Wyrok z dnia 17 listopada 2006 r., V CSK 268/06

Przewidziane w art. 393 § 2 k.c. uprawnienie do odwołania zastrzeżenia
spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej przysługuje zastrzegającemu.

Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości "A.F.D." S.A.
w Ł. przeciwko "S.L.", sp. z o.o. w M. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 listopada 2006 r. skargi kasacyjnej strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 6 kwietnia 2006 r.
oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 kwietnia 2006 r. oddalił apelację pozwanej
spółki od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 28 września 2005 r., zasądzającego na
rzecz syndyka masy upadłości "A.F.D." S.A. w Ł. dochodzoną przez niego kwotę.
Z ustaleń Sądu Apelacyjnego wynika, że zasądzona kwota stanowiła cenę
towarów sprzedanych pozwanej spółce przez "A.F.D.". W umowie pozwanej spółki
z "A.F.D." zawartej w dniu 29 września 2003 r. zastrzeżono wprawdzie, że pozwana
uiści należność za towary sprzedane jej przez "A.F.D." Bankowi B. dla pokrycia rat
kredytu zaciągniętego w tym banku przez "A.F.D.", jednakże syndyk masy
upadłości "A.F.D.", wytaczając powództwo o zasądzenie tej należności na jego
rzecz, wyraził wolę odwołania zastrzeżenia zapłaty tej należności przez pozwaną
spółkę do rąk osoby trzeciej (Banku B.). Odwołanie to było skuteczne, ponieważ
Bank B. nie oświadczył wcześniej, że chce skorzystać z zastrzeżenia (art. 393 § 2
k.c.).
Skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej apelację w zakresie
dotyczącym zasądzenia kwoty 224 114,07 wraz z odsetkami ustawowymi, pozwana
spółka przytoczyła jako podstawę kasacyjną naruszenie art. 393 § 2 k.c. przez
błędną jego wykładnię, polegającą na przyjęciu, że do odwołania zastrzeżenia
spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej wystarcza oświadczenie woli
zastrzegającego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 393 § 1 k.c., strony oznaczonego stosunku zobowiązaniowego
mogą zastrzec, że dłużnik spełni określone, wynikające z tego stosunku
świadczenie, na rzecz osoby trzeciej. Osoba trzecia w wyniku tego zastrzeżenia
staje się uprawniona do żądania spełnienia świadczenia bezpośrednio od dłużnika.
Chodzi tu więc o zastrzeżenie będące wynikiem zgody stron danego stosunku
zobowiązaniowego, czyli ich odnoszącej się do tego stosunku dodatkowej umowy
na rzecz osoby trzeciej, w której wierzyciel nazywany bywa zastrzegającym, a
dłużnik przyrzekającym. Jeżeli źródłem stosunku zobowiązaniowego - jak w
rozpoznawanej sprawie - jest umowa, wspomniane zastrzeżenie może być
zamieszczone w tej umowie od razu lub dodane do niej później.
Dopóki osoba trzecia nie oświadczyła którejkolwiek ze stron, czyli
zastrzegającemu lub przyrzekającemu, że chce z zastrzeżenia skorzystać, dopóty
zastrzeżenie, zgodnie z art. 393 § 2 k.c., może być odwołane lub zmienione.
Wymieniony przepis, jak wyraźnie z niego wynika, dotyczy tylko odwołania i zmiany
zastrzeżenia co do świadczenia na rzecz osoby trzeciej, nie odnosi się natomiast do
innych modyfikacji objętego tym zastrzeżeniem stosunku zobowiązaniowego,
zwanego stosunkiem pokrycia. Odwołanie oznacza tu powrót do stanu, w którym
jedynie wierzyciel może od dłużnika żądać spełnienia świadczenia, a zmiana
wskazanie innej osoby trzeciej, na rzecz której dłużnik powinien spełnić
świadczenie. Nie wchodzą więc w zakres hipotezy art. 393 § 2 k.c. wymieniane
niekiedy przy objaśnianiu tego przepisu zmiany dotyczące przedmiotu lub rozmiaru
świadczenia albo terminu jego spełnienia. Zmiany te są modyfikacjami stosunku
pokrycia, do których należy stosować ogólne reguły dotyczące przekształcenia
treści stosunku zobowiązaniowego.
Norma wynikająca z art. 393 § 2 k.c. jest bezwzględnie obowiązująca w części
stanowiącej, do kiedy może nastąpić odwołanie lub zmiana zastrzeżenia. W
piśmiennictwie wyłoniła się kluczowa dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy
kontrowersja co do tego - kto w braku postanowień stron w tym względzie - jest
uprawniony do odwołania lub zmiany zastrzeżenia, co do którego osoba trzecia nie
wyraziła zamiaru skorzystania. Zarysowały się trzy stanowiska: odwołać lub zmienić
zastrzeżenie mogą jedynie strony (zastrzegający i przyrzekający) w drodze
zgodnych oświadczeń woli (porozumienia), może to uczynić sam zastrzegający,
albo też zmienić zastrzeżenie mogą jedynie w drodze zgodnych oświadczeń woli
strony, natomiast odwołać zastrzeżenie może sam zastrzegający.
