
ustalania oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju (M.P. Nr 34, poz. 346 ze zm.) oraz rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania
oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej
poza granicami kraju (Dz.U Nr 89, poz. 568). Sąd Apelacyjny uznał, że ryczałt za
noclegi przyznany przez pracodawcę w wysokości 30% należności przysługujących
powodom na zasadach ogólnych był niewystarczający. Podstawą rozstrzygnięcia w
przedmiocie wyrównania ryczałtu za noclegi były zarządzenia dyrektora [...] obejmu-
jące należności zarówno z tytułu diet jak i noclegów.
Od powyższego rozstrzygnięcia pozwana spółka wniosła skargę kasacyjną
powołując się na naruszenie tym orzeczeniem przepisów prawa materialnego: art.
775 k.p., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i orzeczenie na rzecz powodów
kwot z tytułu ryczałtu za noclegi w czasie zagranicznych podróży służbowych w sy-
tuacji, gdy powodowie nie ponieśli kosztów w tym zakresie związanych z podróżą
służbową i nie mógł im przysługiwać zwrot kosztów, gdyż nie zostały spełnione prze-
słanki określone w zastosowanym przepisie, art. 128 k.p., poprzez jego niewłaściwe
zastosowanie polegające na uznaniu, iż cały czas, w którym kierowca przebywa w
podróży służbowej stanowi czas pracy, podczas gdy z uwagi na konieczność
nieprzerwanego odpoczynku dobowego pracownik nie może świadczyć pracy i nie
pozostaje w tym czasie w dyspozycji pracodawcy oraz naruszenie przepisów postę-
powania - art. 386 § 6 k.p.c., które to naruszenie miało istotny wpływ na wynik
sprawy polegające na rozstrzygnięciu przez Sąd Apelacyjny w Krakowie wbrew
wskazaniom Sądu Apelacyjnego zawartym w wyroku z dnia 10 września 2002 r., w
którym przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, a zawierającym stwierdze-
nie o konieczności uzależnienia zasądzenia roszczeń z tytułu ryczałtów od zbadania i
stwierdzenia faktu poniesienia kosztów przez powodów, a także z wyrażoną w tym
wyroku oceną prawną, iż należność z tytułu zwrotu kosztów nie może prowadzić do
nieuzasadnionego wzbogacenia pracowników.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona. Zarzut naruszenia art. 128
k.p., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie nie jest zasadny. Co prawda, zgodzić
się trzeba z poglądami, iż w ramach podróży służbowej - poza czasem wykonywania
zatrudnienia - pracownik ,,nie pozostaje w dyspozycji zakładu pracy w rozumieniu art.
128 k.p." (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca1978 r., I PR 45/78, PiZS 1979
nr 10, poz. 76) i do czasu pracy w podróży zalicza się ilość godzin odpowiadającą
wymiarowi pracy według harmonogramu pracownika w zakładzie - a contrario - od-
bywanie przejazdu poza ,,czasem pracy", tj. poza godzinami ustalonymi jego rozkła-
dem (harmonogramem), nie jest czasem pracy. Jednak powyższe poglądy nie mogą
mieć zastosowania względem kierowców, dotyczą one bowiem ,,typowej" podróży
służbowej, charakteryzującej się tym, że 1) jest ona wyjątkowym zjawiskiem w kom-
pleksie pracowniczych obowiązków, 2) w trakcie jej odbywania pracownik na ogół nie
ma obowiązku wykonywania pracy, 3) istnieje pewna swoboda wyboru przez pra-
cownika godziny wyjazdu (powrotu), środka lokomocji, a niekiedy trasy (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia1998 r., I PKN 24/98, OSNAPiUS 1999 nr 7,
poz. 239). W przypadku kierowców warunki odbywania podróży są szczególne, co
przemawia za inną ich kwalifikacją. Podróż kierowcy nie może być ujmowana w zna-
czeniu ,,dojazdu" czy ,,powrotu". Czas kierowania pojazdem w tym przypadku jest
czasem pracy. W pojęciu ,,typowej" podróży służbowej nie mieści się stałe pokony-
wanie przestrzeni w związku z wykonywaniem pracowniczych czynności prowadze-
nia różnych środków komunikacji. W takim wypadku wyjazd środkiem lokomocji z
miejsca jego stałego postoju nie ma na celu dojazdu do ,,właściwego" miejsca wyko-
nywania obowiązków pracowniczych, lecz jest rozpoczęciem godzin normalnej pracy.
