Wyrok z dnia 8 listopada 2000 r., IV CKN 140/00

Nieruchomość, która w dniu zawarcia umowy dzierżawy na okres dłuższy
niż trzy lata miała charakter nieruchomości rolnej, a następnie - w związku ze
zmianą wprowadzoną przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 marca
1989 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przenoszenia własności
nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz
dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 23, poz.122), podwyższającą
dolną granicę obszaru z 0,5 ha do 1 ha - utraciła taki charakter, uważać
należy, w razie jej sprzedaży - w zakresie przysługującego dzierżawcy z mocy
ustawy prawa pierwokupu - nadal za nieruchomość rolną.

Przewodniczący: Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
Sędziowie SN: Maria Grzelka, Tadeusz Żyznowski

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 25 października 2000 r. na rozprawie
sprawy z powództwa Aleksandra R. przeciwko Teresie i Mikołajowi małżonkom R. i
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddziałowi Terenowemu w S. o
stwierdzenie nieważności umowy na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu
Wojewódzkiego w Białymstoku z dnia 3 kwietnia 1998 r.,
uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki w Białymstoku wyrokiem z dnia 3 kwietnia 1998 r. oddalił
apelację powoda od wyroku Sądu Rejonowego w Białymstoku z dnia 31
października 1997 r. oddalającego powództwo o stwierdzenie nieważności umowy,
zawartej w formie aktu notarialnego z dnia 29 grudnia 1989 r., na podstawie której
Bank Gospodarki Żywnościowej, działający w imieniu Skarbu Państwa, sprzedał
pozwanym małżonkom Teresie i Mikołajowi R. nieruchomość o pow. 0,52 ha.
Podstawą żądania powoda było twierdzenie o przysługującym mu jako dzierżawcy
prawie pierwokupu spornej nieruchomości.
Rozstrzygnięcie powyższe oparte zostało na następujących ustaleniach.
Umowa dzierżawy spornej nieruchomości rolnej o pow. 0,52 ha została
zawarta dnia 16 stycznia 1984 r. na okres 10 lat pomiędzy żoną powoda Antoniną
R. a Urzędem Miasta i Gminy w Z. W 1989 r., po śmierci Antoniny R., pozwany
Mikołaj R. (brat przyrodni powoda), podając się za powoda, wystosował pismo o
zrzeczeniu się dzierżawy tej działki. W związku z tym wydzierżawiający powiadomił
powoda o rozwiązaniu umowy dzierżawy. W dniu 15 lutego 1989 r. zawarł z
pozwanym umowę dzierżawy, a następnie w dniu 29 grudnia 1989 r., na podstawie
umowy kwestionowanej w pozwie, zawierającej stwierdzenie, że nikomu nie
przysługuje prawo pierwokupu sprzedał sporną nieruchomość pozwanym
małżonkom Teresie i Mikołajowi R.
Sąd Wojewódzki uznał, że powództwo podlegało oddaleniu, ale nie z tego
względu - jak przyjął Sąd Rejonowy - że powód w chwili sprzedaży nieruchomości
nie był już jej dzierżawcą i dlatego nie mógł korzystać z prawa pierwokupu, lecz z
tej przyczyny, że sporna nieruchomość, na skutek zmiany przepisów, utraciła
charakter nieruchomości rolnej. Według bowiem § 1 ust. 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności
nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz
dziedziczenia gospodarstw rolnych (jedn. tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 19, poz.86 ze
zm. - dalej "rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r.") w
brzmieniu obowiązującym w dniu sprzedaży spornej działki, nie miała ona
charakteru nieruchomości rolnej, bowiem nie przekraczała 1 ha użytków rolnych. Z
przewidzianego w art. 695 § 2 k.c. prawa pierwokupu powód nie mógł więc
skorzystać, skoro przysługuje ono tylko przy sprzedaży nieruchomości rolnej.
Sąd Wojewódzki stwierdził ponadto, że sprzeczne z prawem działanie
pozwanego, polegające na sporządzeniu fałszywego oświadczenia o rezygnacji
powoda z dzierżawienia działki, nie może mieć wpływu na ocenę ważności umowy
sprzedaży zawartej w dniu 29 grudnia 1989 r.
