Wyrok z dnia 22 stycznia 2002 r., V CKN 637/00

W razie braku pokrycia na rachunku wystawcy czeku, beneficjent
gwarancji czekowej, udzielonej przez bank będący trasatem, ma bezpośrednie
roszczenie do tego banku.

Sędzia SN Bronisław Czech (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Marek Sychowicz (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Romana S. - właściciela
Przedsiębiorstwa Handlowego w W. przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki S.A. -
Grupa Pekao S.A., I Oddział w W. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w
dniu 9 stycznia 2002 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
we Wrocławiu z dnia 2 marca 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 2 marca 1999 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił
apelację powoda Romana S. od wyroku Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu z dnia
8 października 1998 r., którym uchylone zostały dwa nakazy zapłaty wydane przez
Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabryczna z dnia 3 grudnia 1997 r., nakazujące
Bankowi Polska Kasa Opieki S.A., Oddział w W., aby zapłacił powodowi kwoty
52 000 i 44 200 zł z odsetkami ustawowymi i oddalone zostały powództwa.
Rozstrzygnięcie to wydane zostało na podstawie następujących ustaleń.
W dniu 21 czerwca 1991 r. pozwany Bank zawarł ze spółką z o.o. ,,IBC" w W.
,,umowę o udzielenie gwarancji na pokrycie czeków rozrachunkowych i przyznanie
kredytów na ten cel". Zgodnie z tą umową, Bank zagwarantował pokrywanie
czeków rozrachunkowych wystawionych przez spółkę bez względu na stan środków
na jej rachunku bieżącym, a w przypadku braku środków na tym rachunku, na
pokrycie czeków miał udzielać spółce kredytu, bez składania odrębnego wniosku.
Umowa stanowiła, że Bank wyda spółce książeczkę z blankietami czeków
opatrzonych klauzulą ,,gwarancja zapłaty". Umowa zawarta została na okres do dnia
20 grudnia 1991 r., z możliwością jej przedłużenia, ale do przedłużenia takiego nie
doszło.
Powód otrzymał od spółki ,,IBC" trzydzieści siedem czeków rozrachunkowych
wystawionych przez tę spółkę w dniu 21 listopada 1994 r., każdy na kwotę
26 000 000 zł sprzed denominacji, tytułem zapłaty za dostarczony towar. Na
każdym z tych czeków znajdowała się klauzula o treści ,,gwarancja zapłaty do kwoty
26 000 000 zł", zamieszczona przez pozwany Bank i podpisana w jego imieniu
przez dwie osoby. Powód przedstawił te czeki do realizacji w dniu 25 listopada
1994 r. Trasat, którym jest pozwany Bank, odmówił ich realizacji z powodu braku
pokrycia na rachunku wystawcy.
W tych okolicznościach Sąd Apelacyjny uznał, że pozwany Bank, od którego
powód domagał się zasądzenia kwoty odpowiadającej sumie kwot, na które
opiewają otrzymane przez niego czeki, nie jest obowiązany do jej zapłacenia, trasat
nie jest bowiem dłużnikiem czekowym. Podstawy roszczenia powoda nie mogą
stanowić przepisy zarządzenia Prezesa NBP z dnia 11 grudnia 1992 r. w sprawie
form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków
(M.P. Nr 39, poz. 293 ze zm.), gdyż zarządzenie to w ogóle nie przewiduje
dokonywania rozliczeń za pomocą rozrachunkowych czeków gwarantowanych.
Podstawą tego roszczenia nie może też być umowa o udzielenie gwarancji na
pokrycie czeków rozrachunkowych i przyznanie kredytów na ten cel, zawarta
pomiędzy pozwanym Bankiem a wystawcą czeków. Niezależnie bowiem od faktu,
że czeki otrzymane przez powoda wystawione zostały po jej wygaśnięciu, to umowa
ta rodziła zobowiązania pozwanego Banku wobec wystawcy czeków, nie zaś wobec
osoby, na którą zostały one wystawione. Roszczenie powoda nie jest uzasadnione
także w świetle przepisów o gwarancji bankowej, obowiązujących w chwili
przedstawienia przez powoda czeków do realizacji, tj. art. 40 ustawy z dnia 31
stycznia 1989 r. - Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze
zm. - dalej "Pr.bank. z 1989 r.") oraz przepisów wydanego na podstawie zawartej w
nim delegacji zarządzenia Prezesa NBP z dnia 5 listopada 1992 r. w sprawie
szczegółowego trybu i form udzielania gwarancji bankowych (M.P. Nr 36, poz. 270),
gdyż pozwany Bank nie złożył oświadczenia odpowiadającego wymaganiom, jakim
stosownie do tych przepisów powinno odpowiadać oświadczenie banku o
udzieleniu gwarancji bankowej.
