Wyrok z dnia 27 marca 2003 r., V CKN 41/01

Wydanie przez Centralną Informację Rejestru Zastawów zaświadczenia,
zawierającego informacje zgodne z bazą danych centrali Rejestru, ale
niezgodne ze stanem rzeczywistym, może być podstawą odpowiedzialności
Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c.

Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Banku Współpracy Regionalnej
Banku Secesyjnego, Spółki Akcyjnej w K. obecnie Daimler Chrysler Services
(debis) Bank Polska Spółki Akcyjnej w W. przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi
Sprawiedliwości o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27
marca 2003 r., kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 15 czerwca 2000 r. i zażalenia strony powodowej w sprawie
przeciwko Arkadiuszowi F. o zapłatę
uchylił zaskarżony wyrok w punkcie 1 (pierwszym) w części oddalającej
apelację powoda w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa - Ministra
Sprawiedliwości i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu za
instancję kasacyjną; odrzucił zażalenie.

Uzasadnienie

Powód domagał się od pozwanych Arkadiusza F. i Skarbu Państwa - Ministra
Sprawiedliwości odszkodowania w kwocie 48 000 zł w związku z niemożnością
zaspokojenia się z samochodu osobowego marki ,,Honda Accord" o numerze silnika
(...), stanowiącego przedmiot rejestrowego zastawu bankowego umówionego
pomiędzy nim i pozwanym Arkadiuszem F. Twierdził, że niemożność ta powstała w
następstwie wydania przez Centralną Informację Rejestru Zastawów, Ekspozyturę
w Katowicach zaświadczeń stwierdzających niezgodnie z prawdą, że w dniach 10
lipca 1998 r. i 31 sierpnia 1998 r. nie toczyło się postępowanie o wpis zastawu
rejestrowego dotyczącego pozwanego Arkadiusza F. jako zastawcy samochodu
wyżej opisanego, w wyniku czego doszło do sprzedaży i wydania samochodu na
rzecz nabywcy, w stosunku do którego zastaw wygasł.
Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo wobec obydwu pozwanych, a
Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację powoda i zasądził od
powoda na rzecz pozwanego Arkadiusza F. kwotę 6000 zł tytułem kosztów procesu
za instancję odwoławczą. Jednocześnie, Sąd Apelacyjny uwzględnił zażalenie
pozwanego Arkadiusza F. na orzeczenie o kosztach procesu zawarte w wyroku
Sądu pierwszej instancji i zasądził od powoda na rzecz tego pozwanego kwotę
12 000 zł. Sąd Apelacyjny przyjął, że wydane przez Centralną Informację
zaświadczenia były zgodne ze stanem bazy danych Centrali Rejestru Zastawów,
wobec czego brak było podstaw do przypisania pracownikom Centralnej Informacji
bezprawności działania, co wyłączało odpowiedzialność pozwanego Skarbu
Państwa na podstawie art. 417 k.c. Odnośnie do pozwanego Arkadiusza F. Sąd
przyjął brak winy.
W kasacji skierowanej przeciwko pozwanemu Skarbowi Państwa powód
zarzucił, że zaskarżony wyrok narusza prawo materialne - art. 42 ust. 2 i art. 50 ust.
2 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów
(Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zm. - dalej: "u.z.rej.") oraz § 15 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 15 października 1997 r. w sprawie ustroju i organizacji
centralnej informacji o zastawach rejestrowych oraz szczegółowych zasad
udzielania informacji, wydawania odpisów i zaświadczeń (Dz.U. Nr 134, poz. 893),
a także art. 308 i 417 § 1 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
wymienionych przepisów. Ponadto, zarzucił naruszenie art. 233 § 1 i art. 328 § 2
k.p.c. przez błędną ocenę i brak wskazania mocy dowodowej zaświadczeń
wydanych przez Centralną Informację. Powód w kasacji zaskarżył też orzeczenie o
kosztach procesu zawarte w zaskarżonym orzeczeniu (pkt 2 i 3) dotyczące
pozwanego Arkadiusza F. Skarżący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i
uwzględnienie powództwa w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa, ewentualnie
o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w Katowicach.
