Wyrok z dnia 20 października 2006 r., IV CSK 154/06

Można zastrzec skutecznie, na podstawie art. 483 k.c., karę umowną na
wypadek odstąpienia od umowy leasingu, w razie niewykonania lub
nienależytego wykonania obowiązków przez leasingobiorcę (korzystającego).

Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "B.L.", spółki z o.o. w W. przeciwko
Stanisławowi C. i Barbarze C. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 20 października 2006 r. skargi kasacyjnej strony powodowej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 stycznia 2006 r.
uchylił zaskarżony wyrok w punkcie I w części dotyczącej uchylenia nakazu
zapłaty Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 9 czerwca 2000 r. i oddalenia
powództwa co do kwoty 500 000 zł oraz w punkcie II i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania oraz
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

(...) W dniu 11 marca 1998 r. pozwani zawarli z niemiecką spółką "W.-L." W.
GmbH umowę, zgodnie z którą spółka ta zobowiązała się do zakupu i odbioru drzwi
konstrukcji drewnianej, które produkować mieli pozwani. Zgodnie umową, "W.-L."
miał dostarczyć pozwanym linię technologiczną do produkcji tych drzwi, a sposób
finansowania transakcji miał się odbywać na zasadach leasingu lub kredytowania.
W dniu 11 maja 1998 r. strony zawarły umowę leasingu, zgodnie z którą
umowy raty leasingowe miały być płatne do 14 dnia każdego kolejnego miesiąca.
Należności te zabezpieczone były dodatkowo wystawionym przez pozwanych
wekslem in blanco, który zgodnie z dołączoną deklaracją powód miał prawo
wypełnić w razie nieuiszczenia przez pozwanych jakiejkolwiek należności z tytułu
zawartej między stronami umowy. (...)
Z dniem 24 czerwca 1999 r. powód wypowiedział umowę leasingu w związku
z istniejącym zadłużeniem i zażądał unieruchomienia przedmiotu leasingu. W dniu 8
października 1999 r. pozwani złożyli powodowi oświadczenie o uchyleniu się od
skutków oświadczenia woli zawartego w umowie leasingu jako złożonego pod
wpływem błędu. Twierdzili, że powód od początku wiedział, że sprzedawca nie miał
zamiaru wywiązać się z zawartej umowy dotyczącej odbioru 100 % produkcji drzwi.
Powód wniósł o pozwanych nakazu zapłaty zobowiązującego pozwanych do
zapłaty solidarnie kwoty 4 047 891,12 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
wniesienia pozwu wraz z kosztami postępowania sądowego, na podstawie weksla
wystawionego in blanco przez pozwanych w celu zabezpieczenie ich zobowiązań z
umowy leasingu. Nakazem zapłaty Sąd Rejonowy w Olsztynie uwzględnił w całości
żądania pozwu. W toku procesu powód ograniczył dochodzone pozwem roszczenie
o kwotę 466 419,68 zł, twierdząc, że przedmiotową linię technologiczną sprzedał w
częściach.
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie uchylił nakaz
zapłaty co do kwoty 3 113 715,80 zł wraz z rozstrzygnięciem o odsetkach,
dotyczących tej kwoty za okres od dnia 30 marca 2000 r. do dnia zapłaty i w tym
zakresie powództwo oddalił, utrzymując jednocześnie nakaz zapłaty w pozostałej
części.
Rozpoznając sprawę na skutek apelacji pozwanych Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok. Zmiana nastąpiła jednak nie ze względu na uznanie zasadności
zarzutów podniesionych w apelacji, lecz ze względu na stwierdzoną przez Sąd
Apelacyjny z urzędu nieważność postanowienia umowy leasingu, na której oparł
swoje rozstrzygniecie Sąd Okręgowy. Podkreślił, że w związku z
uprawomocnieniem się orzeczenia w części, w której oddalono zawarte w pozwie
roszczenie odszkodowawcze, sprawa może być rozpoznawana tylko w tym
zakresie, w którym uwzględniono powództwo o zapłatę kar umownych (art. 363 § 1 i
3 k.p.c.). (...)
Sąd Apelacyjny podniósł, że zgodnie z art. 3531 k.c. strony zawierające
umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść
lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia
społecznego, to jednak swoboda umów nie może sięgać tak daleko, aby naruszała
przepisy iuris cogentis. Ocena, czy ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego jest
dopuszczalne w odniesieniu do zagadnień, które ustawa reguluje w sposób
imperatywny, musi opierać się na konkretnych przepisach ustawy. W
rozpoznawanej sprawie takim przepisem jest art. 483 § 1 k.c., zgodnie z którym
można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę
określonej sumy - kary umownej. Jej skuteczne zastrzeżenie nie zwalnia dłużnika z
obowiązku zapłaty nawet w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody
(uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r. -
zasada prawna - III CZP 61/03, OSNC 2004, nr 4, poz. 69).
Swoboda stron związana z możliwością wprowadzenia do umowy
zastrzeżenia o karach umownych istnieje wobec tego, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
tylko w przypadku, gdy taką sankcją opatrzone jest niewykonanie lub nienależyte
wykonanie zobowiązania niepieniężnego, dlatego niedopuszczalne jest
zastrzeżenie kary umownej w przypadku zobowiązania leasingobiorcy, co
potwierdził także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 sierpnia 2005 r., V CK 90/05
("Monitor Prawniczy" 2005, nr 18, s. 874).
Z ogólnych warunków leasingu wynikało, że uchybienie terminowości zapłaty
rat leasingowych daje finansującemu możliwość odstąpienia od umowy i żądania