W kasacji powód zarzucił ,,naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 4, 12, 13, 15, 25 i 39 ustawy z dnia 28
kwietnia 1936 r. - Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 - dalej "Pr.czek."),
niezastosowanie art. 471, 9215, 9217 i 9219 k.c. i art. 486 k.p.c." oraz ,,rażące
naruszenie przepisów postępowania art. 365 § 1, art. 328 § 2 i art. 486 k.p.c."
Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak wynika z uzasadnienia kasacji, naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. skarżący
upatrywał w uznaniu przez Sąd Apelacyjny, że nie wiąże go prawomocny wyrok
Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu z dnia 21 lipca 1997 r., wydany w sprawie
toczącej się między stronami niniejszego procesu na tle takiego samego stanu
faktycznego. Zarzut ten jest niezasadny. Wynikające z art. 365 § 1 k.p.c. związanie
prawomocnym wyrokiem sądu oznacza związanie faktem istnienia tego wyroku, w
tym także jego treścią, określającą sposób rozstrzygnięcia sprawy zakończonej tym
wyrokiem. Nie oznacza ono, że w innej sprawie - nawet między tymi samymi
stronami, na tle takiego samego stanu faktycznego - sąd jest obowiązany do
wydania takiego samego wyroku. Uprzednio wydany prawomocny wyrok nie jest
wiążący dla sądu rozstrzygającego inną sprawę.
Skarżący w ogóle nie uzasadnił zarzutów naruszenia przepisów art. 328 § 2 i
art. 486 k.p.c., potraktowanego także jako przepis prawa materialnego, zarzuty te
nie podlegają więc rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy.
Przepisy Prawa czekowego i kodeksu cywilnego o przekazie, których
naruszenie skarżący zarzucił, a czego bliżej nie uzasadnił, nie zostały zastosowane
przez Sąd Apelacyjny, aczkolwiek niektóre zostały powołane w uzasadnieniu
wydanego przezeń wyroku. W stanie faktycznym stanowiącym podstawę wydania
tego wyroku wymienione przepisy nie mają bezpośredniego zastosowania, w
sprawie rozważenia wymagała bowiem kwestia odpowiedzialności pozwanego
Banku względem powoda z tytułu gwarancji czekowej. Dla wyjaśnienia jej istoty,
jako szczególnej postaci gwarancji bankowej, mogłyby być przydatne przepisy
dotyczące przekazu, niektórzy przedstawiciele doktryny objaśniają bowiem
instytucję gwarancji bankowej za pomocą konstrukcji przekazu. Kasacja nie
przytacza jednakże żadnych argumentów wspierających ten pogląd, które
przeniesione na grunt stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy świadczyłyby o
naruszeniu przez Sąd Apelacyjny wskazanych w niej przepisów kodeksu cywilnego
o przekazie.
Za zasadny natomiast należało uznać zarzut kasacji naruszenia art. 471 k.c.
przez jego niezastosowanie. Skarżący wprawdzie i tego zarzutu bliżej nie rozwinął,
ale stan faktyczny, stanowiący podstawę wydania zaskarżonego wyroku, uzasadnia
przyjęcie, że między stronami doszło do zawarcia umowy gwarancji czekowej i
rozważenie odpowiedzialności pozwanego Banku względem powoda za doznaną
przez niego szkodę na skutek niewykonania tej umowy przez Bank.
Nie ulega wątpliwości, że klauzule umieszczone przez pozwany Bank na
czekach otrzymanych przez powoda nie stanowią poręczeń czekowych, a gdyby je
stanowiły, to poręczenia te byłyby nieważne, stosownie bowiem do art. 25 Pr.czek.
poręczycielem czekowym nie może być trasat.
Prawo czekowe nie przewiduje udzielania przez trasata gwarancji lub innego
zabezpieczenia pokrycia czeku. Artykuł 19 załącznika II do konwencji w sprawie
jednolitej ustawy o czekach, podpisanej w Genewie dnia 19 marca 1931 r. (Dz.U. z
1937 r. Nr 26, poz. 181 ), której Polska jest stroną, poza zakresem prawa
czekowego pozostawia kwestię, czy posiadacz czeku ma specjalne prawa do
pokrycia i jakie są skutki tych praw, jak i każdą inną kwestię dotyczącą stosunku, na
podstawie którego wydano czek, możliwe jest więc gwarantowanie przez trasata
pokrycia czeku na zasadach określonych w prawie cywilnym.