Według ustaleń Sądu Apelacyjnego, w dniu 19 listopada 1996 r. powód zawarł
z pozwanym Arkadiuszem F. umowę rejestrowego zastawu bankowego nr 48/96 w
celu zabezpieczenia kredytu udzielonego przez powoda osobom trzecim.
Przedmiotem zastawu był samochód marki ,,Honda Accord" o numerze silnika (...) o
wartości 99 000 zł. W § 6 umowy strony postanowiły, że w razie niespłacenia w
terminie przez kredytobiorców powód może zaspokoić się w drodze przejęcia na
własność rzeczy obciążonej zastawem bądź uzyskać zaspokojenie z przedmiotu
zastawu według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Umowa
została wpisana do rejestru zastawów prowadzonego przez powoda. Obciążenie
zastawem zostało też odnotowane w dowodzie rejestracyjnym pojazdu. Pismem z
dnia 26 czerwca 1997 r. powód zawiadomił pozwanego Arkadiusza F. o
wypowiedzeniu umowy kredytowej oraz o tym, że w razie niespłacenia przez
kredytobiorców w terminie do dnia 10 lipca 1997 r. całości kredytu pozwany
powinien dostarczyć do siedziby powoda przedmiot zastawu w celu umożliwienia
powodowi przejęcia samochodu na własność. Pismami z dnia 15 lipca 1997 r. i 17
października 1997 r. powód wzywał pozwanego Arkadiusza F. do wydania
samochodu. Pozwany nie zareagował na wezwania. W dniu 25 września 1998 r.
sprzedał samochód, a w § 1 ust. 2 umowy sprzedaży oświadczył, że samochód jest
wolny od obciążeń na rzecz osób trzecich. W tym czasie pozwany legitymował się
wtórnikiem dowodu rejestracyjnego, w którym brak było adnotacji o obciążeniu
samochodu zastawem. Do wydania wtórnika doszło po tym jak pozwany
przedstawił w Wydziale Komunikacji Urzędu Miejskiego w Gliwicach dwa
zaświadczenia Centralnej Informacji Ekspozytury w Katowicach stwierdzające, że w
dniach 10 lipca 1998 r. i 31 sierpnia 1998 r. pozwany Arkadiusz F. nie figuruje w
rejestrze zastawów jako zastawca samochodu o numerze silnika (...) oraz, że nie
toczy się postępowanie o wpis nowego zastawu, w którym zastawcą jest pozwany.
W tym okresie Wydział Komunikacji dysponował też pismem z dnia 25 sierpnia
1998 r., w którym powód informował o złożonym w dniu 26 czerwca 1998 r. wniosku
do Sądu Rejonowego w Katowicach o wpis zastawu, ustanowionego na
samochodzie pozwanego Arkadiusza F., do sądowego rejestru zastawów. Wobec
treści zaświadczeń złożonych przez pozwanego oraz pisma powoda, Wydział
Komunikacji pismem z dnia 31 sierpnia 1998 r. zwrócił się do powoda ,,o nadesłanie
kopii wniosku złożonego do Sądu Rejestrowego w Katowicach o przekształcenie
zastawu bankowego w zastaw rejestrowy". W rozpoznawanej sprawie Sąd
pierwszej instancji przyjął, że powód żądanego dowodu nie przedłożył. Sąd
Apelacyjny w zaskarżonym wyroku uznał, że kwestia poinformowania Wydziału
Komunikacji we właściwy sposób przez powoda o braku podstaw do wykreślenia
zastawu z dowodu rejestracyjnego pojazdu nie miała znaczenia dla ustalenia winy
pozwanego F.