Zarzut pozwanej sprowadzający się do tego, iż nie cały czas, w którym kierowcy
przebywali w podróży służbowej stanowił czas pracy z uwagi na konieczność zacho-
wania przez kierowcę nieprzerwanego odpoczynku dobowego w niniejszej sprawie,
nie znajduje uzasadnienia. Trzeba mieć na uwadze, iż przyjęty przez Sąd Apelacyjny
18 godzinny wariant rozkładu czasu pracy i 6 godzinny czas odpoczynku posłużył
jedynie jako metoda ustalenia należnego wynagrodzenia za świadczoną pracę pod-
czas podróży służbowej. Dokonane zostało to w oparciu - między innymi - o szcze-
gółowe dane z urządzeń rejestrujących (tachografów) czas pracy, uzupełnione in-
nymi dowodami oraz poddane opinii biegłego. W tym stanie rzeczy nie można po-
dzielić zarzutu naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 128 k.p. Należy odrozróżnić
sytuację, gdy przedsiębiorca ustala rozkład czasu pracy z naruszeniem przepisów
czasu pracy kierowców - czym narusza art. 128 k.p. - od sytuacji, gdy sąd ex post dla
celów ustalenia należnego wynagrodzenia za pracę kierowcy w podróży służbowej,
na podstawie wiarygodnych dowodów, wykorzystuje metodę wyliczenia czasu pracy
kierowców, która w celu uproszczenia wyliczenia należnego wynagrodzenia nie jest
zgodna z dozwolonym wymiarem czasu pracy kierowców.
W kwestii zarzutu naruszenia art. 775 k.p., poprzez jego niewłaściwe zastoso-
wanie i orzeczenie na rzecz powodów kwot z tytułu ryczałtu za noclegi w czasie za-
granicznych podróży służbowych w sytuacji, gdy powodowie nie ponieśli kosztów w
tym zakresie związanych z podróżą służbową i nie mógł im przysługiwać zwrot
kosztów, gdyż nie zostały spełnione przesłanki określone w zastosowanym przepisie
- należy stwierdzić, że w oparciu o poczynione ustalenia w niniejszej sprawie, z tytułu
podróży służbowej poza granicami kraju w pozwanym przedsiębiorstwie kwestie wy-
płaty tych należności uregulowane były przez ustalenie stawek ryczałtowych. Stawki
ryczałtów regulowane były zarządzeniami wewnętrznymi i obejmowały należności z
tytułu diet i noclegów. Stawki ryczałtowe ustalono dla dwuosobowej obsady kierow-
ców. Ryczałt taki mógł być ustalany za każdy dzień (dobę) lub za czas pobytu za
granicą niezbędny do wykonania zadania. Na podstawie przepisów ogólnych, tj. za-
rządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 grudnia 1994 r. w sprawie diet i
innych należności z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, zarządzenia z
dnia 29 maja 1996 r. w sprawie zasad ustalania oraz wysokości należności przysłu-
gujących pracownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju oraz rozpo-
rządzenia z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie zasad ustalania oraz wysokości należno-
ści przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju -
strona skarżąca mogła uzależnić wypłaty ryczałtu za noclegi od faktycznego ponie-
sienia kosztów noclegu stwierdzonego rachunkiem hotelowym. Powyższego wymogu
jednak nie wprowadziła. Ponadto zgodnie z § 2 rozporządzenia w sprawie należności
przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, z
tytułu podróży służbowej przysługują diety oraz zwrot kosztów przejazdów i dojaz-
dów, noclegów i innych wydatków, określonych przez pracodawcę odpowiednio do
uzasadnionych potrzeb. Chybiony jest zatem pogląd strony skarżącej, jakoby warun-
kiem uzyskania zwrotu kosztów noclegów podczas odbywania zagranicznych po-
dróży służbowych było faktyczne poniesienie tych kosztów. Zgodnie z § 9 ust. 4
