Wyrok z dnia 24 listopada 2004 r.
I PK 17/04

Pracownik, który nie wniósł powództwa o uznanie wypowiedzenia warun-
ków pracy i płacy za bezskuteczne (o przywrócenie do pracy na poprzednich
warunkach) nie może powoływać się na niezgodność wypowiedzenia z prawem
lub jego niezasadność i na tej podstawie żądać wynagrodzenia wynikającego z
warunków umowy o pracę sprzed ich zmiany.

Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 24 listopada 2004 r.
sprawy z powództwa Marka Roberta K. przeciwko ,,P.-S." Spółce z o.o. w Z.Ś. o za-
płatę, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia
13 listopada 2003 r. [...]

1. o d d a l i ł kasację;
2. nie obciążył powoda obowiązkiem zwrotu stronie pozwanej kosztów postę-
powania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Suwałkach postanowieniem z dnia 3 marca 2003
r., wydanym w sprawie z powództwa Marka Roberta K. przeciwko ,,P.-S." Spółce z
o.o. w S. o przywrócenie do pracy i zapłatę, umorzył postępowanie w części doty-
czącej przywrócenia do pracy, natomiast żądanie zapłaty kwoty 90.000 zł przekazał
do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Suwałkach jako właściwemu. Na kwotę tę
składały się następujące roszczenia: o wyrównanie wynagrodzenia za czas od 1
września 2002 r. do 28 kwietnia 2003 r., o ekwiwalent za urlop wypoczynkowy, o
wyrównanie wypłaconej już odprawy z tytułu zwolnienia z przyczyn dotyczących za-
kładu pracy, o odprawę przewidzianą w porozumieniu w sprawie pakietu socjalnego
z dnia 30 stycznia 2003 r., o wyrównanie wynagrodzenia za marzec 2003 r. i wyna-
grodzenie za trzymiesięczny okres wypowiedzenia.

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Suwałkach wyrokiem
z dnia 13 czerwca 2003 r. oddalił powództwo. Sąd pierwszej instancji ustalił, że po-
wód był zatrudniony w pozwanej Spółce na podstawie umowy o pracę na czas nie-
określony na stanowisku kierownika handlowego za wynagrodzeniem 7.300 zł brutto
miesięcznie. W dniu 18 maja 2002 r. pozwana Spółka wypowiedziała powodowi wa-
runki pracy, proponując na miejsce dotychczasowych: stanowisko przedstawiciela
handlowego na tzw. kraje wschodu, wynagrodzenie zasadnicze w wysokości 2.000
zł, 3% prowizji od sprzedaży zgodnie z regulaminem oraz ryczałt w kwocie 1.000 zł z
tytułu delegacji służbowych. Powód wyraził zgodę na te warunki, lecz strona pozwa-
na odstąpiła częściowo od nich, gdyż w piśmie z dnia 27 sierpnia 2002 r. zapropo-
nowała nagrodę zamiast prowizji oraz zwrot kosztów podróży na podstawie delegacji
służbowych zamiast ryczałtu za podróże. Powód nie odwołał się ani od wypowiedze-
nia zmieniającego, ani od zmiany zawartej we wskazanym piśmie. W dniu 25 listopa-
da 2002 r. pozwana Spółka wypowiedziała mu umowę o pracę, podając jako przy-
czynę zmniejszenie zatrudnienia z przyczyn ekonomicznych, tj. likwidację stanowiska
przedstawiciela handlowego na kraje b. Związku Radzieckiego jako nieopłacalnego
ze względu na brak efektów sprzedaży wyrobów i towarów Spółki. Rozwiązanie
umowy o pracę nastąpiło z dniem 28 lutego 2003 r. Było to rozwiązanie w ramach
tzw. zwolnień grupowych. W piśmie z dnia 10 grudnia 2002 r. powód złożył oświad-
czenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli, które - jego zdaniem - pod
groźbą utraty pracy złożył w dniu 28 maja 2002 r. w odniesieniu do ,,wypowiedzenia
warunków pracy i płacy" zawartego w piśmie strony pozwanej z dnia 16 maja 2002 r.
W jego przekonaniu wypowiedzenie zmieniające zostało ,,z góry zaplanowane i pod-
stępne w celu pozbawienia go wyższego wynagrodzenia, a co za tym idzie - wypła-
cenia niższej odprawki przy całkowitym rozwiązaniu umowy o pracę z przyczyn za-
kładu pracy". Jest jednak w sprawie bezsporne, że w połowie 2002 r. pozwana
Spółka przeprowadziła zmiany organizacyjne, tworząc między innymi stanowisko
przedstawiciela handlowego na wschodnie kraje ościenne, likwidując stanowisko ka-
sjera-księgowego i ograniczając zatrudnienie w narzędziowni, powód zaś czynności i
obowiązki przypisane do stanowiska przedstawiciela handlowego, formalnie wynika-
jące z wypowiedzenia zmieniającego, faktycznie zaczął już wykonywać od dnia 1
czerwca 2002 r. W związku z rozwiązaniem umowy o pracę pracodawca wypłacił mu
odprawę pieniężną przewidzianą w ustawie z dnia 28 grudnia 1989 r., obliczoną od
wynagrodzenia wypłacanego mu po zmianie warunków pracy i płacy. Powód nie ko-
rzystał ze zwolnienia od pracy w okresie wypowiedzenia ani też okres ten nie został
mu skrócony. Jego stosunek pracy został definitywnie rozwiązany z dniem 28 lutego
2003 r., zatem nie mogły dla niego powstać żadne roszczenia z tytułu świadczenia
pracy po tej dacie. Po dokonaniu wypowiedzenia umowy o pracę pozwana Spółka
zaproponowała mu jeszcze (3 grudnia 2002 r.) objęcie stanowiska materialnie odpo-
wiedzialnego magazyniera zapasów produkcyjnych, chociaż jej właściciel podjął już
decyzję o jej likwidacji. Powód jednak odmówił. Po dniu 31 marca 2003 r. została
podjęta uchwała o likwidacji Spółki.

