Wyrok z dnia 16 września 2004 r., IV CK 712/03

Wykazanie nieważności lub unieważnienie umowy będącej źródłem
zobowiązania wekslowego jest jednoznaczne ze stwierdzeniem nieistnienia
tego zobowiązania.

Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosława Wysocka
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jacka N. przeciwko Leszkowi F. i
Agacie F. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16
września 2004 r. kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia
28 maja 2003 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy nakazem zapłaty z dnia 13 grudnia 2000 r. zasądził solidarnie
od Leszka F. i Agaty F. na rzecz Jacka N. kwotę 85 000 zł z odsetkami ustawowymi
od dnia 24 października 2001 r. Podstawę nakazu zapłaty stanowił weksel własny
wystawiony dnia 30 września 2000 r. w K. przez Leszka F. Jackowi N. na
wymienioną kwotę, płatną dnia 30 czerwca 2001 r. Zapłatę tego weksla poręczyła
na jego odwrocie Agata F.
Na skutek zarzutów pozwanych, w których podnieśli, że podpisali wspomniany
weksel i trzy inne identyczne działając pod wpływem bezprawnej groźby powoda,
Sąd Okręgowy uchylił wyrokiem z dnia 29 maja 2002 r. zaskarżony nakaz zapłaty i
oddalił powództwo.
Apelacja powoda od wyroku Sądu Okręgowego została oddalona wyrokiem z
dnia 28 maja 2003 r.
Sąd Apelacyjny, po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania
dowodowego z dokumentów i przesłuchania stron, przyjął za podstawę wydanego
wyroku następujące ustalenia faktyczne.
Pozwany był zainteresowany nabyciem od Spółdzielni Rybołówstwa
Morskiego ,,B." własności dzierżawionej od niej nieruchomości położonej w K. przy
ul. B. nr 17, obciążonej hipoteką kaucyjną w wysokości 2 000 000 zł na rzecz ,,I."
spółki z o.o. w G. Powód pełnił funkcję dyrektora spółki. Zgodnie z zawartą w
grudniu 1999 r. umową przedwstępną sprzedaży wymienionej nieruchomości,
pozwany miał ją kupić od Spółdzielni po uprzednim uiszczeniu spółce kwoty
900 000 zł. Umowa przedwstępna zakładała, że spółka po otrzymaniu tej kwoty
wystąpi o wykreślenie hipoteki obciążającej nieruchomość. Spółka wymienioną
kwotę otrzymała w dniu 15 września 2000 r. Część sumy przelanej na jej konto
pochodziła z kredytu inwestycyjnego otrzymanego przez pozwanego, a część ze
środków własnych pozwanego. W tych okolicznościach powód zwrócił się do
pozwanego o wystawienie na jego rzecz weksli na łączną kwotę 340 000 zł,
twierdząc, że w przeciwnym razie nie dojdzie do ,,zwolnienia nieruchomości z
hipoteki", a w konsekwencji - do jej sprzedaży pozwanemu. Pozwany, chcąc nabyć
nieruchomość wystawił powodowi cztery weksle na sumę 85 000 zł każdy,
poręczone przez pozwaną. W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy trafnie nie
dał wiary twierdzeniom powoda, że wystawienie weksli przez pozwanego nastąpiło
w związku z udzieloną mu przez powoda pożyczką na kwotę 500 000 zł.
Podstawę wystawienia weksli, na którą wskazują przytoczone ustalenia, Sąd
Apelacyjny uznał, podobnie jak Sąd Okręgowy, za sprzeczną z zasadami
współżycia społecznego i tym samym nieważną (art. 58 § 2 k.c.). Ocenę tę odniósł
także do podstawy udzielenia poręczenia zapłaty sumy wekslowej przez pozwaną.
Sąd Apelacyjny w szczególności podkreślił, że jest w świetle zasad współżycia
społecznego nie do zaakceptowania uzyskanie korzyści majątkowych przez
powoda w wyniku wykorzystania stanowiska w spółce.
