Wyrok z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 272/03

W razie odpłatnego rozporządzenia korzyścią uzyskaną przez osobę
trzecią, o której mowa w art. 527 i nast. k.c., przy ocenie zakresu jej
zobowiązania wynikającego z art. 531 § 2 k.c. ma zastosowanie art. 409 k.c.

Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Elżbiety L. przeciwko Ewie H.
i Mirosławie J. o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i zapłatę, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 lutego 2004 r. kasacji
pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 22 października
2002 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy we Wrocławiu, uwzględniając powództwo Elżbiety L. o uznanie
za bezskuteczną wobec niej umowy darowizny, na podstawie której jej dłużnik
Robert H. przeniósł na rzecz matki - pozwanej Ewy H. i żony - pozwanej
Mirosławy J. udziały wynoszące odpowiednio 1/2 i 1/4 w prawie własności
szczegółowo opisanej nieruchomości - zasądził od obu pozwanych na rzecz
powódki odpowiednio kwoty 44 990,96 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 3 marca
2000 r. i 22 495,96 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 21 czerwca 2001 r.
W pozostałym zakresie w części postępowanie umorzył i w części powództwo
oddalił.
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, uwzględniając częściowo apelację pozwanych,
zmienił powyższy wyrok w ten tylko sposób, że w miejsce zasądzonych kwot
z odsetkami zasądził od Ewy H. kwotę 22 354,60 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 13 maja 1997 r. do dnia 27 października 1997 r. oraz odsetki ustawowe od tej
kwoty od dnia 3 marca 2000 r., natomiast od Mirosławy J. kwotę 11 177,30 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia 13 maja 1997 r. do dnia 27 października 1997 r.
oraz odsetki ustawowe od tej kwoty od dnia 21 czerwca 2001 r., a dalej idącą
apelację oddalił.
Według dokonanych ustaleń, w chwili dokonania darowizny Robert H. był
dłużnikiem powódki z tytułu pożyczek udzielonych mu w 1993 r. Wierzytelności
z tych umów potwierdzone zostały orzeczeniami sądowymi. Po trzech latach od
zawarcia umowy darowizny Robert H. oraz obdarowane matka i żona jako
współwłaściciele przenieśli na podstawie umowy sprzedaży z dnia 24 października
1997 r. własność nieruchomości na rzecz Ewy D.-T. i Pawła T. Prowadzona na
wniosek powódki egzekucja z nieruchomości nie odniosła skutku, po stwierdzeniu
bowiem, że nieruchomość została zbyta na rzecz wymienionych osób,
postępowanie egzekucyjne zostało zawieszone.
Sądy obu instancji uznały, że spełnione zostały wszystkie przesłanki skargi
pauliańskiej, na której oparte zostało powództwo. Wskutek darowizny dokonanej
z pokrzywdzeniem powódki, o czym pozwane - jako osoby bliskie dłużnika -
wiedziały, pozwane uzyskały korzyść majątkową. Wobec tego, że sprzedały swe
udziały w nieruchomości, ich odpowiedzialność w stosunku do powódki wynika
z art. 405 k.c., w granicach w jakich powódka, zgodnie z art. 532 k.c., zaspokoiłaby
się z nieruchomości, gdyby nie została zbyta.
Kasacja pozwanych oparta została na podstawie naruszenia art. 405 k.c.
przez błędną jego wykładnię i wskutek tego zastosowanie. Zdaniem skarżących,
wobec osób, które wyzbyły się uzyskanych od dłużnika rzeczy objętych skargą
pauliańską, możliwe jest zasądzenie kwot pieniężnych jedynie na podstawie
przepisów dotyczących odpowiedzialności deliktowej. W takim jednak przypadku
ciężar dowodu winy spoczywałby na powódce i nie można byłoby winy tej wywodzić
z domniemań ustanowionych w przepisach dotyczących uznania czynności prawnej
za bezskuteczną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według przepisów dotyczących skargi pauliańskiej, skutkiem uznania
czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela jest możność
dochodzenia zaspokojenia z przedmiotów, które w następstwie czynności uznanej
za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły (art. 532 k.c.).