W świetle przytoczonych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że roszczenia powoda
są bezpodstawne. Strona pozwana wypłacała mu bowiem do końca zatrudnienia wy-
nagrodzenie określone w wypowiedzeniu zmieniającym z dnia 16 maja 2002 r. i w
piśmie z dnia 27 sierpnia 2002 r., których powód nie zakwestionował podczas trwa-
nia zatrudnienia. Zmiana w drugim z wymienionych pism nie była zresztą istotna,
gdyż prowizja ulegała obniżeniu jedynie przy przekroczeniu kosztów podróży ponad
1.000 zł, a zastąpienie pojęcia ,,prowizja" pojęciem ,,nagroda" nie zmieniło charakteru
świadczenia. W żadnym razie wszystko to nie oznaczało odstąpienia strony pozwa-
nej od warunków określonych w wypowiedzeniu zmieniającym. Sąd Okręgowy uznał
również, że powód nie wykazał, iż przyjął nowe warunki pracy i płacy pod wpływem
błędu. Według art. 84 k.c. błąd jako wada oświadczenia woli i podstawa do uchylenia
się od skutków czynności prawnej musi być wywołany przez drugą stronę i musi być
istotny. Tymczasem postępowanie strony pozwanej nie wskazuje na to, że przedsta-
wiła powodowi nieprawdziwą sytuację, po to by skłonić go do niekorzystnej dla niego
decyzji w przedmiocie przyjęcia nowych warunków pracy i płacy. Gdy natomiast cho-
dzi o odszkodowanie z porozumienia w sprawie pakietu socjalnego dla pracowników
,,P.-S." Spółki z o.o. z dnia 30 stycznia 2003 r., to powód nie mógł być objęty jego
postanowieniami, gdyż odszkodowanie przysługiwało pracownikom za skrócony
okres wypowiedzenia, a odprawa pieniężna - pod warunkiem, że pracownik od dnia
wypowiedzenia umowy o pracę nie opuścił żadnego dnia pracy; w razie usprawiedli-
wionej nieobecności, odprawa ulegała pomniejszeniu. W okresie wypowiedzenia po-
wód korzystał ze zwolnienia lekarskiego w wymiarze 89 dni. W ocenie Sądu pierw-
szej instancji ,,powód otrzymał odprawę wyliczoną według wysokości wynagrodzenia
otrzymywanego na stanowisku przedstawiciela handlowego, nie ma zatem podstaw
do uwzględnienia dalszych roszczeń w tej części".

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 13 listopada 2003 r. uchylił
wyrok Sądu Okręgowego w części dotyczącej kwoty 17.906 zł z tytułu dodatkowej
odprawy pieniężnej w związku z rozwiązaniem umowy o pracę i w tej części przeka-
zał sprawę Sądowi Okręgowemu w Suwałkach do ponownego rozpoznania, nato-
miast w pozostałej części oddalił apelację i nie obciążył powoda kosztami postępo-
wania w sprawie.

Sąd Apelacyjny zażądał od powoda zestawienia roszczeń dochodzonych od
pracodawcy, a po ich przedstawieniu w piśmie z dnia 4 listopada 2003 r. uznał, że
dzielą się one na takie, które są wynikiem różnicy między wynagrodzeniem otrzymy-
wanym w wyniku wypowiedzenia zmieniającego od dnia 1 września 2002 r. a wyna-
grodzeniem pobieranym przed tym dniem, oraz na inne, do których należy dodatko-
wa odprawa z punktu 5 ust. 1 porozumienia w sprawie pakietu socjalnego z dnia 30
stycznia 2003 r., wynagrodzenie za marzec 2003 r. i za trzymiesięczny okres wypo-
wiedzenia. Co do tej drugiej grupy roszczeń Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd Okrę-
gowy trafnie oddalił roszczenia powoda o wynagrodzenie za marzec 2003 r. (gdyż
wówczas nie łączył już stron stosunek pracy) oraz o wynagrodzenie za trzymiesięcz-
ny okres wypowiedzenia ,,bez obowiązku świadczenia pracy" (gdyż okres wypowie-
dzenia nie został powodowi skrócony ani też nie doszło do zwolnienia go od świad-
czenia pracy i niewypłacenia wynagrodzenia za okres wypowiedzenia). Gdy nato-
miast chodzi o dodatkową odprawę pieniężną w kwocie 17.906 zł przewidzianą w
porozumieniu, uznał, że Sąd pierwszej instancji nie wyjaśnił należycie sprawy. Z
punktu 5 ust. 1 tego porozumienia wynikają bowiem uprawnienia ,,zwolnionych pra-
cowników" do dodatkowych odpraw (poza odprawami przysługującymi na podstawie
ustawy o tzw. zwolnieniach grupowych), zaś w punkcie 10 ust. 2 zostały wprowadzo-
ne reduktory tego prawa, między innymi w postaci przesłanki innej niż wypowiedze-
nie umowy o pracę w ramach zwolnień grupowych.