Argument przytaczany na rzecz pierwszego stanowiska, że jeżeli źródłem
zastrzeżenia jest umowa wierzyciela i dłużnika, to także - oznaczające ingerencję w
tę umowę - odwołanie lub zmiana mogą nastąpić jedynie za zgodą obu stron,
należy uznać za trafny tylko w odniesieniu do zmiany. Wymaganie art. 393 § 1 k.c.,
aby zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej było dokonane w
drodze zgodnych oświadczeń woli wierzyciela i dłużnika, jest tak samo aktualne w
przypadku pierwotnego wskazania osoby trzeciej, jak wtedy, gdy pierwotnie
wskazaną osobę trzecią ma zastąpić inna osoba.
Istotne wnioski dla ustalenia, kto w myśl art. 393 § 2 k.c. jest uprawniony do
odwołania zastrzeżenia, wypływają z charakteru nabycia przez osobę trzecią
uprawnienia do żądania spełnienia świadczenia od przyrzekającego. Według art.
393 k.c., osoba trzecia nabywa uprawnienie do żądania spełnienia zastrzeżonego
świadczenia bez potrzeby wyrażenia przez nią na to zgody. Nabycie to ma jednak
charakter prowizoryczny, osoba trzecia może bowiem - zgodnie z powszechnie
akceptowaną, odnoszoną np. także do nabycia nagrody na podstawie art. 919 k.c.,
zasadą, że nikt nie może być zmuszony do przyjęcia korzyści majątkowej -
odrzucić wspomniane uprawnienie ze skutkiem ex tunc, a więc tak, jakby go nigdy
nie nabyła. Nabycie uprawnienia przez osobę trzecią stanie się definitywne dopiero
po złożeniu przez nią zastrzegającemu lub przyrzekającemu oświadczenia, że chce
z zastrzeżenia skorzystać. Prowizorycznie nabyte przez osobę trzecią uprawnienie
powinien móc zniweczyć także zastrzegający przez odwołanie zastrzeżenia.
Przyrzekający do chwili wyrażenia przez osobę trzecią woli skorzystania z
zastrzeżenia musi się niewątpliwie liczyć z odrzuceniem zastrzeżenia przez osobę
trzecią. Za tym, że powinien się on liczyć w tym okresie także - w braku
odmiennego postanowienia stron - z możliwością odwołania zastrzeżenia przez
wierzyciela, przemawia to, że na ogół dla przyrzekającego, inaczej niż dla
wierzyciela, jest obojętne, do czyich rąk zostanie spełnione świadczenie. W
typowych więc sytuacjach, które ma na względzie dyspozytywna w rozpatrywanym
zakresie norma art. 393 § 2 k.c., brak zatem uzasadnienia dla wymagania do
odwołania zastrzeżenia wspólnego oświadczenia wierzyciela i dłużnika; już sam
wierzyciel, czyli zastrzegający, powinien być uprawniony do odwołania. W rzadkich
przypadkach, w których własny interes w spełnieniu świadczenia do rąk osoby
trzeciej ma także dłużnik, strony mogą w umowie o świadczenie na rzecz osoby
trzeciej uzależnić odstąpienie od ich wspólnej zgody.
Za dopuszczalnością odwołania przez wierzyciela zastrzeżenia, zanim osoba
trzecia nie wyraziła woli skorzystania z zastrzeżenia, opowiedzieli się projektodawcy
art. 92 k.z., poprzednika art. 393 k.c., i pogląd ten jest podtrzymywany przez część
piśmiennictwa także na gruncie obecnego stanu prawnego. Przemawiają za nim
również argumenty czerpane z wykładni prawnoporównawczej, zwłaszcza
odwołującej się do art. 112 szwajcarskiego kodeksu zobowiązań oraz do art. 6.110
ust. 3 Zasad europejskiego prawa umów, zgodnie z którym wierzyciel może,
powiadamiając o tym dłużnika, pozbawić osobę trzecią prawa do świadczenia,
chyba że osoba trzecia otrzymała od wierzyciela zawiadomienie, że uprawnieniu
temu nadano charakter nieodwołalny, albo dłużnik lub wierzyciel otrzymali od osoby
trzeciej zawiadomienie, że z uprawnienia tego chce skorzystać ("Kwartalnik Prawa
Prywatnego" 2004, nr 3, s. 857). Strona skarżąca ma oczywiście rację, gdy twierdzi,
że ten przepis w Polsce nie obowiązuje, to jednak nie wyklucza możliwości
odwołania się do niego pomocniczo w ramach wykładni prawnoporównawczej, a
nawet - przeciwnie - możliwość tę warunkuje.
Oświadczenie wierzyciela o odwołaniu zastrzeżenia jest dokonane z chwilą
dojścia do dłużnika w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią (art. 61 §
1 k.c.). Nie ma przeszkód do uznania za odwołanie zastrzeżenia powództwa
wytoczonego dłużnikowi przez wierzyciela o zasądzenie świadczenia na jego rzecz;
w takim razie odwołanie zastrzeżenia dochodzi do skutku z chwilą doręczenia
pozwanemu dłużnikowi odpisu pozwu wierzyciela. Według ustalonej judykatury,
pisma procesowe zmierzające do osiągnięcia celu uzależnionego od złożenia przez
wnoszącego pismo oznaczonego oświadczenia woli, zawierają również to
oświadczenie woli (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11
września 1997 r., III CZP 39/97, OSNC 1997, nr 12, poz. 191).
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814 k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną strony pozwanej.