Ponadto, zgodnie z art. 531 § 2 k. c., jeśli osoba trzecia rozporządziła uzyskaną
korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciw osobie, na której rzecz
nastąpiło rozporządzenie, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach
uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli
rozporządzenie było nieodpłatne. Przepisy te nie wyczerpują całego zakresu
odpowiedzialności osoby trzeciej; nie wyjaśniają np., co się dzieje w przypadku,
który wystąpił w rozpoznawanej sprawie, a mianowicie, gdy nabywca rzeczy
rozporządzonej odpłatnie przez osobę trzecią był w dobrej wierze (nie wiedział
o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną).
Okoliczność, że przepisy kodeksu cywilnego dotyczące skargi pauliańskiej
wskazują jedynie na dwa, wymienione w powołanych art. 531 § 2 i art. 532 k.c.,
skutki uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela,
nie może oznaczać, że są to skutki jedyne. Wskazane przepisy określają tylko
skutki mające charakter specjalny, których nie można byłoby wywieść z innych
przepisów, mających zastosowanie w przypadku czynności prawnej bezskutecznej.
Przyjąć należy, że poza przepisami art. 531 § 2 i art. 532 k.c., do stosunku między
wierzycielem a osobą trzecią mają zastosowanie przepisy ogólne, które znajdują
zastosowanie, gdy okazuje się, że czynność prawna jest nieważna lub
bezskuteczna. Są nimi przepisy o wydaniu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405
k.c.), z tym że wierzyciel nie będzie uprawniony do żądania wydania przedmiotu
wzbogacenia, lecz do zaspokojenia się z niego w drodze egzekucji. Gdy osoba
trzecia rozporządzi przedmiotem na rzecz innej osoby bezpłatnie, obowiązek
wzbogaconego przechodzi na tę osobę (art. 407 k.c.). Wskazany skutek wyznacza
zakres odpowiedzialności osoby trzeciej w sytuacjach przewidzianych w art. 531 § 2
k.c. Ten przepis, regulując uprawnienia wierzyciela wobec osoby, która nabyła
rzecz od osoby trzeciej, nie zawiera wyraźnej odpowiedzi na pytanie, czy osoba
trzecia mimo zbycia przedmiotu nadal odpowiada wobec wierzyciela. W świetle art.
407 k.c. przyjąć należy, że w przypadku bezpłatnego zbycia i przejścia
odpowiedzialności na nabywcę, osoba trzecia staje się wolna od odpowiedzialności.
Opisane przypadki wprawdzie nie odpowiadają stanowi faktycznemu ustalonemu
w sprawie, jednak ich przeanalizowanie pozwala na szersze, niż to wynika
z regulacji przyjętej w art. 531 § 2 i art.532 k.c., spojrzenie na zakres
odpowiedzialności osoby trzeciej, o której mowa w art. 527 § 1 k.c. Z ustaleń
dokonanych w sprawie, których skarżący nie zakwestionował, wynika że pozwani
jako osoby trzecie zbyli przedmiot na rzecz innych osób odpłatnie i osoby te działały
w dobrej wierze. W takiej sytuacji będzie miał zastosowanie art. 409 k.c., zgodnie
z którym w razie zużycia lub utraty korzyści wzbogacony zobowiązany jest do
zwrotu jej wartości, jeżeli wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był
liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Przepis ten ma więc także zastosowanie przy
ocenie zakresu zobowiązania osoby trzeciej z tytułu roszczenia, którego podstawę
stanowi actio pauliana. Nie ma więc racji skarżący twierdząc, że w sprawie nie
mogły mieć zastosowania przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, gdyż
odpowiedzialność osób, które wyzbyły się uzyskanych od dłużnika rzeczy objętych
skargą pauliańską jest wyłącznie odpowiedzialnością deliktową.
Z przytoczonych względów kasację należało oddalić (art. 39312 k.p.c.).