WYROK Z DNIA 5 STYCZNIA 2001 R.
V KKN 504/00


Przeszkoda procesowa sformułowana w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., w
postaci rei iudicatae zachodzi wówczas, gdy uprzednio zakończone zosta-
ło prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby.
Jeśli więc występuje tożsamość czynu przypisanego tej samej osobie w
różnych postępowaniach, z których pierwsze zostało prawomocnie zakoń-
czone, wyrok wydany w drugiej sprawie podlega uznaniu za nieważny
zgodnie z dyspozycją art. 101 § 1 pkt 3 k.p.k. Dotyczy to sytuacji, gdy
przedmiot postępowania w pierwszej z owych spraw pokrywa się z przed-
miotem postępowania w sprawie następnej, a także gdy przedmiot postę-
powania prawomocnie zakończonego obejmuje w całości przedmiot postę-
powania w sprawie następnej i wykracza poza ten przedmiot.

Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz.
Sędziowie SN: P. Hofmański, F. Tarnowski (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Gemra.


Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 5 stycznia 2001 r., sprawy
Marka C., skazanego z art. 209 § 1 k.k., z powodu kasacji, wniesionej
przez Prokuratora Generalnego na korzyść skazanego od wyroku Sądu
Rejonowego w P. z dnia 31 maja 2000 r.

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w
P. do ponownego rozpoznania.


U Z A S A D N I E N I E


Wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia 21 października 1999 r. Ma-
rek C. został uznany za winnego tego, że w okresie od lipca 1998 r. do ma-
ja 1999 r. w S. uporczywie uchylał się od ciążącego na nim obowiązku ali-
mentacyjnego na rzecz małoletnich synów Przemysława i Marcina C.,
czym naraził ich na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb ży-
ciowych i za to, na podstawie art. 209 § 1 k.k. skazany na karę 8 miesięcy
pozbawienia wolności; na mocy art. 69 § 1 i art. 70 § 1 pkt 1 k.k. wykonanie
orzeczonej kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono na okres
trzech lat tytułem próby; na podstawie art. 72 § 1 pkt 3 i § 2 k.k. Sąd zobo-
wiązał oskarżonego do bieżącego łożenia na utrzymanie małoletnich dzieci
i do naprawienia szkody w całości w terminie dwóch miesięcy od uprawo-
mocnienia się wyroku.

Wyrok ten nie został zaskarżony i uprawomocnił się bez postępowa-
nia odwoławczego.

Następnie Marek C. został oskarżony o to, że w okresie od lipca
1998 r. do stycznia 2000 r. w S. uporczywie uchylał się od wykonywania
ciążącego na nim z mocy ustawy i orzeczenia sądowego obowiązku opieki
przez niełożenie na utrzymanie swych nieletnich synów Przemysława i
Marcina C., przez co naraził ich na niemożność zaspokojenia potrzeb ży-
ciowych, to jest o czyn z art. 209 § 1 k.k.

Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 31 maja 2000 r. Marka C. uznał
za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu z tą zmianą, że przyjął, iż
okres niealimentacji trwał od lipca 1998 r. do maja 2000 r. za wyjątkiem
października, listopada i grudnia 1999 r. i za to, na podstawie art. 209 § 1
k.k. skazał na karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności; na podstawie
art. 69 § 1 i 2 k.k. i art. 70 § 1 pkt 1 k.k. wykonanie orzeczonej kary pozba-
wienia wolności warunkowo zawiesił na okres trzech lat; na mocy art. 72 §
1 pkt 3 k.k. zobowiązał oskarżonego do wykonywania ciążącego na nim
obowiązku łożenia przez zapłatę renty alimentacyjnej na rzecz Przemysła-
wa i Marcina C. w wysokości orzeczonej wyrokiem Sądu Okręgowego w
P.; na podstawie art. 72 § 2 k.k. zobowiązał oskarżonego do naprawienia
szkody przez zapłatę na rzecz ZUS Fundusz Alimentacyjny kwoty 2000 zł
w okresie próby; na mocy art. 73 § 1 k.k. oddał oskarżonego pod dozór ku-
ratora sądowego.