Udzielanie przez banki gwarancji pokrycia czeków rozrachunkowych
przewidywało zarządzenie Prezesa NBP z dnia 11 sierpnia 1989 r. w sprawie form i
trybu przeprowadzania za pośrednictwem banków rozliczeń pieniężnych między
osobami prawnymi oraz między tymi osobami i innymi podmiotami (M.P. Nr 27, poz.
219 ze zm.), wydane na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 2 obowiązującego wówczas
Prawa bankowego. Właśnie to zarządzenie, obok art. 25 ust. 1 i art. 40 ust. 1
Pr.bank. z 1989 r., zostało powołane jako podstawa prawna zawarcia w dniu 21
czerwca 1991 r. umowy pomiędzy pozwanym Bankiem a spółką ,,IBC" o udzielenie
gwarancji na pokrycie czeków rozrachunkowych i przyznanie kredytów na ten cel.
Okoliczność, że zarządzenie to zostało uchylone z dniem 2 stycznia 1993 r. przez
zarządzenie Prezesa NBP z dnia 11 grudnia 1992 r. w sprawie form i trybu
przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków (M.P. Nr 39,
poz. 293 ze zm.) oraz to, że ostatnio powołane zarządzenie ani inne przepisy nie
przewidują wprost udzielania przez banki gwarancji czekowej, nie oznacza, że
udzielenie takiej gwarancji po dniu 2 stycznia 1993 r. nie jest możliwe. Brak
regulacji gwarancji czekowej jest wyrazem nieakceptowania tej instytucji, która
powiązana z kredytowaniem wystawcy czeku, z czeku stanowiącego narzędzie
zapłaty czyniła narzędzie kredytu. Poza tym praktyka wykazała, że udzielanie przez
banki gwarancji pokrycia czeków dawało pole do poważnych nadużyć i nie
zapewniało bankom należytej ochrony ich interesów. W ramach proklamowanej
przez art. 3531 k.c. zasady swobody umów i faktu, że tak Prawo bankowe z 1989 r.,
jak i obecnie obowiązująca ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe
(Dz.U. Nr 140, poz. 939 ze zm. - dalej "Pr.bank. z 1997 r.") przewidują - jako
czynności bankowe - wykonywanie operacji czekowych i udzielanie gwarancji
bankowych (art. 11 ust 1 pkt 5 i 7 Pr.bank. z 1989 r. oraz art. 5 ust. 1 pkt 4 i ust. 2
pkt 2 Pr.bank. z 1997 r.), udzielanie gwarancji czekowych przez banki nie jest
wyłączone. Obrona pozwanego Banku oparta na twierdzeniu, że w chwili
otrzymania przez powoda czeków, których realizacji Bank ten odmówił, nie
obowiązywało już zarządzenie Prezesa NBP z dnia 11 sierpnia 1989 r., nie może
zatem być skuteczna.
W doktrynie gwarancję czekową postrzega się - dopuszczając możliwość jej
udzielenia przez bank, ale zarazem wysuwając poważne wątpliwości co do jej
charakteru prawnego - jako samodzielną umowę gwarancyjną między bankiem
(trasatem) a remitentem czeku (beneficjentem gwarancji). Umową tą bank
jednostronnie gwarantuje pokrycie czeku; przyznaje ona beneficjentowi w stosunku
do banku bezpośrednie roszczenie. W stosunku umownym gwarancji wystawca
czeku występuje wobec beneficjenta w roli pełnomocnika banku (według niektórych
- pośrednika).
Tak ogólnie zarysowana konstrukcja prawna gwarancji czekowej ma
zakotwiczenie w przepisach Prawa bankowego, dotyczących gwarancji bankowej, i
w przepisach wykonawczych, odpowiednio odniesionych do gwarancji czekowej
jako szczególnej postaci gwarancji bankowej. W świetle tych przepisów umowa
zawarta w dniu 21 czerwca 1991 r. między pozwanym Bankiem a spółką ,,IBC" w
zakresie dotyczącym stosunku gwarancji przedstawia się jako umowa stwierdzająca
przyjęcie przez pozwany Bank zlecenia jej przez spółkę udzielania gwarancji
przyszłym remitentom czeków wystawionych przez tę spółkę i zawierająca
zobowiązanie Banku - wobec tej spółki - do spełnienia gwarantowanego
świadczenia (art. 40 ust. 1 Pr.bank. z 1989 r. oraz § 2 ust. 1 zarządzenia Prezesa
NBP z dnia 5 listopada 1992 r.). Umowa ta nie spowodowała nawiązania stosunku
gwarancji między pozwanym Bankiem a konkretnymi remitentami czeków
wystawionych przez spółkę.