wskazanego wyżej zarządzenia z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie zasad ustalania
oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej
poza granicami kraju oraz § 9 ust. 4 rozporządzenia z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie
zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu
podróży służbowej poza granicami kraju - ryczałt pokrywający zwrot kosztów noclegu
nie przysługuje tylko w przypadkach, w których pracodawca lub strona zagraniczna
zapewnia pracownikowi bezpłatny nocleg, który nie tylko obejmuje możliwość snu,
ale także inne życiowe niezbędne czynności związane z noclegiem. W niniejszym
stanie faktycznym ze względu na długość pokonywanych tras przez kierowców oraz
czas trwania podróży nie można przyjąć, że przy każdej przerwie na nocleg praco-
dawca lub strona zagraniczna zapewniła pracownikowi bezpłatny nocleg. Kabiny
samochodów prowadzonych przez powodów nie były wyposażone wystarczająco do
należytego wypoczynku nocnego. Nie zapewniano zatem bezpłatnego noclegu kie-
rowcom, którzy - nocując w niedogodnych warunkach - ponadto osobiście sprawo-
wali nadzór nad samochodem i mieniem pozwanego pracodawcy.
Trzeba mieć także na uwadze, że ryczałtowy system ustalania należności z
tytułu odbywania wielokrotnych zagranicznych podróży służbowych miał na celu
uproszczenie takich rozliczeń poprzez wyeliminowanie potrzeby szczegółowego roz-
liczania każdej doby podróży służbowej. W niniejszej sprawie strona pozwana korzy-
stając z tego uproszczenia objęła jednym ryczałtem diety i noclegi, nie dokonując
wyszczególnienia jaki udział przyznanych kwot przypada na diety a jaki na zwrot
kosztów noclegów. Tym samym strona pozwana niejako sama uznała, że ryczałt za
noclegi przysługuje powodom niezależnie od faktycznego ponoszenia przez nich
kosztów. Analizując stan faktyczny niniejszej sprawy Sąd Najwyższy zgadza się ze
stanowiskiem Sądu Apelacyjnego, że ryczałt ustalony przez pozwanego w wysokości
30% należności przysługujących na zasadach ogólnych był dowolnie ustalony, w
sposób pomijający ogólnie obowiązujące zasady. Odnosząc się do zarzutu narusze-
nia art. 386 § 6 k.p.c. - zgodnie z którym ocena prawna i wskazania co do dalszego
postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarów-
no sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponow-
nym rozpoznaniu sprawy - trzeba wskazać, że w przepisie tym brak jest związania
Sądu Najwyższego oceną prawną i wskazaniami co do dalszego postępowania za-
wartymi w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji. Naturalnie, ocena prawna i
wskazania co do dalszego postępowania zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 10 września 2002 r. wiązały Sąd Apelacyjny przy wydawaniu
zaskarżonego wyroku. Jednakże Sąd ten spostrzegł, że ta ocena prawna jest nie-
prawidłowa, ponieważ stanowi błędną wykładnię art. 775 k.p., skoro w przepisie tym,
jak i rozporządzeniach wykonawczych wydanych na jego podstawie, ustawodawca
nie uzależnił wypłaty ryczałtu za noclegi od przedstawienia dowodów, że te koszty
pracownik rzeczywiście poniósł. W takiej sytuacji Sąd Apelacyjny naruszył art. 386 §
6 k.p.c., jednak nie miało to naruszenie wpływu na wynik sprawy (art. 3983 pkt 2
k.p.c.).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy zgodnie z art. 39814 k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną.
========================================