Co się tyczy pozostałych roszczeń, Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia Sądu
Okręgowego i ich ocenę prawną. Podniósł, że pismem z dnia 16 maja 2002 r., dorę-
czonym powodowi w dniu 28 maja 2002 r., pozwana Spółka wypowiedziała mu wa-
runki pracy i płacy. Powód nie odmówił ich przyjęcia, ani ,,nie złożył żadnego oświad-
czenia woli w związku z pismem pracodawcy z dnia 16 maja 2002 r.", które mógłby
obecnie podważać, powołując się na błąd jako na wadę swojego oświadczenia. Po-
wód został prawidłowo pouczony o terminie złożenia oświadczenia o odmowie przy-
jęcia nowych warunków, z czego nie skorzystał, zaś od dnia 1 września 2002 r. roz-
począł pracę na zmienionych warunkach. Oznacza to, że wyraził na nie zgodę, co
zresztą wynika wprost z jego oświadczenia: ,,nie złożyłem oświadczenia o odmowie
przyjęcia nowych warunków pracy, ponieważ jest bardzo trudna sytuacja na rynku
pracy". Zatem - zdaniem Sądu Apelacyjnego - należało przyjąć, że żądania powoda
dotyczące wyrównania wynagrodzenia za pracę za okres od 1 września 2002 r. do
28 lutego 2003 r., wyrównania ekwiwalentu za urlop i wyrównania odprawy wypłaco-
nej mu na podstawie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o tzw. zwolnieniach grupo-
wych są bezzasadne. Powód bowiem nie może żądać ustalenia, że po dniu 31 sierp-
nia 2002 r. pozwana Spółka była nadal obowiązana wypłacać mu wynagrodzenie w
wysokości po 7.300 zł miesięcznie (jak przed zmianą warunków pracy i płacy). W
powyższym zakresie, podobnie jak w kwestii skuteczności uchylenia się powoda od
skutków oświadczenia woli o przyjęciu nowych warunków pracy i płacy, jako złożo-
nego pod wpływem błędu, Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego i
oddalił apelację.

Od powyższego wyroku w części oddalającej apelację powód złożył kasację
opartą na obu podstawach przewidzianych w art. 3931 k.p.c. Zarzucił naruszenie
przepisów postępowania wskutek zamknięcia rozprawy przed dostatecznym wyja-
śnieniem sprawy, tj. art. 224 § 1 i art. 468 § 1 i 2 pkt 4 w związku z art. 391 k.p.c.,
oraz niezastosowanie art. 4771 k.p.c., a gdy chodzi o przepisy prawa materialnego -
zarzut ich naruszenia dotyczy: 1. art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p. i art. 8 k.p.
wskutek uznania, że wypowiedzenie warunków pracy i płacy nie naruszało prawa w
sytuacji, gdy w piśmie z dnia 16 maja 2002 r. pracodawca nie podał przyczyny swojej
decyzji (art. 30 § 4 w związku z art. 42 § 1 k.p.) i gdy wynagrodzenie zasadnicze po-
woda uległo rażącemu obniżeniu; 2. art. 772 § 1 i 2 k.p. oraz postanowień § 6 ust. 1 i
2, § 7 i § 18 regulaminu wynagrodzeń pracowników przez ich niezastosowanie. W
uzasadnieniu kasacji powód sprecyzował, że kwestionuje oddalenie apelacji w części
dotyczącej oddalenia następujących roszczeń: wyrównania wynagrodzenia za 6 mie-
sięcy do kwoty 28.066 zł, wyrównania odprawy wypłaconej za okres 3 miesięcy do
kwoty 14.163 zł oraz wyrównania ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczyn-
kowy do wysokości 2.901 zł.

Zdaniem skarżącego, Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił okoliczności, które zadecy-
dowały o przyjęciu przez niego nowych warunków pracy i płacy, co było bardzo
ważne. Otóż ustalenie prowizji w wysokości 3% od miesięcznej sprzedaży na rynki
wschodnie, przy dotychczasowych dużych wpływach z tego tytułu, gwarantowało mu
wynagrodzenie w niezmienionym lub wyższym wymiarze. Tymczasem w okresie wy-
powiedzenia pracodawca wprowadził nowy plan sprzedaży, obniżając między innymi
wysokość upustów cenowych dla kontrahentów z 42% do 25%, co spowodowało
drastyczny spadek sprzedaży i wpływów z tego tytułu. Ustalone przez pozwaną
Spółkę ceny nie pozwalały powodowi na osiągnięcie prowizji, która miała kompen-
sować obniżenie wynagrodzenia zasadniczego z 7.300 zł miesięcznie do 2.000 zł
miesięcznie. Sąd Apelacyjny pominął również to, że pismem z dnia 27 sierpnia 2002
r., bez dokonania wypowiedzenia zmieniającego, pozwana Spółka dokonała kolejnej
zmiany warunków wynagrodzenia, wprowadzając nagrodę zamiast prowizji oraz po-
zbawiając powoda ustalonego w wypowiedzeniu zmieniającym ryczałtu za delegacje.
Nagroda ma charakter uznaniowy i - w przeciwieństwie do prowizji - jej wypłata zale-
ży od woli pracodawcy. Wprawdzie naliczanie i wypłatę nagrody (prowizji) określał
regulamin, ale jego postanowienia w sposób oczywisty naruszają przepisy art. 18 §
1, art. 84, art. 105, art. 107 i art. 78 § 2 k.p. oraz § 6 ust. 1 i 2, § 7 i § 18 regulaminu
wynagradzania. Ponadto Sąd drugiej instancji nie zajął się w ogóle kwestią skutecz-
ności dokonanego wypowiedzenia zmieniającego, chociaż było to niezbędne z uwagi
na niewskazanie powodowi w piśmie z dnia 16 maja 2002 r. przyczyn tego wypowie-
dzenia. Sąd ten ,,ograniczył rozpoznanie sprawy do formalnego stwierdzenia faktu
dokonania wypowiedzenia zmieniającego i przyjęcia przez powoda zaproponowa-
nych warunków oraz skutków tych zdarzeń". Natomiast poza uwagą Sądu Apelacyj-
nego pozostały nie tylko przyczyny wypowiedzenia zmieniającego, ale także kwestia
,,zgodności wypowiedzenia zmieniającego z przepisami prawa, przez co doszło do
naruszenia art. 4771 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c.". Okoliczności towarzyszące
wypowiedzeniu warunków umowy o pracę, zwłaszcza to, że pracodawca przewidy-
wał już wówczas likwidację zakładu pracy, a mimo to wypowiedział powodowi stano-
wisko i wynagrodzenie, świadczą o jego zamiarze zmniejszenia skutków finansowych
zwolnień grupowych przez nieobjęcie nimi powoda i tym samym o obejściu prawa, co
nakazuje oceniać czynność pracodawcy w aspekcie art. 58 k.c. i art. 8 k.p.