Bezsporne było w sprawie, że w dniu 26 czerwca 1998 r. powód złożył w
Sądzie Rejonowym w Katowicach w Wydziale XII Gospodarczym-Rejestru
Zastawów wniosek o wpis zastawu ustanowionego przez pozwanego Arkadiusza F.
na rzecz powoda w odniesieniu do samochodu o numerze silnika (...) oraz że
wniosek ten został zarejestrowany pod sygnaturą akt (...), któremu następnie został
nadany bieg. W dniu 15 września 1998 r. referendarz sądowy wydał zarządzenie o
przesłaniu odpisu wniosku do Centrali Rejestru Zastawów, w dniu 2 października
1998 r. zarządzenie to zostało wykonane, w wyniku czego w dniu 8 października
1998 r. odpis wniosku powoda trafił do Centrali Rejestru Zastawów i został
wprowadzony do bazy danych. Następnie w dniu 12 października 1998 r., Sąd
Rejestrowy wydał postanowienie o wpisaniu do rejestru zastawów, zaś w dniu 26
listopada 1998 r. pod pozycją (...) dokonał wpisu w Rejestrze. Na okoliczność
złożenia wniosku o wpis powód powołał się w toku postępowania przed Sądem
Okręgowym w dniu 15 września 1998 r. pod nieobecność pozwanego Arkadiusza F.
i jego pełnomocnika, natomiast dowody na tę okoliczność złożył na rozprawie w
dniu 17 grudnia 1998 r.
Mając na uwadze powyższe okoliczności należało uznać, że zastaw
ustanowiony pomiędzy powodem i pozwanym Arkadiuszem F. na mocy umowy
zawartej pod rządami art. 312 k.c., w brzmieniu sprzed zmiany wynikającej z art. 1
pkt 13 ustawy z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny (Dz.U. Nr
114, poz. 542), nie wygasł (art. 50 ust. 1 u.z.rej.), lecz na podstawie art. 50 ust. 2 tej
ustawy przekształcił się z dniem 26 listopada 1998 r. w zastaw rejestrowy. Do tego
czasu do oceny skutków prawnych zastawu powinny mieć zastosowanie przepisy
kodeksu cywilnego. W dniu sprzedaży samochodu (tj. 25 września 1998 r.) pojazd
był obciążony zastawem na rzecz powodowego banku, ale przejście obciążenia na
nabywcę samochodu miałoby miejsce tylko wówczas, gdyby nabywca działał w złej
wierze; w przeciwnym razie z chwilą wydania rzeczy prawo powoda jako
zastawnika wygasło (art. 170 k.c.).
W rozpoznawanej sprawie nie zostało wykazane, aby osoba, która kupiła
samochód od pozwanego Arkadiusza F. w chwili wydania jej samochodu, wiedziała
lub, przy zachowaniu należytej staranności, mogła się dowiedzieć, że samochód
jest obciążony zastawem. Należało zatem przyjąć, że zastaw wygasł z chwilą
wydania samochodu nabywcy.
W ten sposób powód został pozbawiony praw wynikających z zastawu.
Dochodząc odszkodowania od Skarbu Państwa - Ministra Sprawiedliwości powód
twierdził, że do wygaśnięcia zastawu i wynikającej z tego szkody doszło z winy
pracowników sądu albo Centralnej Informacji przez wydanie zaświadczeń o stanie
rejestru zastawów niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy. Sąd Apelacyjny w
zaskarżonym wyroku uznał, że brak podstaw do przyjęcia odpowiedzialności
pozwanego Skarbu Państwa w sytuacji, gdy w dniach 10 lipca i 31 sierpnia 1998 r.