Wyrok powyższy nie został zaskarżony i uprawomocnił się bez po-
stępowania odwoławczego.

Od tego wyroku kasację złożył Prokurator Generalny, który zarzucił
rażące naruszenie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., polegające na skazaniu oskar-
żonego za uchylanie się od alimentowania synów Przemysława i Marcina
w okresie od lipca 1998 r. do września 1999 r. i od stycznia do maja 2000
r., pomimo że uprzednio wyrokiem tego Sądu z dnia 21 października 1999
r. został on prawomocnie skazany za taki sam czyn - popełniony w okresie
od lipca 1998 r. do maja 1999 r. i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w P. do ponownego rozpozna-
nia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja jest słuszna co do zasady, bowiem zaskarżony wyrok jest
istotnie nieprawidłowy i winien być uchylony. Nie można jednak podzielić
poglądu, iż Sąd pierwszej instancji przy wydaniu tego wyroku rażąco naru-
szył przepis art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., na co powołuje się Autor kasacji w pod-
niesionym zarzucie, wnosząc jednocześnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

W konsekwencji eksponuje zarzut występowania przeszkody prawnej
w postaci rei iudicatae, podczas gdy orzekanie wbrew tej przeszkodzie jest
powodem nieważności orzeczenia - stosownie do treści art. 101 § 1 pkt 3
k.p.k. - jeśli dotyczy dwóch różnych spraw, względnie umorzenia postępo-
wania gdy omawiana sytuacja miałaby miejsce w tej samej sprawie.
Wniosek kasacyjny - o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania, w konfrontacji z
treścią zarzutu obrazy art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., zawiera więc oczywistą an-
tynomię.

Pomimo tej nieprawidłowości Sąd Najwyższy orzekając w granicach
kasacji był władny ją uwzględnić, jakkolwiek uchylenie wyroku Sądu Rejo-
nowego w P. z dnia 31 maja 2000 r., nastąpiło z powodu stwierdzenia ra-
żących naruszeń innych przepisów procesowych aniżeli art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. Otóż z porównania okresów niealimentacji przyjętych w wyroku z
dnia 21 października 1999 r. oraz w wyroku z dnia 31 maja 2000 r., wynika,
że okres niealimentacji przypisany Markowi C. w drugim z wyroków w ca-
łości ,,pochłonął" ów okres z wyroku wcześniejszego, to jest od lipca 1998
r. do maja 1999 r., a nadto objął dalsze dziewięć miesięcy, w ciągu których
skazany uchylał się nadal od świadczeń alimentacyjnych.

Oba wymienione wyroki zapadły w Sądzie Rejonowym w P., w tym
samym wydziale, po upływie zaledwie siedmiu miesięcy, a zatem gdyby
przy rozpoznaniu późniejszej sprawy Sąd ten wykazał więcej staranności,
ustrzegłby się powtórzenia w czynie przypisanym okresu niealimentacji, za
który Marek C. był już prawomocnie skazany.