Jako okoliczności uzasadniające przyjęcie kasacji do rozpoznania skarżący
podał występowanie w sprawie dwóch zagadnień. Jedno z nich sprowadza się do
pytania, czy w świetle art. 8 k.p. jest skuteczne wypowiedzenie warunków pracy lub
płacy w sytuacji, gdy pracodawca, nie wskazując przyczyny wypowiedzenia, narusza
(obniża) rażąco wynagrodzenie zasadnicze. Drugie zaś dotyczy kompetencji sądu
odwoławczego i zmierza do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy w świetle art. 468
§ 1 i § 2 pkt 4 k.p.c. sąd ten jest obowiązany do badania skuteczności wypowiedze-
nia warunków pracy i płacy, zważywszy na dyrektywy wynikające z art. 8 k.p. i art. 58
k.c., gdy w postępowaniu apelacyjnym zarzut nieważności czynności prawnej praco-
dawcy nie został postawiony przez pracownika działającego bez pełnomocnika w
osobie radcy prawnego lub adwokata, lecz jedynie zasygnalizowany przez oświad-
czenie o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli. Poza tym
- zdaniem powoda - zaskarżony wyrok oczywiście narusza prawo wskazane w pod-
stawach kasacyjnych.

W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskar-
żonej części i przekazanie mu sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Strona pozwana w odpowiedzi na kasację wniosła o jej oddalenie i zasądzenie
od powoda zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


1. Zarzut kasacji dotyczący naruszenia przepisów postępowania - i to w spo-
sób mający istotny wpływ na wynik sprawy, jak tego wymaga art. 3931 pkt 2 k.p.c. -
jest nietrafny. Z art. 224 § 1 k.p.c. wynika, że przewodniczący zamyka rozprawę, gdy
sąd uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną oraz że przed zamknięciem rozprawy
przewodniczący udziela głosu stronom. Zamknięcie rozprawy następuje więc po za-
kończeniu postępowania dowodowego oraz po dokonaniu przez sąd oceny, że
wszystkie sporne okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy zostały dostatecz-
nie wyjaśnione. Przedtem jeszcze przewodniczący udziela głosu stronom, by mogły
przedstawić swoje ostateczne stanowiska oparte na całym materiale dowodowym i
zgłosić wnioski końcowe. Prawo uznania przez sąd, że sprawa została dostatecznie
wyjaśniona, dotyczy zarówno sytuacji, gdy zostały wyczerpane niezbędne dowody,
jak i sytuacji, w której strony zgłaszają wprawdzie dowody, ale w ocenie sądu są one
zbędne, ponieważ sporne okoliczności sprawy zostały już dostatecznie wyjaśnione.
W takiej sytuacji, a także wtedy, gdy ,,strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki",
sąd zgodnie z art. 217 § 2 k.p.c., jest uprawniony, a nawet obowiązany, pominąć
zgłoszone środki dowodowe (,,sąd pominie").

Zarzut zamknięcia przez sąd rozprawy mimo jej niedostatecznego wyjaśnienia
należy rozpatrywać także w związku z art. 232 k.p.c. Przepis ten (w brzmieniu obo-
wiązującym od dnia 1 lipca 1996 r.) stanowi, że strony są obowiązane wskazywać
dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne, natomiast sąd
,,może" dopuścić dowód niewskazany przez stronę. Takie ujęcie przepisu oznacza,
że sąd nie ma obowiązku zarządzenia dochodzeń w celu uzupełnienia twierdzeń
stron i wykrywania środków dowodowych ani też przeprowadzenia dowodów z
urzędu, gdyż obowiązek ich przedstawienia spoczywa na stronach, zwłaszcza zaś na
tej z nich, która z faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wy-
wodzi skutki prawne (art. 6 k.c.). Sąd może jednak uzupełnić materiał faktyczny
sprawy i dopuścić dowód niewskazany przez strony, ale to jego uprawnienie nie
może być traktowane jako reguła, lecz jedynie jako wyjątek od niej.

Szersze przedstawienie pozycji sądu i stron w fazie rozpoznawczej postępo-
wania poprzedzającej wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia miało na celu ukaza-
nie zarzutu powoda dotyczącego naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 224 § 1 k.p.c.
we właściwym kontekście prawnym. Na podstawie regulacji zawartej w tym przepisie
oraz w pozostających z nim w związku przepisach art. 217 § 2 i art. 232 k.p.c. należy
przyjąć, że uznanie przez sąd sprawy ,,za dostatecznie wyjaśnioną" nie oznacza
obowiązku sądu wyjaśniania tej sprawy przez przeprowadzenie z urzędu odpowied-
niego postępowania dowodowego. Tymczasem powód w ten sposób zrozumiał rolę
Sądu Apelacyjnego, pisząc w kasacji, że Sąd ten nie wyjaśnił okoliczności, jakie za-
decydowały o przyjęciu przez niego (skarżącego) nowych warunków umowy o pracę.

Zarzut kasacji dotyczący naruszenia art. 224 § 1 k.p.c. wymaga ponadto
oceny w aspekcie, czy w postępowaniu apelacyjnym powód zgłosił jakieś wnioski
dowodowe i jak się do nich odniósł Sąd Apelacyjny. Otóż lektura akt sprawy uzasad-
nia stwierdzenie, że Sądy orzekające uwzględniły wszystkie wnioski dowodowe
stron, zaś powód, przedstawiając w kasacji zarzut niewyjaśnienia istotnych okolicz-
ności sprawy, nie wyjaśnił, jakie konkretnie środki dowodowe mogłyby być jeszcze
wykorzystane poza tymi, które się znalazły w sprawie. Uzasadnienie zarzutu naru-
szenia art. 224 § 1 k.p.c. zdaje się wskazywać na to, że przypisał on Sądowi Apela-
cyjnemu nie dość wszechstronne rozważenie materiału sprawy, czyli zarzut miesz-
czący się w normie art. 233 § 1 k.p.c., lecz przepisu tego nie powołał jako proceso-
wej podstawy kasacji, wobec czego nie mógł być on przedmiotem rozważań.

