Wyrok z dnia 17 września 2004 r., V CK 100/04

Stwierdzenie nieważności orzeczenia przewidziane w art. 10 ust. 1
ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) nie jest wymagane dla
dochodzenia zwrotu mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na
rzecz Skarbu Państwa lub dochodzenia jego równowartości w sytuacji, w
której osoba uprawniona do zwrotu została prawomocnie uniewinniona od
zarzutu popełnienia w latach 1944-1956 przestępstwa związanego z
działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, a zajęte mienie
nie zostało zwolnione z naruszeniem obowiązujących w tym czasie
przepisów.

Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Gerard Bieniek (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Aleksandra I., Krystyny K., Aliny T.,
Dariusza I., Krzysztofa I. i Anny I. przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu
Państwa i Staroście Powiatu C. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 17 września 2004 r. kasacji powodów od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 października 2003 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowie jako spadkobiercy Szczepana I. wnieśli o przywrócenie prawa
własności i wydanie im nieruchomości objętej lwh (...) obwód L.M., której własność
przeszła na rzecz Skarbu Państwa, względnie o zasądzenie odszkodowania w
wysokości 4 000 000 zł. Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z dnia 14
października 2002 r. powództwo oddalił, ustalając, że Szczepan I. był właścicielem
nieruchomości objętej lwh (...) gm. kat. L.M. Sąd Grodzki w Chrzanowie
postanowieniem z dnia 24 października 1945 r. nie uwzględnił wniosku Szczepana
I. o rehabilitację, orzekł umieszenie go w miejscu odosobnienia, poddając
przymusowej pracy oraz orzekł utratę praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych, a także przepadek całego mienia. Postawiono mu zarzut popełnienia
przestępstwa z art. 1 dekretu z dnia 6 maja 1945 r. Przed Sądem Okręgowym w
Krakowie toczyło się postępowanie karne przeciwko Szczepanowi I. oskarżonemu o
to, że będąc obywatelem polskim w 1940 r. zgłosił swoją przynależność do
narodowości niemieckiej. Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 1947 r. uniewinniono go
jednak od tego zarzutu, a postanowieniem z dnia 20 października 1947 r. Sąd
Okręgowy w Krakowie nie uwzględnił jego wniosku o zwolnienie majątku spod
zajęcia, gdyż art. 12 dekretu z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej
za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945 (Dz.U. Nr 41, poz. 237)
przewidywał utrzymanie w mocy orzeczonego prawomocnie przepadku mienia.
Własność przedmiotowej nieruchomości zostało przejęta na rzecz Skarbu Państwa
na podstawie art. 2 ust. 1 pkt e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. Nr
4, poz. 17 ze zm.).
Oddalając powództwo Sąd Okręgowy podniósł, że powodowie jako podstawę
materialnoprawną roszczenia wskazali art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149
ze zm.). Przepis ten reguluje kwestię zwrotu mienia i przedmiotów objętych
konfiskatą lub ich równowartości w przypadku stwierdzenia nieważności orzeczenia.
W rozpatrywanej sprawie nie została stwierdzona nieważność wydanego w
postępowaniu karnym orzeczenia przenoszącego własność nieruchomości na rzecz
Skarbu Państwa, nie doszło zatem do przywrócenia własności nieruchomości na
rzecz poprzedniego właściciela, co czyni roszczenie powodów bezzasadnym. Tę
ocenę podzielił Sąd Apelacyjny w Katowicach, oddalając apelację powodów
wyrokiem z dnia 9 października 2003 r.
