Wyrok z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN 1526/00

Postanowienie regulaminu bankowego, określające początek okresu
odpowiedzialności banku za następstwa utraty blankietów czekowych, nie
jest równoznaczne z wcześniejszym wyłączeniem jego odpowiedzialności
opartej na podstawie art. 471 k.c.

Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sędzia SN Józef Frąckowiak

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Haliny i Czesława G. przeciwko
Powszechnej Kasie Oszczędności BP S.A., Oddziałowi w W. o zapłatę, po
rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 22 listopada 2002 r. na rozprawie kasacji
powodów od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 10 czerwca 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w Gdańsku, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowie domagali się od pozwanego Banku zapłaty tytułem
wynagrodzenia poniesionej szkody powstałej w wyniku nienależytego wykonania
przez pozwanego łączącej strony sporu umowy o prowadzenie rachunku
oszczędnościowo-rozliczeniowego. Twierdzili, że po utracie blankietów czekowych
w następstwie kradzieży i realizacji czeków przez nieuprawnioną osobę już po
zawiadomieniu o kradzieży oddziału pozwanego prowadzącego ich konto, doszło
do powstania debetu na rachunku powodów. Powodowie, chcąc uniknąć zapłaty
odsetek, wpłacili pozwanemu kwotę likwidującą debet, zastrzegając zgłoszenie
żądania jej zwrotu.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo, uznając, że skoro
zawiadomienia o kradzieży blankietów czekowych dokonano w dniu 9 lutego
1998 r., a realizacja czeków przez osobę nieuprawnioną, poza oddziałem
pozwanego prowadzącym konto, nastąpiła w dniu 11 lutego 1998 r., to - w świetle
postanowienia § 33 regulaminu pozwanego doręczonego powodom przy zawarciu
umowy - pozwany odpowiada za szkodę wynikłą z realizacji utraconych blankietów
czekowych. Zdaniem Sądu pierwszej instancji, pozwany nie odpowiadał w okresie
od dnia 9 do dnia 10 lutego 1998 r., a jego odpowiedzialność rozpoczynała się dnia
11 lutego 1998 r.
Apelację pozwanego Banku od powyższego wyroku uwzględnił Sąd Okręgowy
w Gdańsku w ten sposób, że oddalił powództwo. Sąd odwoławczy uznał, że skoro
ani umowa, ani regulamin nie zawierały reguł interpretacyjnych dotyczących liczenia
terminów w nim zawartych, to stosuje się reguły interpretacyjne wynikające z
przepisów art. 110-111 k.c. Zgodnie z regułą interpretacyjną zawartą w art. 111 § 2
k.c., dnia zgłoszenia o zdarzeniu nie wlicza się do dwudniowego terminu
regulaminowego, a zatem odpowiedzialność pozwanego rozpoczynała się dopiero
od dnia 12 lutego 1998 r. Sąd drugiej instancji stwierdził zarazem, że realizacja
czeków nastąpiła w ostatnim dniu okresu, w którym pozwany nie odpowiadał za
szkodę.
Wyrok Sądu drugiej instancji zaskarżyli powodowie w całości, opierając
kasację na obu podstawach kasacyjnych. Zarzutem naruszenia przepisów
postępowania, mającego istotny wpływ na wynik sprawy, objęto przepisy art. 382 w
związku z art. 233 § 1 i art. 328 § 2 k.p.c. Zarzut ten powodowie uzasadnili wadliwą
oceną woli stron w zakresie interpretacji postanowień regulaminu oraz pominięciem
istotnej części zebranego materiału, tj. dotyczącej należytej staranności pozwanego
w wywiązywaniu się z umowy w zakresie zapobieżenia wypłacie na podstawie
skradzionych czeków. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej powodowie
sformułowali zarzut błędnej wykładni i zastosowania art. 65 § 2 oraz art. 471 i 472
k.c. Naruszenie art. 65 § 2 k.c. uzasadniono uznaniem za pozbawioną znaczenia
interpretację postanowień regulaminu dokonaną przez strony, natomiast zarzut
naruszenia art. 471 i 472 k.c. przyjęciem, że pozwany działał z należytą
starannością w celu zapobieżenia wypłacie osobie nieuprawnionej na podstawie
skradzionych czeków.
W uzasadnieniu kasacji powodowie wywodzili, że na podstawie art. 471 k.c. i
art. 49 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jedn. tekst: z
2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm. - dalej: "Pr.bank.") na banku ciąży zarówno
domniemanie winy w razie dokonania wypłaty do rąk osoby nieuprawnionej, jak
również spoczywa na nim ciężar dowodu przeciwnego w zakresie dołożenia
podwyższonej staranności. Zdaniem skarżących, regulamin nie może modyfikować
praw i obowiązków stron w zakresie zmieniającym zasady wynikające z tych
przepisów.