Nie mogły być również uwzględnione dalsze zarzuty procesowe. Przepis art.
468 k.p.c. regulujący instytucję tzw. czynności wyjaśniających nie odnosi się bowiem
do postępowania odwoławczego. Świadczy o tym przedmiot tych czynności, określo-
ny ustawowo jako dokładniejsze określenie żądań oraz ustalenie spornych okolicz-
ności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy i niezbędnych dowodów. Wprawdzie po-
stępowanie apelacyjne jest również postępowaniem merytorycznym (art. 382 k.p.c.),
ale granice postępowania dowodowego zostały w nim ograniczone - w zasadzie - do
dowodów, których strona nie mogła powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później (art. 382 k.p.c.), z
drugiej zaś strony - granice tego postępowania wyznacza przedmiot rozstrzygnięcia
sądu pierwszej instancji (art. 383 k.p.c.) w tym sensie, że sąd odwoławczy nie może
przeprowadzać postępowania dowodowego co do roszczeń nieobjętych wyrokiem
sądu pierwszej instancji (uwzględnionych bądź oddalonych). Gdy natomiast chodzi o
art. 4771 k.p.c., to skarżący nie podał, którego przepisu (której jednostki redakcyjnej)
dotyczy zarzut jego niezastosowania w sprawie: czy tego, który w sprawach o rosz-
czenia pracownika ze stosunku pracy zobowiązuje sąd do orzekania ponad żądanie
(§ 1), czy też tego, który w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy zobowią-
zuje sąd do prowadzenia postępowania dowodowego z urzędu, jeżeli powód nie
udowodnił wszystkich faktów niezbędnych do takiego ustalenia (§ 11). Przede
wszystkim jednak art. 4711 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu apelacyj-
nym, gdyż sąd drugiej instancji może orzekać tylko o tych roszczeniach, które były
przedmiotem rozstrzygnięcia w wyroku sądu pierwszej instancji. Natomiast prowa-
dzenie z urzędu postępowania dowodowego w sprawie o ustalenie istnienia stosunku
pracy, o którym stanowi art. 477 § 11 k.p.c., przynależne według tego przepisu sądo-
wi pierwszej instancji (sąd ,,nie może oddalić powództwa"), mogłoby wchodzić w ra-
chubę w postępowaniu drugoinstancyjnym o tyle, o ile to dopuszcza art. 391 § 1
k.p.c. Przepis ten stanowi, że jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu
przed sądem drugiej instancji, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepi-
sy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Przepisy o apelacji (art. 369-390
k.p.c.) są zaś przepisami szczególnymi w stosunku do pozostałych przepisów Ko-
deksu postępowania cywilnego, w tym także do przepisów regulujących postępowa-
nie odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - w takim
zakresie, w którym nie normują one postępowania przed sądem drugiej instancji.
Oznacza to, że w wymienionych sprawach ma zastosowanie w postępowaniu apela-
cyjnym art. 381 k.p.c. wprowadzający ograniczenia dowodowe ze względu na po-
trzebę koncentracji procesu pierwszoinstancyjnego i przyśpieszenia postępowania
apelacyjnego. Oczywiście nie pozbawia to sądu drugiej instancji możliwości prowa-
dzenia postępowania dowodowego z urzędu. Zasada sprawiedliwego procesu i po-
trzeba należytego osądzenia sprawy wymagają bowiem wydania orzeczenia na pod-
stawie całego dostępnego materiału faktycznego i dowodowego. Jednak z przepisów
o apelacji nie wynika dla sądu odwoławczego obowiązek prowadzenia z urzędu po-
stępowania dowodowego.

2. Nie są też zasadne zarzuty kasacji upatrujące naruszenia prawa material-
nego w przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że wypowiedzenie powodowi warunków
pracy i płacy, dokonane w piśmie z dnia 16 maja 2002 r., było skuteczne. Zdaniem
powoda, bezskuteczność czynności prawnej pracodawcy wynika z jej bezwzględnej
nieważności spowodowanej dokonaniem jej w celu obejścia prawa (art. 58 k.c.).

Odniesienie się do tych kwestii wymaga kilku uwag natury ogólnej.

Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że pismem z dnia 16 maja 2002 r.,
doręczonym powodowi w dniu 28 maja 2002 r., pozwana Spółka wypowiedziała po-
wodowi warunki pracy i płacy z zachowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedze-
nia, czyli na dzień 31 sierpnia 2002 r., proponując mu: stanowisko przedstawiciela
handlowego (zamiast kierownika handlowego), wynagrodzenie zasadnicze w kwocie
2.000 zł miesięcznie (zamiast dotychczasowego 7.300 zł miesięcznie), prowizję w
wysokości 3% za sprzedaż wyrobów obliczoną na podstawie faktur eksportowych
(nie było jej w dotychczasowym wynagrodzeniu) oraz ryczałt z tytułu delegacji służ-
bowych w wysokości 1.000 zł miesięcznie jako pokrycie kosztów utrzymania i nocle-
gów podczas podróży służbowych. W piśmie tym powód został pouczony o możliwo-
ści odmowy przyjęcia nowych warunków oraz o terminie złożenia odpowiedniego
oświadczenia, jak również o terminie i sposobie odwołania się do sądu. Tego same-
go dnia powód otrzymał drugie pismo strony pozwanej, również z dnia 16 maja 2002
r., o powierzeniu mu na podstawie art. 42 § 4 k.p. obowiązków przedstawiciela han-
dlowego na czas od 1 czerwca do 31 sierpnia 2002 r., czyli na okres wypowiedzenia.
W piśmie tym pracodawca podał, że obowiązki przedstawiciela handlowego odpo-
wiadają kwalifikacjom powoda, a ich powierzenie jest uzasadnione potrzebami za-
kładu pracy. Powód przyjął obydwa pisma bez jakichkolwiek zastrzeżeń, przystąpił
do pracy na nowym stanowisku i również nie odwołał się do sądu od decyzji praco-
dawcy o wypowiedzeniu warunków pracy i płacy. W piśmie z dnia 27 sierpnia 2002
r., czyli bezpośrednio poprzedzającym pracę na nowych warunkach, pozwana
Spółka napisała, że z dniem 1 września 2002 r. ,,powierza powodowi obowiązki
przedstawiciela handlowego" i przyznaje wynagrodzenie w wysokości 2.000 zł mie-
sięcznie, ponadto ,,nagrodę (prowizję) w wysokości 3% od wartości wykonanej
sprzedaży miesięcznej" według ,,regulaminu naliczania i wypłaty nagrody (prowizji)"
oraz inne dodatki na zasadach określonych w regulaminie wynagradzania. Oświad-
czyła również, że ,,pozostałe warunki umowy o pracę pozostają bez zmian".