w bazie danych Centrali Rejestru Zastawów nie było informacji o złożeniu przez
powoda wniosku o wpis, a pracownicy Centralnej Informacji - zgodnie z
obowiązującymi ich przepisami - opierali się w wydanych zaświadczeniach na
bazie danych Centrali. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w zachowaniu pracowników
Centrali nie można dopatrzyć się nie tylko winy, ale również tzw. obiektywnej
bezprawności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dobra wiara nabywcy samochodu wynikała z treści dowodu rejestracyjnego, w
którym nie było adnotacji o zastawie, z treści zaświadczenia Centralnej Informacji
okazanego nabywcy przez pozwanego Arkadiusza F. i z zapewnienia
sprzedającego o braku obciążenia sprzedawanej rzeczy prawami na rzecz osób
trzecich. Pozwany Arkadiusz F. twierdził, że wnosząc o wydanie wtórnika dowodu
rejestracyjnego oraz ,,anulowanie" adnotacji o zastawie poprzednio figurującej w
dowodzie, jak również zawierając umowę sprzedaży, był przekonany, że zastaw
wygasł, bo wynikało to z zaświadczeń wydanych przez Centralną Informację
Rejestru Zastawów. Podniósł, że takie przekonanie miał też Wydział Komunikacji
Urzędu Miejskiego w Gliwicach, który wydał wtórnik. Sąd Apelacyjny uznał
stanowisko tego pozwanego za usprawiedliwione.
W ustalonym stanie faktycznym wydanie przedmiotowych zaświadczeń jawi
się jako przyczyna sprawcza ciągu następujących po sobie zdarzeń, które
doprowadziły do wygaśnięcia zastawu powoda i mogłoby zostać uznane za
pozostające w adekwatnym związku przyczynowym ze szkodą powoda. Kwestii tej
Sąd Apelacyjny nie poświęcił uwagi, podobnie, jak nie rozważał problematyki
wysokości szkody oraz ewentualnego odszkodowania, skupiając się na przesłance
winy funkcjonariuszy Skarbu Państwa.
Stanowiska wyrażonego w tym zakresie w zaskarżonym wyroku nie można
podzielić.
Jak to wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 4 grudnia 2001 r., SK
18/00 (OTK Zbiór Urzędowy 2001, nr 8, poz. 256), odpowiedzialność Skarbu
Państwa przewidziana w art. 417 § 1 k.c. dotyczy szkody wyrządzonej przez
niezgodne z prawem zachowanie funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej
mu czynności, a nie przez zachowanie zawinione. Badając kwestię winy
pracowników Centralnej Informacji Sąd dostrzegł, że rozważanie subiektywnych
elementów nastawienia sprawcy jest zbędne, gdy czyn sprawcy nie jest bezprawny,
przez co w istocie w zaskarżonym wyroku przedstawił koncepcję tzw. obiektywnej
bezprawności, tym niemniej, wydaje się, że koncepcja winy bezimiennej w
przypadku funkcjonariuszy, za których odpowiada Skarb Państwa, zaciążyła
niekorzystnie na rozstrzygnięciu Sądu nie tylko co do zasady, ale również w ramach
jej rozumienia gdyby mogła być stosowana. Błędnie upatrywał Sąd podstaw do
ewentualnej odpowiedzialności Skarbu Państwa wyłącznie w zachowaniu
pracowników Centrali Rejestru i Centralnej Informacji nie biorąc pod rozwagę, że
pozwanym był Skarb Państwa - statio fisci Minister Sprawiedliwości i zachowania
wszystkich służb podległych Ministrowi Sprawiedliwości powinny by podlegać
ocenie w ramach koncepcji winy bezimiennej pod kątem bezprawności, jeżeli
doprowadziły do wydania przedmiotowych zaświadczeń. Uszło też uwagi Sądu, że
unormowania przewidziane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 15
października 1997 r. w sprawie szczegółowej organizacji i sposobu prowadzenia
rejestru zastawów (Dz.U. Nr 134, poz. 892) oraz w zarządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z dnia 15 października 1997 r. zmieniającym zarządzenie w
sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów
administracji sądowej (Dz.Urz. Ministerstwa Sprawiedliwości Nr 5, poz. 578) miały
charakter formalny; dotyczyły sposobu realizacji udzielania informacji oraz
wydawania odpisów i zaświadczeń z rejestru zastawów, podczas gdy normy
materialnoprawne, w świetle których należało ocenić kwestię odpowiedzialności
pozwanego Skarbu Państwa, wynikały z przepisów ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r.