W rezultacie wyrok z dnia 31 maja 2000 r. zapadł z rażącą obrazą
przepisów procesowych, a w szczególności:
- art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k., który wymaga ,,dokładnego określenia przypi-
sanego czynu";
- art. 366 § 1 k.p.k., który nakłada na przewodniczącego obowiązek ba-
czenia, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a
także
- art. 367 § 1 k.p.k. w zw. z art. 16 k.p.k. wobec uniemożliwienia stronom
wypowiedzenia się na temat rozszerzenia w wyroku okresu niealimenta-
cji wykraczającego poza akt oskarżenia, to jest od stycznia do maja
2000 r.
Natomiast przeszkoda procesowa sformułowana w art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. w postaci rei iudicatae zachodzi wówczas, gdy uprzednio zakończo-
ne zostało prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej
osoby. Jeśli więc występuje tożsamość czynu przypisanego tej samej oso-
bie w różnych postępowaniach, z których pierwsze zostało prawomocnie
zakończone, wyrok wydany w drugiej sprawie podlega uznaniu za nieważ-
ny zgodnie z dyspozycją art. 101 § 1 pkt 3 k.p.k. Dotyczy to sytuacji, gdy
przedmiot postępowania w pierwszej z owych spraw pokrywa się z przed-
miotem postępowania w sprawie następnej, a także gdy przedmiot postę-
powania prawomocnie zakończonego obejmuje w całości przedmiot postę-
powania w sprawie następnej i wykracza poza ten przedmiot.

Inaczej ocenić należy sytuację, gdy przedmioty postępowania pokry-
wają się li tylko częściowo, względnie przedmiot postępowania w później-
szej sprawie ,,pochłania" ów przedmiot w sprawie, która została już prawo-
mocnie zakończona, a nadto obejmuje dalszy okres. Odnosząc tę sytuację
do przestępstwa niealimentacji nie sposób pominąć w rozważaniach jed-
nego z istotnych aspektów, a mianowicie faktu, iż należy ono do kategorii
,,przestępstw zbiorowych", będących typami zasadniczymi, które charakte-
ryzują się tym, że ich elementy składowe, same w sobie nie stanowią prze-
stępstw, lecz dopiero pewna liczebność zachowań sprawczych wywołuje
skutek przestępny (inaczej kwestia ta przedstawia się w wypadku prze-
stępstw zbiorowych będących typami kwalifikowanymi). Przestępstwa zbio-
rowe stanowią specyficzną kategorię przestępstw, w wypadku których za-
chodzi wielokrotność sprawczych zachowań, do jakich nie znajduje zasto-
sowania konstrukcja zbiegu przestępstw, bowiem ową wielokrotność prze-
widuje typizacja danego przestępstwa.

W przepisie art. 209 § 1 k.k. ustawodawca posłużył się znamieniem
przedmiotowo - przedmiotowym ,,uporczywości", które oznacza, że musi
wystąpić właśnie wielokrotność zaniechań na przestrzeni pewnego czasu,
a ponadto znamię to wyraża psychiczne nastawienie sprawcy, który uchyla
się od obowiązku wykonania świadczeń alimentacyjnych, pomimo realnej
możliwości ich spełnienia; ,,uporczywość jest ... antynomią jednorazowego
czy nawet kilkakrotnego zaniechania sprawcy" (zob. Z. Siwik: Przestępstwo
niealimentacji ze stanowiska polityki kryminalnej. Wrocław 1974, s. 104; T.
Dukiet-Nagórska: Tak zwane przestępstwa zbiorowe w polskim prawie
karnym. Katowice 1987, s. 18, 85; I. Andrejew: Ustawowe znamiona czynu.
Warszawa 1978, s. 180; uchwała pełnego składu Izby Karnej Sądu Naj-
wyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976, z. 7-8,
poz. 86; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1993 r. I KZP 1/93,
OSNKW 1993, z. 3-4, poz. 17).

Wyżej wskazana specyfika przestępstwa niealimentacji musi być
uwzględniona przy ocenie kryteriów prawomocności wyroku w związku z
zarzutem rei iudicatae.

Otóż w doktrynie zagadnienia dotyczące istoty prawomocności oraz
tożsamości czynu budzą wiele kontrowersji (zob. A. Kaftal: Prawomocność
wyroków sądowych w polskim prawie procesowym. Warszawa 1966, s. 11,
187; M. Cieślak: Polska procedura karna. Warszawa 1984, s. 301; T. Grze-
gorczyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne. Warszawa 1998, s. 178;
K. Marszał: Proces karny. Katowice 1997, s. 257; S. Waltoś: Proces karny.
Zarys systemu. Warszawa 2001, s. 62; P. Hofmański: Horyzontalna prawo-
mocność części wyroku w procesie karnym. PS 1998, z. 4, s. 3).