Oceniając powyższe pismo, należy stwierdzić - wbrew zapatrywaniu powoda -
że nie jest ono drugim wypowiedzeniem zmieniającym, odmiennie kształtującym jego
sytuację. Nie zawiera bowiem odstępstw od warunków zaproponowanych mu w pi-
śmie z dnia 16 maja 2002 r., zaś nazwanie dodatkowego składnika wynagrodzenia,
jakim była ,,prowizja" - ,,nagrodą (prowizją)", z pozostawieniem jej dotychczasowej
wysokości (3%) i zasadami ustalania oraz przyznawania przewidzianymi - jak do-
tychczas - w regulaminie obowiązującym od dnia 1 stycznia 1999 r., oznacza, że był
to ten sam składnik wynagrodzenia, co w wypowiedzeniu zmieniającym. Powyższa
okoliczność została zresztą wyjaśniona w postępowaniu dowodowym i znalazła od-
zwierciedlenie w ustaleniach dokonanych w sprawie. Poza tym powód przyznał, że
otrzymał należność z tytułu prowizji i ,,nie ma żadnych roszczeń finansowych" wobec
pracodawcy. Pismo z dnia 27 sierpnia 2002 r. o powierzeniu stanowiska dyrektora
handlowego należy zatem traktować jako efekt i formalny wyraz dokonanego wypo-
wiedzenia zmieniającego, a przede wszystkim zgody powoda na objęcie nowego
stanowiska i na nowe warunki płacy.

Inaczej natomiast należy traktować drugie pismo strony pozwanej z dnia 27
sierpnia 2002 r., doręczone powodowi - tak jak wskazane wcześniej pismo - również
w dniu 30 sierpnia 2002 r. Otóż pozwana Spółka poinformowała w nim powoda, że
zamiast ryczałtu na pokrycie kosztów podróży (określonego w wysokości 1.000 zł
miesięcznie w piśmie z dnia 16 maja 2002 r. wypowiadającym warunki umowy o
pracę) - będzie otrzymywał zwrot kosztów podróży służbowych poza granicami kraju
,,na zasadach ogólnych", tj. wynikających ze zmiany przepisów regulujących zasady
ustalania oraz wysokość należności przysługujących pracownikowi z tytułu podróży
służbowych. Zmiana ta miała obowiązywać już od dnia 1 września 2002 r. Jest przy
tym niesporne, że od tej pory powód zaczął otrzymywać zwrot faktycznie poniesio-
nych kosztów podróży, lecz była to kwota mniejsza niż 1.000 zł miesięcznie. Odno-
sząc się do tej kwestii należy uznać, że zmiana stałego pod względem wysokości i
wypłacanego co miesiąc składnika wynagrodzenia w postaci ryczałtu przeznaczone-
go na pokrycie kosztów podróży wymagała wypowiedzenia zmieniającego. Jednak
ostatecznie niedopełnienie przez stronę pozwaną tego obowiązku nie mogło mieć
wpływu na ocenę realizowanych od dnia 1 września 2002 r. warunków pracy i płacy
powoda, gdyż przyjął również tę zmianę, a w każdym razie nie zakwestionował
wprowadzającej ją decyzji pracodawcy.

W świetle przedstawionych uwag usprawiedliwiony jest wniosek, że do wpro-
wadzenia od dnia 1 września 2002 r. nowych warunków pracy i płacy doszło w trybie
przyjętym w Kodeksie pracy, a ponadto za zgodą powoda, który pouczony o możli-
wości odwołania się do sądu od decyzji pracodawcy, nie skorzystał z niej, jak rów-
nież nie złożył do połowy okresu wypowiedzenia oświadczenia o odmowie przyjęcia
nowych warunków. Nie wymaga szczegółowych wyjaśnień teza, mająca swoje opar-
cie w przepisach Kodeksu pracy, że jednostronne decyzje pracodawcy w przedmio-
cie wypowiedzenia, zmiany lub rozwiązania bez wypowiedzenia umowy o pracę
mogą być podważane w trybie przewidzianym w tym Kodeksie i ze skutkami w nim
określonymi. Tryb ten - w szerokim ujęciu - obejmuje sposób i terminy zaskarżania
decyzji pracodawcy, drogę dochodzenia roszczeń, organy uprawnione do rozpozna-
wania tych roszczeń oraz sposób i formę rozstrzygnięcia o nich. Zatem stosownie do
art. 30 § 3 k.p. w związku z art. 42 § 1 k.p., oświadczenie pracodawcy o wypowie-
dzeniu pracownikowi warunków umowy o pracę powinno być złożone na piśmie, po-
winno też wskazywać przyczynę mającą uzasadniać to wypowiedzenie (art. 30 § 4
k.p.), zawierać pouczenie o przysługującym pracownikowi prawie odwołania się do
sądu pracy (art. 30 § 5 k.p.) oraz o możliwości odmowy przyjęcia zaproponowanych
warunków (art. 42 § 3 k.p.). Uchybienie tym wymaganiom przez pracodawcę, nazy-
wane wypowiedzeniem dokonanym z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu umów
o pracę (i odpowiednio - warunków pracy lub płacy), daje pracownikowi roszczenie o
uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia (w okresie wypowiedzenia) lub o przywró-
cenie do pracy (po tym okresie) albo o odszkodowanie. Również wtedy, gdy wypo-
wiedzenie nie miało zasadnej przyczyny - pracownikowi przysługują te same rosz-
czenia (art. 45 § 1 k.p. i art. 42 § 1 w związku z art. 45 § 1 k.p.). Jak z przedstawio-
nego uregulowania wynika, podważenie jednostronnej czynności prawnej pracodaw-
cy polegającej na zmianie, wypowiedzeniu lub rozwiązaniu umowy o pracę może
nastąpić w ustawowo określony sposób i z ustawowo określonym rezultatem. Obec-
nie więc powód nie może kwestionować wypowiedzenia zmieniającego, jego zasad-
ności i przyczyn. Do tego zaś niewątpliwie zmierza jego żądanie wyrównania wyna-
grodzenia za czas od 1 września 2002 r. do 28 lutego 2003 r. oparte na twierdzeniu,
że wypowiedzenie zmieniające było nieważne, gdyż stanowiło obejście prawa.