o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Za punkt wyjścia należało przyjąć
zasadę wyrażoną w art. 42 ust. 3 u.z.rej., zgodnie z którą odpisy i zaświadczenia
wydawane przez Centralną Informację o zastawach rejestrowych mają moc
dokumentów wydawanych przez sąd. Zatem, zgodnie z art. 244 § 1 k.p.c.,
dokumenty te korzystają z domniemania prawdziwości tego, co zostało w nich
zaświadczone. Prawdziwość wyraża się w zgodności z rzeczywistym stanem
faktów. Jeżeli zatem, na podstawie § 22 pkt 1 w sprawie ustroju i organizacji
centralnej informacji o zastawach rejestrowych oraz szczegółowych zasad
udzielania informacji, wydawania odpisów i zaświadczeń, Centralna Informacja -
Ekspozytura w Katowicach wydała zaświadczenia stwierdzające, że w dniach 10
lipca 1998 i 31 sierpnia 1998 r. nie toczyło się postępowanie o wpis zastawu
rejestrowego, w którym występowałby Arkadiusz F. jako zastawca samochodu o
numerze silnika (...), to moc dowodowa tych zaświadczeń była taka, iż należało
uznać, że nie został złożony do tego czasu w Sądzie Rejestrowym wniosek powoda
wszczynający postępowanie o wpis zastawu do rejestru zastawów. Wbrew
przekonaniu Sądu Apelacyjnego, zaświadczenia te nie odzwierciedlały jedynie
aktualnego stanu informacji posiadanych przez Centralę Rejestru, lecz obrazowały
rzeczywisty stan faktyczny i prawny zastawu w zakresie podlegającym ujawnieniu w
rejestrze zastawów. Obiektywna bezprawność zachowania funkcjonariuszy Skarbu
Państwa polegała na wywołaniu przeświadczenia o braku wniosku powoda, a co za
tym idzie, o wygaśnięciu zastawu bankowego, podczas gdy w rzeczywistości
wniosek powoda został złożony do Sądu Rejestrowego w wymaganym terminie,
którego upływ przypadał na dzień 30 czerwca 1998 r. i zastaw dotyczący
zastawnika Arkadiusza F. nie wygasł. Przyczyny braku właściwej orientacji
Centralnej Informacji w tym zakresie, z punktu widzenia obiektywnej bezprawności,
powinny być obojętne. Można więc jedynie na marginesie zauważyć, że skoro od
terminowego złożenia wniosku o wpis zastawu do rejestru zastawów ustawa
uzależniała skutek w postaci zachowania przez zastawnika dotychczasowego
prawa (art. 50 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów), a
informacja o istnieniu prawa bądź jego wygaśnięciu miała doniosłe znaczenie w
obrocie przedmiotem zastawu, rzeczą Ministra Sprawiedliwości było zadbać o taką
organizację pracy podległych służb administracyjnych (Centrali Rejestru, Centralnej
Informacji, sekretariatów sądów rejestrowych), aby nie zachodziła możliwość
rozbieżności pomiędzy stanem wiedzy Centrali Rejestru i sekretariatu sądu
rejestrowego co do złożenia wniosku przez zastawnika.