Kasacja powoda oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego
przez niezastosowanie art. 695 § 2 k.c. w związku z § 1 rozporządzenia z dnia 28
listopada 1964 r. w brzmieniu obowiązującym w lutym 1989 r., gdy pozwany złożył
fałszywe oświadczenie o rzekomej rezygnacji powoda z dalszego dzierżawienia
spornej nieruchomości, a także na podstawie naruszenia przepisów postępowania -
art. 233 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. przez dowolną ocenę materiału
dowodowego, skutkującą tym, że do ustalonego stanu faktycznego, zastosowane
zostały przepisy cytowanego rozporządzenia w brzmieniu obowiązującym w dniu 29
grudnia 1989 r. Podnosząc te zarzuty, powód wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Treść zarzutów sformułowanych w ramach obu podstaw kasacyjnych z art.
393-1 k.p.c. wskazuje, że w istocie skarżący zarzucił Sądowi Apelacyjnemu
popełnienie błędów subsumcyjnych, które - jak wiadomo - mogą zaistnieć przy
porównywaniu stanu faktycznego ustalonego przez sąd ze stanem faktycznym
podanym w przepisie prawnym (jego hipotezie). Tego rodzaju błędy stanowią
podstawę zarzutu naruszenia prawa materialnego przez jego niewłaściwe
zastosowanie (art. 393-1 pkt 1 k.p.c.), nie mogą natomiast stanowić uzasadnienia
podstawy naruszenia przepisów postępowania (art. 393-1 pkt 2 k.p.c.).
Istota występującego w sprawie i podniesionego w kasacji - w ramach
podstawy z art. 393-1 pkt 1 k.p.c - zagadnienia prawnego sprowadza się do kwestii,
czy powód, któremu prawo pierwokupu przysługiwało w związku z zawarciem
dzierżawy nieruchomości rolnej na okres dłuższy niż trzy lata (art. 695 § 2 k.c.),
mógł to prawo wykonać, skoro w chwili jej sprzedaży, nie miała ona - wskutek
nowego unormowania - charakteru nieruchomości rolnej.
Nowym unormowaniem nie został objęty art. 695 § 2 k.c., lecz przepis § 1 ust.
3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 26 listopada 1964 r., który, w związku ze
zmianą wprowadzoną przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 marca
1989 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przenoszenia własności
nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz
dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 23, poz. 122), podwyższył - przy
zaliczaniu danej nieruchomości do nieruchomości rolnych - dolną granicę obszaru z
0,5 do 1 ha. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został pogląd,
podzielany przez Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym kasację, zgodnie z
którym nie ma podstaw do ogólnego założenia, że przepisy rozporządzenia -
wydane w granicach upoważnienia ustawowego - nie mają "samodzielności
międzyczasowej", zwłaszcza pod względem ich oceny w świetle art. 3 k.c. (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1977 r., III CZP 15/77, OSNCP
1978, nr 1, poz. 2).
W celu rozstrzygnięcia tej kwestii nie wystarczy jednak posłużenie się
podstawową zasadą międzyczasowego prawa prywatnego, wyrażoną w art. 3 k.c.,
który stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia
lub celu. Zasada nieretroakcji (lex retro non agit) oznacza, że nowego prawa nie
stosuje się do oceny zdarzeń prawnych i ich skutków, jeżeli miały one miejsce i
skończyły się przed wejściem w życie nowego prawa. (...) Gdy - jak w
rozpoznawanej sprawie - sytuacja prawna powstała pod rządem dawnego prawa,
którą ocenić trzeba po wejściu w życie nowego prawa, składa się nie z jednego
zdarzenia, lecz z kilku zdarzeń, spośród których jedne nastąpiły w okresie
obowiązywania dawnego prawa, a inne po wejściu w życie nowego prawa, lub jeśli
zdarzenie prawne ma charakter ciągły, obejmujący okres działania starego i
nowego prawa, to zasada lex retro non agit nie daje wskazówki, jakie prawo należy
stosować do oceny zdarzeń lub ich skutków powstałych w czasie obowiązywania
już nowego prawa. Istnieje zatem konieczność odwołania się do ogólnych zasad
międzyczasowego prawa prywatnego, stanowiących bliższe sformułowanie oraz
rozwinięcie podstawowej zasady wyrażonej w art. 3 k.c.