zapłaty kar umownych. Wysokość tych kar została ustalona w wysokości 15 %
sumy rat leasingowych brutto. W tej sytuacji, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
postanowienia tego nie można także uznać za zastrzeżenie odsetek umownych na
wypadek opóźnienia się ze spełnieniem świadczenia przez leasingobiorcę (art. 481
§ 1 k.c.). Odsetki, co wynika z ich istoty, należą się tylko od sum pieniężnych - rat
leasingowych, w stosunku do których leasingobiorca popadł w opóźnienie, nie zaś
od rat już zapłaconych lub przyszłych, jeszcze niewymagalnych. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Sąd Apelacyjny doszedł do wniosku, że zastrzeżenie kary umownej w umowie
leasingu w razie jej wypowiedzenia przez leasingodawcę (finansującego) z winy
leasingobiorcy (korzystającego) jest nieważne. Zdaniem tego Sądu, skoro
świadczenie leasingobiorcy polega na zapłacie rat pieniężnych, czyli jest
świadczeniem pieniężnym, to zgodnie z bezwzględnie wiążącym art. 483 k.c.,
zastrzeganie w razie jego niewykonania kary umownej jest niedopuszczalne, tego
typu postanowienie umowne przekracza bowiem ramy swobody umów, określonej
w art. 3531 k.c., i w związku z tym na podstawie art. 58 k.c. jest bezwzględnie
nieważne.
Chociaż formułując swoje stanowisko Sąd Apelacyjny odwołał się do poglądu
wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2005 r., V CK 90/05, to
jednak nie można uznać je za prawidłowe. Jak trafnie podkreślił skarżący, kara
umowna została zastrzeżona nie na wypadek niewykonania lub nienależytego
wykonania umowy leasingu, ale na wypadek odstąpienia od umowy. Kara ta została
więc zastrzeżona za niewykonanie lub nienależyte wykonania zobowiązań, jakie
powstaną dla leasingobiorcy w następstwie odstąpienia od umowy leasingu, a nie
za niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego, do którego
leasingobiorca zobowiązany jest na podstawie umowy leasingu. To, że nienależyte
wykonanie zobowiązania pieniężnego przez leasingobiorcę było podstawą
odstąpienia od umowy, nie przesądza charakteru jego zobowiązania, za które
zastrzeżono karę umowną, gdyż leasingodawca miał zastrzeżone prawo do
odstąpienia od umowy także z innych przyczyn, które mogły się wiązać z
nienależytym wykonaniem obowiązków niepieniężnych przez leasingobiorcę. Już z
tego względu, nawet przyjmując punkt widzenia Sądu Apelacyjnego, nie można
zasadnie twierdzić, że kara umowna została zastrzeżona tylko za niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego. Istnieje jednak bardziej istotny
powód odrzucenia poglądu wyrażonego w zaskarżonym orzeczeniu, w którym
pominięto rozróżnienie pomiędzy przesłankami odstąpienia od umowy a skutkami
do jakich ono prowadzi.
Odstąpienie od umowy powoduje, że uznaje się, iż umowa w ogóle nie
wywarła żadnych skutków prawnych. W konsekwencji, po skutecznym odstąpieniu
od umowy strony powinny zwrócić sobie - na podstawie przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu - to, co świadczyły, ewentualnie wynagrodzić szkody
spowodowane odstąpieniem od umowy. W rozpoznawanej sprawie na skutek
odstąpienia od umowy leasingobiorca został zobowiązany do zwrotu rzeczy
leasingodawcy, karę umowną zastrzeżoną na wypadek odstąpienia od umowy
wiązać można więc z nienależytym wykonaniem zobowiązania zwrotu rzeczy, a jest
to niewątpliwie świadczenie niepieniężne. W związku z odstąpieniem od umowy
mogą powstać po stronie leasingodawcy także szkody spowodowane faktem
zerwania więzi umownej łączącej strony. Przykładem ilustrującym tę tezę jest stan
faktyczny niniejszej sprawy, leasingobiorca nie wydał bowiem w terminie
urządzenia, które używał na podstawie umowy leasingu. W istocie więc kara
umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy jest karą przewidzianą w
razie niewykonania lub nienależytego wykonania wszelkich zobowiązań
niepieniężnych, jakie mogą powstać w skutek odstąpienia od umowy. Z tego
względu, dla możliwości skutecznego zastrzeżenia kary umownej z tytułu
odstąpienia od umowy, nie ma znaczenia, że przyczyną, uprawniającą
leasingodawcę do złożenia oświadczenia o odstąpieniu było nienależyte wykonanie
przez leasingodawcę świadczenia pieniężnego (zapłaty rat leasingowych). (...)
Zważywszy, że karę umowną można dochodzić nawet gdy nie powstała żadna
szkoda, wystarczy wykazanie, iż nastąpiło odstąpienie od umowy i iż dla
naprawienia szkód jakie mogą powstać z tytułu skutecznego odstąpienia od umowy
zastrzeżona została kara umowna. Istnienie szkody i jej rozmiar mogą więc mieć w
tej sytuacji znaczenie tylko dla ewentualnego miarkowania kary umownej, gdy
zachodzą przesłanki określone w art. 484 § 2 k.c.
Skoro powód dochodził naprawienia szkody spowodowanej odstąpieniem od
umowy leasingu, a ogólne warunki umowy zastrzegały możliwość dochodzenia
odszkodowania przenoszącego wysokość kary umownej, to mając na względzie, że
art. 484 § 1 k.c. nie wyłącza w takiej sytuacji dochodzenia odszkodowania, jego
roszczenie w tym zakresie nie może być oddalone bez wyjaśnienia, czy szkoda jaką
powód poniósł była niższa od należnej mu kary umownej. Z tego względu zasługuje
również na uwzględnienie zarzut dotyczący naruszenia art. 494 k.c.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815 k.p.c., jak w
sentencji.