Istniejące w tym zakresie unormowania, wynikające z Zarządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 15 października 1997 r., przewidujące wprowadzenie treści
wniosku o wpis do rejestru zastawów przez pracownika Centrali Rejestru Zastawów
oraz wykonywanie przez sekcję komunikacji, utworzoną w sekretariacie wydziału
rejestru zastawów, jedynie czynności związanych z wymianą korespondencji
pomiędzy sądem i Centralą oraz kompletowaniem pakietów wniosków do wysyłki
przez pocztę kurierską, nie wydają się stanowić gwarancji właściwego obiegu
informacji. Wypada zauważyć, że w myśl obecnie obowiązującego zarządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 grudnia 2000 r. (Dz.Urz. Ministerstwa
Sprawiedliwości Nr 4, poz. 19) czynności związane z wprowadzaniem danych do
systemu informatycznego rejestru zastawów wykonuje sekcja komunikacji
sekretariatu sądu rejestrowego i pracownik tej sekcji, a nie pracownik Centrali
Rejestru, wprowadza do systemu informatycznego treść wniosku o wpis zastawu do
rejestru zastawów.
W każdym razie niezależnie od przyczyn, które spowodowały wydanie
zaświadczeń z rejestru zastawów o treści niezgodnej z rzeczywistym stanem faktów
podlegających ujawnieniu w rejestrze, skutki tego nie mogą obciążać strony
wnioskującej o wpis. Tym bardziej, gdy - jak w sprawie niniejszej - od wpłynięcia
wniosku powoda do wydania pierwszego zaświadczenia minęło 13 dni, a do
wydania drugiego - ponad 2 miesiące, w ciągu których zarówno sekretariat Sądu
Rejestrowego jak i Centrala Rejestru nie podjęły żadnych działań w kierunku
uzgodnienia informacji.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok narusza
art. 417 § 1 k.c., co powód w kasacji zasadnie zarzucił oraz że w związku z tym
kasacja podlegała uwzględnieniu ze skutkiem w postaci uchylenia zaskarżonego
wyroku w części dotyczącej pozwanego Skarbu Państwa i przekazania sprawy
Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach do ponownego rozpoznania (art. 393-13 § 1
k.p.c.).
Pozostałe zarzuty kasacji co do naruszenia prawa materialnego były
bezzasadne; wynika to z wcześniej przedstawionych rozważań Sądu Najwyższego.
Co do naruszenia przepisów postępowania, to również zarzuty kasacji były
bezpodstawne. W zaskarżonym wyroku Sąd Apelacyjny nie wyrażał oceny
zaświadczeń wydanych przez Centralną Informację z punktu widzenia ich
wiarygodności lub mocy dowodowej, w związku z czym już choćby z tego względu
nie mógł być uznany za trafny zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. Zarzut dotyczący
art. 328 § 2 k.p.c. nie podlegał uwzględnieniu, ponieważ skarżący nie wskazał w
czym by się miał wyrażać istotny wpływ wskazywanych braków uzasadnienia na
wynik sprawy (por. art. 393 pkt 2 k.p.c.).
Sąd Najwyższy potraktował jako zażalenie stanowisko powoda w kasacji
odnośnie do rozstrzygnięcia w zaskarżonym wyroku o kosztach procesu na rzecz
pozwanego Arkadiusza F., skoro pełnomocnik powoda stwierdził, że kasację wniósł
tylko przeciwko pozwanemu Skarbowi Państwa.
Zażalenie podlegało odrzuceniu jako niedopuszczalne w świetle art. 393-18
k.p.c., w brzmieniu obowiązującym w czasie orzekania przez Sąd Apelacyjny.
Gdyby przyjąć, zgodnie z oznaczeniem pisma procesowego, że także w tym
zakresie powód wniósł kasację, to podlegałaby ona w tej części odrzuceniu jako
również niedopuszczalna. Stanowisko Sądu Najwyższego w tej kwestii zostało
wielokrotnie wyrażone w opublikowanych orzeczeniach i nie wymaga
szczegółowego uzasadnienia w niniejszej sprawie.
O kosztach procesu za instancję kasacyjną Sąd Najwyższy orzekł na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c.