Oczywiście, przyjęty w Kodeksie pracy tryb kwestionowania wymienionych
wyżej jednostronnych czynności pracodawcy nie wyklucza w ogóle istnienia nieważ-
ności w stosunkach pracy, co odnosi się zwłaszcza do postanowień umów, na któ-
rych podstawie powstaje stosunek pracy, jak również do wszelkich umów dotyczą-
cych stosunku pracy na dalszych etapach jego trwania, a więc umów zmieniających,
rozwiązujących, ugód. Przepis art. 18 § 2 k.p. - gdyż o ten przepis chodzi - stanowi,
że postanowienia umów i aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy,
mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne; zamiast nich
stosuje się odpowiednio przepisy prawa pracy. Unormowanie to oznacza, że wpro-
wadzenie do umowy postanowienia mniej korzystnego dla pracownika niż przepis
prawa pracy, nie powoduje nieważności całej umowy, lecz tylko tego - mniej korzyst-
nego postanowienia, ale z takim skutkiem, że na jego miejsce wchodzi odpowiedni
przepis prawa. Powyższa reguła odnosi się również do zmian wprowadzonych do
umowy o pracę w drodze wypowiedzenia zmieniającego. Stosując bowiem to wypo-
wiedzenie, pracodawca nie może obniżać standardów ustalonych w normach jedno-
stronnie bezwzględnie obowiązujących. Odnosząc zaś tę regułę do rozpoznawanej
sprawy, trzeba stwierdzić, że dokonane przez Sąd Apelacyjny ustalenia nie wskazują
na to, że zaproponowane powodowi w wypowiedzeniu zmieniającym i przyjęte przez
niego stanowisko i wynagrodzenie były dla niego mniej korzystne niż wynikające z
konkretnego, bezwzględnie obowiązującego przepisu prawa pracy. W każdym razie -
również powód tego nie wykazał. Nie ulega też wątpliwości, że w granicach, o któ-
rych mowa wyżej, dopuszczalne jest pogorszenie sytuacji pracownika w drodze wy-
powiedzenia zmieniającego, jeżeli jest to uzasadnione ważnymi przyczynami. Wy-
powiedzenie zmieniające jest bowiem prawnie dozwolone, a jego zastosowanie
przez pracodawcę podlega kontroli sądowej w wyniku powództwa wniesionego przez
pracownika do sądu pracy. Pozostawiając jednak na uboczu tę teoretyczną kwestię,
należy podnieść, że stanowisko przedstawiciela handlowego odpowiadało rangą do-
tychczasowemu stanowisku kierownika handlowego, zaś przyznanie powodowi do-
datkowego składnika wynagrodzenia w postaci 3% prowizji miało wyrównywać
znacznie obniżone wynagrodzenie zasadnicze. Wbrew twierdzeniom powoda, strona
pozwana nie zastąpiła tej prowizji świadczeniem uznaniowym, tj. nagrodą, chociaż w
piśmie wypowiadającym warunki umowy o pracę użyła określenia ,,nagroda (pre-
mia)". Zaznaczyła jednak, że świadczenie to będzie ustalane i wypłacane według
regulaminu wynagradzania obowiązującego od dnia 1 stycznia 1999 r. Takich też
ustaleń dokonały Sądy orzekające w sprawie.