Doceniając wagę i złożoność owych zagadnień należy jedynie za-
znaczyć, iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany był pogląd,
że dla tożsamości czynu decydujące jest zdarzenie faktyczne będące
przedmiotem zakończonego prawomocnie postępowania. Jeżeli więc sąd
ograniczył wyrok wyłącznie do fragmentu czynu, to niedopuszczalne jest
ponowne postępowanie o ten czyn, w odniesieniu do jego pozostałych
fragmentów, właśnie ze względu na przesłankę stanu rzeczy osądzonej
(zob. wyrok z dnia 12 lutego 1975 r., I KR 226/74, nie publ., z glosą M.
Cieślaka, PiP 1976, z. 1-2, s. 267, a także M. Cieślak, Z. Doda: Przegląd
orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (I pół-
rocze 1976 roku). Pal. 1976, z. 12, s. 45; W. Daszkiewicz, Przegląd
orzecznictwa Sądu Najwyższego (Prawo karne procesowe - I półrocze
1976), PiP 1977, z. 3, s. 131).
Pogląd ten zasługuje na aprobatę, jednakże zgoła inaczej ocenić
trzeba kwestię tożsamości czynu w wypadku przestępstw zbiorowych, a w
tym przestępstwa niealimentacji. Prawomocne skazanie sprawcy tego
przestępstwa za uporczywe uchylanie się od płacenia renty alimentacyjnej
przez ściśle określony czas nie zwalnia go od odpowiedzialności karnej w
razie uporczywego uchylania się od wykonania nałożonych nań świadczeń
w dalszym okresie. Jest to już bowiem nowy czyn przestępny, którego gra-
nice czasowe winny być dokładnie zakreślone w opisie przypisanego czy-
nu w wyroku skazującym, zgodnie z brzmieniem art. 413 § 2 k.p.k.
Jeżeli dojdzie natomiast do sytuacji, że przypisane sprawcy okresy
uchylania się od świadczeń alimentacyjnych w dwóch kolejnych wyrokach
pokrywają się częściowo, albo ów okres przyjęty w wyroku późniejszym
,,pochłania" okres z prawomocnego wyroku i obejmuje dalszy okres, nie
może być mowy o powadze rzeczy osądzonej sensu stricto, stanowiącej
podstawę do wszczęcia procedury o stwierdzenie nieważności późniejsze-
go orzeczenia.

Właśnie taka sytuacja, jak ostatnia z wymienionych, wystąpiła w
sprawie Sądu Rejonowego w P. Oczywiście skazanie za okres niealimen-
tacji określony w prawomocnym wyroku z dnia 21 października 1999 r.
nastąpiło wbrew regule ne bis in idem crimen iudicetur, lecz z uwagi na
dalszy okres niealimentacji przypisany oskarżonemu w wyroku z dnia 31
maja 2000 r., mamy tu do czynienia z sytuacją jakościowo odmienną aniże-
li przewidzianą w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. i dlatego w istocie nastąpiła obraza
innych, wyżej wskazanych przepisów procesowych, co pociągnęło za sobą
określone konsekwencje.

Wyżej przytoczone zapatrywania prawne i wskazania winien
uwzględnić Sąd Rejonowy w P. przy ponownym rozpoznaniu niniejszej
sprawy, a zwłaszcza ustrzec się uchybień, jakie doprowadziły do uchylenia
zaskarżonego wyroku, poprzez respektowanie przepisów o rozprawie
głównej oraz o wyrokowaniu, a w tym - w razie stwierdzenia winy oskarżo-
nego - powinien dokonać prawidłowego określenia przypisanego czynu,
eliminując zeń okres niealimentacji przyjęty w prawomocnym wyroku z dnia
21 października 1999 r.