Wyrok ten powodowie zaskarżyli kasacją, zarzucając naruszenie art. 2 ust. 1 i
art. 11 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. oraz art. 12 § 1 dekretu z dnia 28 czerwca
1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny
1939-1945 i wnosząc o jego uchylenie oraz przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stan faktyczny sprawy nie budzi żadnych wątpliwości, gdyż znajduje
odzwierciedlenie w przedstawionych dokumentach, jego ocena prawna dokonana
przez Sądy obu instancji w świetle dekretu z dnia 28 czerwca 1946 r. o
odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945
oraz ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego, nie może być jednak akceptowana. W szczególności nie można
aprobować stanowiska Sądu Okręgowego (wydziału cywilnego), który w dniu 12
grudnia 2000 r. przekazał sprawę do rozpoznania w wydziale karnym, sekcji do
spraw unieważnień wyroków i odszkodowań, przyjmując, że skoro Sąd Okręgowy w
Krakowie postanowieniem z dnia 20 października 1947 r. odmówił wnioskowi
Szczepana I. o zwolnienie jego majątku spod zajęcia, to nie została spełniona
przesłanka stwierdzenia nieważności orzeczenia, warunkująca zastosowanie art. 10
ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Z kolei Sąd Okręgowy (wydział karny)
postanowieniem z dnia 24 stycznia 2001 r. przekazał sprawę do rozpoznania
wydziałowi cywilnemu tego Sądu, wskazując, że jest on właściwy do rozpoznania
roszczenia o zwrot równowartości skonfiskowanego mienia za zgłoszenie przez
Szczepana I. przynależności do narodu niemieckiego, od którego to zarzutu
wymieniony został uniewinniony. Sąd Okręgowy (wydział cywilny) oddalił jednak
powództwo właśnie z tego powodu, że powodowie nie przedstawili orzeczenia
stwierdzającego nieważność postanowienia z dnia 24 października 1945 r. Sądu
Grodzkiego w Chrzanowie w części orzekającej o przepadku mienia. W rezultacie
spadkobiercy powoda nie mogą uzyskać orzeczenia stwierdzającego nieważność
postanowienia sądowego o orzeczeniu przepadku majątku, nie mogą też uzyskać
zwrotu równowartości mienia objętego przepadkiem tylko z tego względu, że nie
dysponują orzeczeniem stwierdzającym nieważność. Taka wymowa rozstrzygnięcia
wydanego przez Sąd Okręgowy, aprobowanego przez Sąd Apelacyjny, budzi
sprzeciw, szczególnie, że u podstaw wyroku uniewinniającego Szczepana I. legło
stwierdzenie, iż zgłosił przynależność do narodu niemieckiego działając w interesie
Państwa Polskiego (uczynił to na polecenie organizacji Armii Krajowej).
Punktem odniesienia dla dokonania prawidłowej oceny prawnej stanu
faktycznego w sprawie powinna być analiza przepisów dekretu z dnia 28 czerwca
1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny
1939-1945. Jeśli na podstawie przepisów tego dekretu Szczepan I., oskarżony z
art. 1 § 1 za przestępstwo zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej
został prawomocnie uniewinniony na podstawie art. 3 tego dekretu, to zgodnie z art.
13 § 3 lit. b dekretu istniały przesłanki do wydania orzeczenia o zwolnieniu majątku
spod zajęcia. W tym kontekście postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 20
października 1947 r. o odmowie zwolnienia mienia Szczepana I. spod zajęcia było
oczywiście błędne.
Powstaje zatem pytanie, czy dla zastosowania przepisów ustawy z dnia 23
lutego 1991 r. niezbędne jest stwierdzenie nieważności postanowienia z dnia 24
października 1945 r., w którym odmówiono wnioskowi Szczepana I. o rehabilitację i
zarządzono jego odosobnienie z orzeczeniem m.in. przepadku całego mienia. Na to
pytanie - po uwzględnieniu, że charakter prawny postanowienia z dnia 24
października 1945 r., które nie było orzeczeniem skazującym, lecz tymczasowym
(taki wniosek uzasadnia treść art. 12 i 13 dekretu z 28 czerwca 1946 r.) - należy
odpowiedzieć negatywnie. Poza tym wobec Szczepana I. wydano prawomocny
wyrok uniewinniający, co oznacza, że zgodnie z art. 13 § 3 tego dekretu nie wydano
wyroku zawierającego orzeczenie o przepadku majątku. Tylko w przypadku
wydania takiego wyroku zaszłaby konieczność stwierdzenia jego nieważności jako
przesłanki wystąpienia z roszczeniem opartym na podstawie art. 10 ustawy z dnia
23 lutego 1991 r. Skoro jednak wydano wyrok uniewinniający, to brak orzeczenia o
przepadku mienia, co oznacza, że istniały przesłanki przewidziane w art. 13 § 3
lit. b dekretu uzasadniające zwolnienie majątku spod zajęcia. Konstrukcja
,,zwolnienie mienia spod zajęcia" w pełni uzasadnia wniosek, że zawarte w
postanowieniu z dnia 24 października 1945 r. sformułowanie ,,orzec przepadek
całego mienia" oznacza w istocie tymczasowe zajęcie mienia, a nie orzeczenie kary
w postaci przepadku mienia. Jedynie taka wykładnia znajdująca uzasadnienie w
treści art. 12 i 13 dekretu z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej jest
przekonywająca i usprawiedliwiona. Przeciwne stanowisko prowadzi do wydania
rozstrzygnięć rażąco niesprawiedliwych.
Reasumując, stwierdzenie nieważności orzeczenia przewidziane w art. 10 ust.
1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego nie jest wymagane dla dochodzenia zwrotu mienia, którego przepadek
lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu Państwa lub dla dochodzenia
równowartości tego mienia w sytuacji, gdy osoba uprawniona do zwrotu została
prawomocnie uniewinniona od zarzutu popełnienia w latach 1944-1956
przestępstwa związanego z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego, a zajęte mienie nie zostało zwolnione z naruszeniem obowiązujących w
tym czasie przepisów.
Mając powyższe na względzie, zaskarżony wyrok uchylono, przekazując
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu (art. 39313 k.p.c.).