Jako wynik błędnego rozumienia Prawa bankowego i postanowień regulaminu
uznali powodowie, aprobowane przez Sąd drugiej instancji, stanowisko pozwanego,
że nie ponosi on żadnej odpowiedzialności w okresie pierwszych dwóch dni od
zgłoszenia utraty blankietów czekowych. W ocenie powodów, w ciągu tych dni bank
odpowiada wobec posiadacza rachunku za dołożenie wszelkich starań, a może
zwolnić się od tej odpowiedzialności przez wykazanie, że mimo ich dołożenia nie
zdołał zapobiec wypłacie. Skarżący twierdzili, że pozwany nie udowodnił, aby we
wskazanym okresie podjął starania wymagane przepisem art. 49 ust. 3 Pr.bank. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Za bezzasadny uznać należało zarzut naruszenia art. 382 w związku z art.
233 § 1 k.p.c., uzasadniany wadliwą oceną woli stron w zakresie interpretacji
postanowień regulaminu pozwanego Banku. Zarzut wadliwej oceny oznacza, że
ocena ta została przez Sąd dokonana, a jedynie jej wynik nie jest satysfakcjonujący
dla skarżącego. W takiej sytuacji nie można mówić o naruszeniu art. 382 k.p.c. bez
jednoczesnego wyraźnego wskazania konkretnego materiału, zebranego w
postępowaniu przed Sądami obu instancji, który w ocenie skarżących został
pominięty przy orzekaniu przez Sąd drugiej instancji. Wadliwa ocena woli stron w
zakresie interpretacji postanowień regulaminu mogłaby natomiast uzasadniać
zarzut niewłaściwego zastosowania art. 65 § 2 k.c. do oceny treści postanowień
łączącego strony stosunku zobowiązaniowego, i to przy założeniu, że treść
postanowień wzorca (regulaminu) wskazuje także sposób określania początku
biegu wskazanego w nich dwudniowego terminu.
Ponieważ jednak brzmienie postanowienia § 33 regulaminu pozwanego,
doręczonego powodom przy zawarciu umowy i kształtującego treść stosunku
obligacyjnego łączącego strony, nie zawiera jakichkolwiek reguł dotyczących
sposobu określania początku biegu dwudniowego terminu, to za pozbawiony
usprawiedliwionych podstaw należało uznać zarzut błędnego zastosowania art. 65
§ 2 k.c. Przepis ten przewiduje badanie zgodnego zamiaru stron i celu umowy tylko
co do zawartych w umowie postanowień. Innymi słowy, przepis art. 65 § 2 k.c.
może znaleźć zastosowanie w sytuacji, w której umowa zawiera postanowienia o
określonym brzmieniu, a jedynie każda ze stron umowy inaczej rozumie (odczytuje)
ich treść. Tymczasem w treści łączącego strony stosunku obligacyjnego,
ukształtowanego postanowieniami umowy i regulaminu, nie wskazano sposobu
określania początku biegu dwudniowego terminu, wobec tego nie można skutecznie
zarzucać, że strony zgodnie, choć odmiennie niż Sąd, interpretowały postanowienia
regulaminu w materii, która w ogóle nie była przedmiotem jego regulacji. Dlatego
zastosowanie przez Sąd Okręgowy przepisów art. 110 i 111 k.c. było w pełni
usprawiedliwione.
Nie można natomiast odmówić racji powodom w odniesieniu do zarzutu
naruszenia art. 382 i 328 § 2 k.p.c. wskutek pominięcia przez Sąd drugiej instancji
tej części zebranego w postępowaniu przed Sądami obu instancji materiału, która
dotyczy oceny należytej staranności pozwanego w wywiązywaniu się z obowiązków
umownych. W konsekwencji trafny okazał się również zarzut naruszenia art. 471 i
472 k.c., gdyż bez dokonania oraz uwzględnienia jednoznacznych ustaleń w
przedmiocie wystąpienia bądź braku przesłanek, o których mowa w obu tych
przepisach, przedwczesna jest ocena zasadności odmowy ich zastosowania przez
Sąd drugiej instancji.