Przepis art. 18 k.p. nie wyczerpuje całości problematyki nieważności postano-
wień umów o pracę. Dotyczy jej także art. 58 k.c. W myśl tego przepisu (stosowane-
go odpowiednio), nieważne są postanowienia umów o pracę sprzeczne z prawem (§
1), z zasadami współżycia społecznego (§ 2) oraz mające na celu obejście prawa (§
1). Zdaniem powoda, dokonane wobec niego - tuż przed podjęciem decyzji o likwida-
cji zakładu pracy - wypowiedzenie zmieniające, radykalnie obniżające wynagrodze-
nie zasadnicze, wskazuje na dążenie pracodawcy do zmniejszenia skutków przy-
szłych zwolnień i niepogorszenia bieżącej sytuacji finansowej. Stanowi więc obejście
prawa w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. Rozważając powyższe stanowisko skarżącego,
należy zwrócić uwagę na to, że według art. 58 § 1 k.c., o nieważności czynności
prawnej decyduje jej sprzeczność ,,z ustawą" lub cel czynności, którym jest obejście
,,ustawy". Mówiąc inaczej, chodzi o sprzeczność z prawem lub obejście bezwzględnie
obowiązującego przepisu prawa (np. ustanawiającego formę pisemną przy umowie o
zakazie konkurencji - art. 1013 k.p.). Ustawą jest natomiast akt normatywny mający
formę ustawy, a ponadto akty wykonawcze w stosunku do ustawy wydane na pod-
stawie zawartego w niej upoważnienia i w jego granicach. Nie podlega natomiast
ocenie w płaszczyźnie art. 58 k.c. czynność prawna sprzeczna z umową.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego i w piśmiennictwie przyjmuje się, że czyn-
ność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej tre-
ści, które z punktu widzenia formalnego (pozornie) nie sprzeciwia się ustawie, ale w
rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego
osiągnięcie jest przez ustawę zakazane. Pojęcia ,,obejście prawa" i ,,pozorność" są
sobie znaczeniowo bliskie i niejednokrotnie pokrywają się (S.Dmowski, S.Rudnicki:
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza - część ogólna, Warszawa 1999,
s. 188). Przykładem czynności mającej na celu obejście prawa (art. 58 § 1 k.c.), a
także oświadczenia woli składanego dla pozoru (art. 83 § 1 k.c.), może być umowa o
pracę ,,z samym sobą" zawarta przez jedynego wspólnika spółki z ograniczoną od-
powiedzialnością z członkiem jednoosobowego zarządu tej spółki, którym jest tenże
wspólnik (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 1995 r., I PZP
7/95,OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 227 oraz wyrok z dnia 23 września 1997 r., I PKN
276/97, OSNAPiUS 1998 nr 13, poz. 397). Trzeba jednak podkreślić, że ustalenie, iż
określona umowa zmierza do obejścia prawa lub jest pozorna, wymaga poczynienia
ustaleń faktycznych, dotyczących okoliczności jej zawarcia, celu, jaki strony zamie-
rzały osiągnąć, charakteru wykonywanej pracy itp.

Sąd Apelacyjny, opierając się na ustaleniach Sądu Okręgowego, a także w
wyniku własnej oceny materiału sprawy doszedł do wniosku, że nieuzasadnione i
niewiarygodne są twierdzenia powoda, jakoby przyczyną wypowiedzenia zmieniają-
cego był zamiar pracodawcy zmniejszenia mu świadczeń, a nie konieczność ekono-
miczna. Ocena ta nie nasuwa wątpliwości. Trudna sytuacja gospodarcza pracodawcy
była bowiem niewątpliwa i uzasadniała poszukiwanie różnego rodzaju rozwiązań.
Ostatecznie doszło do definitywnego wypowiedzenia powodowi umowy o pracę, gdyż
stosowane przez niego wysokie upusty cenowe (sięgające 46%) na towary sprzeda-
wane kontrahentom zza wschodniej granicy były dla pozwanej Spółki nieopłacalne,
natomiast obniżenie tych upustów (do poziomu 20%) spowodowało brak zaintereso-
wania produktami Spółki i spadek sprzedaży. Powód nie był jedynym pracownikiem,
na którego stosunek pracy miała wpływ sytuacja ekonomiczna Spółki. Z dniem 30
września 2002 r. strona pozwana rozwiązała bowiem, po uprzednim wypowiedzeniu,
umowy o pracę z księgową-kasjerem oraz z siedmioma pracownikami narzędziowni,
a w dniu 31 marca 2003 r. postanowiła zlikwidować cały zakład pracy, co spowodo-
wało dalsze zwolnienia. Ustalenia dokonane w sprawie oraz argumenty przytoczone
przez Sąd Apelacyjny prowadzą więc do konkluzji, że zmiana warunków sprzedaży
towarów dokonana po upływie okresu wypowiedzenia, która uniemożliwiła powodowi
osiągnięcie prowizji na poziomie wyrównującym zmniejszone wynagrodzenie zasad-
nicze, nie świadczyła o wykorzystywaniu przez pracodawcę prawa w sposób nie-
zgodny z art. 8 k.p.

W kasacji powód podniósł jeszcze zarzut naruszenia dalszych przepisów
prawa materialnego wskutek niezastosowania art. 18 § 1, art. 84, art. 105, art. 107 i
art. 78 § 2 k.p. w związku z art. 772 § 1 i 2 k.p. oraz w związku z postanowieniami § 6
ust. 1 i 2, § 7 i § 18 regulaminu wynagradzania pracowników pozwanej Spółki, twier-
dząc, że pracodawca dokonał zmiany jego warunków płacy bez wypowiedzenia, a
prowizję zastąpił nagrodą, ponadto że postanowienia regulaminu naliczania i wypłaty
prowizji naruszają wymienione wyżej postanowienia regulaminu wynagradzania.
Do powyższego zarzutu należy się odnieść następująco: po pierwsze - z
ustaleń w sprawie wynika, że pracodawca dokonał zmiany warunków płacy powoda
za wypowiedzeniem z dnia 16 maja 2002 r., a pismo z dnia 27 sierpnia 2002 r. o po-
wierzeniu stanowiska przedstawiciela handlowego nie było ,,kolejną zmianą" warun-
ków pracy i płacy; po drugie - bez względu na uchybienia formalne pisma wypowia-
dającego warunki umowy o pracę (niewskazanie przyczyny), oświadczenie praco-
dawcy wywołało skutek w postaci zmiany dotychczasowych warunków umowy o
pracę, gdyż powód nie złożył oświadczenia o odmowie ich przyjęcia; po trzecie - na-
zwanie prowizji ,,nagrodą (prowizją)" nie zmieniło charakteru tego świadczenia przy-
sługującego nadal na podstawie regulaminu; po czwarte - powód nie uzasadnił nale-
życie zarzutu, że zaskarżony wyrok naruszył powyższe przepisy. Nie wiadomo bo-
wiem w ogóle, na czym polega to, że postanowienia regulaminu naliczania i wypłaty
nagrody (prowizji) ,,w sposób oczywisty" naruszają postanowienia regulaminu wyna-
gradzania pracowników.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł o oddaleniu kasacji jako
niezawierającej usprawiedliwionych podstaw (art. 39312 k.p.c.).
========================================