W nauce prawa, dla potrzeb rozwiązań intertemporalnych, normy prawa
cywilnego dzieli się na dwie grupy. Pierwszą grupę tworzą przepisy regulujące
stosunki prawne, których treść wynika z samego prawa, niezależnie od zdarzeń
prawnych powodujących ich powstanie, zmianę lub zakończenie. Do tej grupy
należą przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego regulujące treść stosunku
prawnego i praw podmiotowych, niezależnie od sposobu ich powstania lub nabycia
(np. istota własności, małżeństwo). Przepisy te poddane są zasadzie
bezpośredniego działania nowej ustawy. Drugą grupę tworzą przepisy regulujące
stosunki prawne, których treść jest wynikiem pewnych zdarzeń powołujących je do
życia (powodujących ich zmianę lub zakończenie). Należą do nich przepisy prawa
zobowiązaniowego oraz przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego regulujące skutki
prawne tworzące lub kończące (albo zmieniające) stosunki prawne lub powodujące
nabycie albo utratę praw podmiotowych, natomiast nie ustalające treści stosunków
prawnych (np. nabycie własności, zawarcie małżeństwa). Przepisy te poddane są
zasadzie dalszego działania dawnej ustawy. Jeśli zatem zdarzenie prawne miało
miejsce w czasie obowiązywania dawnej ustawy, do jego skutków realizujących się
po wejściu w życie nowej ustawy, zastosowanie powinna mieć w dalszym ciągu
ustawa dawna.
Nie ulega wątpliwości, że przepis art. 695 § 2 k.c., określający przesłanki
powstania prawa pierwokupu dla dzierżawcy nieruchomości rolnej, oraz przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r., zawierające definicję
pojęcia nieruchomości rolnej, należą do drugiej grupy przepisów, regulują bowiem
stosunki prawne, których treść jest wynikiem pewnych zdarzeń powołujących je do
życia (albo powodujących ich zmianę lub zakończenie).
W rozpoznawanej sprawie treść stosunku prawnego (umowy dzierżawy)
wyznaczona jest przez zdarzenie prawne o złożonym stanie faktycznym. Składa się
bowiem z dwóch zasadniczych członów z nawiązania i trwania stosunku prawnego
dzierżawy nieruchomości rolnej, który ulegnie umorzeniu w razie wykonania prawa
pierwokupu oraz z faktu sprzedaży tej nieruchomości, rodzącego podstawę
powołania do życia - w wykonaniu prawa pierwokupu - nowego stosunku
prawnego. Podzielić należy zapatrywanie, że w takim wypadku, gdy tylko drugi
człon stanu faktycznego nastąpił po wejściu w życie nowej ustawy, ale stosunek
prawny powstał przed jej wejściem w życie, to wówczas skutki zdarzenia prawnego
o takim złożonym stanie faktycznym oceniać należy pod każdym względem według
dawnej ustawy.
Przedstawiony wywód uzasadnia zatem przyjęcie wniosku, że nieruchomość,
która w dniu zawarcia umowy dzierżawy na okres dłuższy niż trzy lata miała
charakter nieruchomości rolnej, a następnie - w związku ze zmianą wprowadzoną
przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 marca 1989 r., podwyższającą
dolną granicę obszaru z 0,5 ha do 1 ha - utraciła taki charakter, uważać należy, w
razie jej sprzedaży - w zakresie przysługującego dzierżawcy z mocy ustawy prawa
pierwokupu - nadal za nieruchomość rolną.
Sąd Apelacyjny doszedł do przeciwnego wniosku. W konsekwencji
bezpodstawnie uznał, że dla oceny wytoczonego powództwa nie ma znaczenia
okoliczność, czy w dniu 29 grudnia 1989 r. powód był dzierżawcą spornej
nieruchomości. Wskazane błędy subsumcyjne doprowadziły do niewłaściwego
zastosowania powołanych w kasacji przepisów prawa materialnego. Kasację
należało więc uwzględnić i orzec, jak w sentencji (art. 393-13 § 1 k.p.c.).