Nie można aprobować kategorycznego stanowiska Sądu odwoławczego, że
realizacja czeków nastąpiła w dniu, w którym bank nie odpowiadał za szkodę. Treść
postanowienia § 33 regulaminu nie daje jakichkolwiek podstaw do stanowczego
twierdzenia, że w okresie pierwszych dwóch dni, licząc od dnia złożenia
zawiadomienia o utracie blankietów czekowych, odpowiedzialność banku jest
zawsze wyłączona, bez względu na wynik oceny zachowań banku w tym okresie.
Stanowisko takie należy uznać za sprzeczne z istotnymi zasadami działalności
bankowej, a zarazem za negujące podstawę wiarygodności banku, który gwarantuje
swemu kontrahentowi ochronę i bezpieczeństwo powierzonych bankowi środków
pieniężnych. Trafnie stwierdzono w kasacji, że we wskazanym zakresie na banku
zawsze spoczywa obowiązek dołożenia wszelkich starań, gdyż profesjonalny
charakter jego działalności wymaga stosowania podwyższonego miernika
staranności przy wykonywaniu zobowiązań (art. 49 ust. 3 Pr.bank.). Rację więc
mają skarżący twierdząc, że w wyniku dokonania przez pozwanego wypłaty
środków pieniężnych powodów osobie nieuprawnionej doszło do nienależytego
wykonania zobowiązania umownego, a w takiej sytuacji uwolnienie się dłużnika od
odpowiedzialności wymaga wykazania, że było to następstwem okoliczności, za
które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Wystąpienie takich okoliczności nie
zostało w sprawie wykazane, a nie można przyjąć, by treść postanowień
regulaminu skutecznie wyłączała w jakimkolwiek czasie odpowiedzialność
pozwanego banku z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, bez względu na
ocenę jego zachowania się w okresie istniejącego między stronami stosunku
obligacyjnego. Innymi słowy, postanowienie regulaminu banku, określające
początek okresu jego odpowiedzialności za następstwa utraty blankietów
czekowych, nie może być uznane za równoznaczne z wcześniejszym, generalnym
wyłączeniem odpowiedzialności banku opartej na podstawie art. 471 k.c.
W orzecznictwie nie znajduje już aprobaty prezentowane przed laty
stanowisko, wyrażające się minimalizacją wymagań co do staranności banków przy
wykonywaniu zobowiązań wobec swoich kontrahentów (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 7 stycznia 1964 r., III CR 365/63, OSNC 1964, nr 11, poz. 231). W licznych
orzeczeniach z późniejszego okresu dominuje restryktywne, uzasadnione
jurydycznie stanowisko, stawiające bankom wysokie wymagania pod względem
oceny staranności zachowań niezbędnych przy wykonywaniu ich zobowiązań
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1992 r., III CZP 138/92, OSNC
1993, nr 6, poz. 96 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1999 r., III CKN
196/98, OSNC 2000, nr 1, poz. 8, z dnia 26 lipca 2001 r., II CKN 1269/00, OSNC
2002, nr 3 poz. 42 i z dnia 16 stycznia 2001 r., II CKN 344/00, nie publ.).
Zapewnienie bezpieczeństwa depozytów jest jednym z najważniejszych
obowiązków banku, a sposób jego wykonywania najbardziej wymierną podstawą
oceny jego wiarygodności, dlatego wszelkie próby interpretacji przez banki
postanowień zawartych w stosowanych przez nie wzorcach umownych,
zmierzające do zaniżania standardów bezpieczeństwa powierzonych bankowi
środków pieniężnych, powinny być oceniane jako zachowania sprzeczne ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i celem umowy rachunku bankowego.
Gdyby akceptować prezentowaną przez pozwany Bank interpretację
postanowień regulaminu zmierzającą do generalnego wyłączenia jego
odpowiedzialności w ciągu dwóch pierwszych dni licząc od dnia złożenia
zawiadomienia o utracie blankietów czekowych, to nie ponosiłby on
odpowiedzialności bez względu na to, czy w ogóle, a jeśli tak, to kiedy i jak
intensywne działania podjął po otrzymaniu zawiadomienia. Takie stanowisko nie
jest możliwe do obrony, gdyż kontraktowa odpowiedzialność banku opiera się na
art. 471 k.c., z którego wynika domniemanie winy dłużnika, a uwolnienie się
pozwanego od odpowiedzialności zawsze wymaga wykazania, że nienależyte
wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które nie ponosi on
odpowiedzialności. Tymczasem Sąd drugiej instancji pominął potrzebę poczynienia
rozważań w tym zakresie, co czyni trafnym zarzut naruszenia art. 471 i 472 k.c.
wskutek co najmniej przedwczesnego, a zarazem nazbyt stanowczego
przesądzenia braku podstaw do ich zastosowania.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313 § 1
k.p.c.).