Według § 3 ust. 1 zarządzenia Prezesa NBP z dnia 5 listopada 1992 r.,
udzielenie gwarancji bankowej następuje w formie oświadczenia banku,
skierowanego do osoby upoważnionej do wykonywania uprawnień z gwarancji (art.
40 ust. 2 Pr.bank. z 1989 r. oraz § 3 ust. 1 zarządzenia Prezesa NBP z dnia 5
listopada 1992 r.). W wypadku gwarancji pokrycia czeku do udzielenia tej gwarancji
dochodzi zatem z chwilą otrzymania czeku przez remitenta - beneficjenta
gwarancji, dopiero bowiem w tej chwili może on zapoznać się z treścią czeku i
umieszczoną na niej klauzulą gwarancyjną (art. 61 k.c.). Udzielenie przez pozwany
Bank gwarancji pokrycia czeków otrzymanych przez powoda mogło więc odnieść
wobec niego skutek w chwili otrzymania przez niego tych czeków. Oświadczenie
pozwanego Banku o udzieleniu gwarancji, wyrażone w postaci klauzuli
umieszczonej na czekach i podpisane przez osoby upoważnione do
reprezentowania pozwanego Banku, spełnia wymóg formy pisemnej pod rygorem
nieważności (art. 40 ust. 2 Pr.bank. z 1989 r.). Wprawdzie oświadczenie to nie
odpowiada niektórym warunkom przewidzianym przez art. 40 ust. 2 Pr.bank. z
1989 r. i § 3 ust. 1 zarządzenia Prezesa NBP z dnia 5 listopada 1992 r., w
szczególności nie określa terminu obowiązywania gwarancji, ale fakt, że zawiera
jednoznacznie wyrażoną treść, nie pozwala - przy uwzględnieniu specyfiki
udzielonej gwarancji jako gwarancji czekowej - na zakwestionowanie jego
ważności.
Także okoliczność, że oświadczenie pozwanego Banku o udzieleniu gwarancji
dotarło do powoda po wygaśnięciu umowy z dnia 21 czerwca 1991 r. zawartej
między pozwanym Bankiem a spółką ,,IBC", sama przez się nie pozbawia ważności
tego oświadczenia, sytuację tę bowiem należy oceniać na gruncie art. 105 k.c.
Powód otrzymał czeki od ich wystawcy, który - co do udzielonej przez pozwany
Bank gwarancji pokrycia tych czeków - działał jak pełnomocnik Banku. Jego
umocowanie do takiego działania mogło jednakże wchodzić w grę tylko w okresie
obowiązywania umowy zawartej przez niego z pozwanym Bankiem, tj. do dnia 20
grudnia 1991 r. Po tym dniu pełnomocnictwo wygasło, zatem dopiero w razie
wykazania, że przyjmując czeki powód wiedział lub z łatwością mógł się
dowiedzieć, iż umowa z dnia 21 czerwca 1991 r. wygasła, można byłoby przyjąć, że
gwarancja udzielona przez pozwany Bank była nieważna.
Należy dodać, że ryzyko związane z wręczeniem przez pozwany Bank spółce
,,IBC" książeczki z blankietami czeków, opatrzonych przez ten Bank klauzulą
gwarancji zapłaty, i pozostawienie tej książeczki w rękach spółki pomimo
wygaśnięcia umowy gwarancji, obciąża Bank i dlatego byłby on zobowiązany do
poniesienia konsekwencji, jakie niesie to ryzyko. Powód, nie znając treści umowy
zawartej między pozwanym Bankiem a wystawcą czeków, oceny ważności i
skuteczności gwarancji udzielonej przez pozwany Bank mógł dokonać wyłącznie na
podstawie treści i formy klauzuli gwarancyjnej umieszczonej na czeku. Zaufanie do
oświadczenia pozwanego Banku o udzieleniu gwarancji mogło nawet zadecydować
o przyjęciu przez powoda czeków wręczonych mu przez ich wystawcę. Takie
działanie powoda zasługuje na ochronę, chyba że zostałoby wykazane, iż
przyjmując czeki był w złej wierze, tj. wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć o
braku pokrycia na rachunku wystawcy i wygaśnięciu zobowiązania pozwanego
Banku złożonego wobec wystawcy czeków do udzielenia gwarancji ich pokrycia.
Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 oraz art. 39319 w związku z art. 108 § 2 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.