Powód, skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego, przytoczył jako podstawy
kasacyjne naruszenie art. 386 § 4 k.p.c. przez nieuchylenie wyroku Sądu
Okręgowego, pomimo że Sąd ten nie odniósł się do podniesionej w zarzutach
kwestii groźby i tym samym nie rozpoznał istoty sprawy, naruszenie art. 58 § 2 k.c.
przez błędną wykładnię wyrażającą się w przyjęciu, że jest nie do zaakceptowania
w świetle zasad współżycia społecznego wymuszenie czynności przysparzającej w
celu osiągnięcia korzyści majątkowej, i błędne jego zastosowanie do ustaleń
wskazujących nie na nieważność zaciągnięcia zobowiązań wekslowych przez
pozwanych, lecz na zaciągnięcie przez nich zobowiązań wekslowych pod wpływem
groźby, oraz naruszenie art. 88 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według przyjętego w orzecznictwie poglądu, szeroko obecnie akceptowanego
także w piśmiennictwie, źródłem zobowiązania wekslowego jest umowa
dochodząca do skutku przez wydanie weksla lub jego zwrócenie posiadaczowi.
Samo zatem wystawienie weksla nie wystarcza do powstania zobowiązania
wystawcy wobec remitenta, lecz potrzebna jest jeszcze umowa między wystawcą a
remitentem, dochodząca do skutku przez wydanie przez wystawcę weksla
remitentowi. Tak samo do powstania zobowiązania indosanta wobec indosatariusza
nie wystarcza złożenie przez indosanta na wekslu oświadczenia, o którym mowa w
art. 13 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe, Dz.U. Nr 37, poz. 182
- dalej: "Pr.weksl."), lecz konieczna jest ponadto umowa między indosantem a
indosatariuszem, dochodząca do skutku w drodze wydania przez indosanta weksla
indosatariuszowi. Podobnie, do powstania zobowiązania akceptanta nieodzowna
jest umowa między akceptantem a posiadaczem, dochodząca do skutku przez
zwrócenie posiadaczowi weksla zaopatrzonego w oświadczenie o przyjęciu. To
samo odpowiednio dotyczy zobowiązania poręczyciela wekslowego wobec
określonego wierzyciela wekslowego (por. w szczególności uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995,
nr 12, poz. 168).
Czynności prawne, z których wnikają zobowiązania wekslowe, inaczej niż
zdecydowana większość umów zobowiązujących, same nie określają celu
gospodarczego lub społecznego wynikającego z nich przysporzenia. Określa go
dopiero wyraźna lub dorozumiana umowa leżąca u podstaw zaciągnięcia
zobowiązania wekslowego, wskazująca tzw. stosunek podstawowy (kauzalny) dla
tego zobowiązania (np. sprzedaż, pożyczkę).
Czynności prawne będące źródłem zobowiązań wekslowych są ujmowane na
tle naszego ustawodawstwa jako czynności prawne abstrakcyjne, tj. takie, których
ważność nie zależy od istnienia lub prawidłowości stosunku podstawowego. W
razie nieistnienia lub nieprawidłowości stosunku podstawowego dłużnikowi
wekslowemu przyznaje się wobec kontrahenta tylko zarzut nienależnego
świadczenia, a gdy sumę wekslową już zapłacił - roszczenie o zwrot nienależnego
świadczenia. Podniesienie zarzutu nienależnego świadczenia przez dłużnika wobec
kontrahenta nie doznaje w świetle prawa wekslowego żadnych ograniczeń,
przewidziane bowiem w art. 17 Pr.weksl. ograniczenia w możliwości podnoszenia
przez dłużnika zarzutów, dotyczące także zarzutów odwołujących się do stosunku
podstawowego, mają na względzie bezpieczeństwo obrotu prawnego i w związku z
tym odnoszą się jedynie do posiadacza weksla będącego osobą trzecią wobec
stosunku, z którego zarzut jest wywodzony (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
21 października 1998 r., II CKN 10/98, OSNC 1999, nr 5, poz. 93 oraz z dnia 7 maja
2004 r., III CK 563/02, OSNC 2005, nr 5, poz. 88).
Zarówno umowa mająca być źródłem zobowiązania wekslowego, jak i umowa
mająca rodzić stosunek podstawowy mogą być dotknięte różnego rodzaju
wadliwościami, w szczególności powodującymi ich nieważność lub uzasadniającymi
ich unieważnienie (wzruszenie) przez uchylenie się od skutków prawnych
wadliwego oświadczenia woli (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 marca
1998 r., I PKN 560/97, OSNAPUS 1999, nr 5, poz. 160, z dnia 17 czerwca 1999 r.,
I CKN 51/98, OSNC 2000, nr 2, poz. 27, z dnia 18 listopada 1999 r., I CKN 215/98,
OSNC 2000, nr 7-8, poz. 128 i z dnia 10 października 2000 r., V CKN 98/00, OSNC
2001, nr 6, poz. 88).
W okolicznościach konkretnego przypadku określoną wadliwością mogą być
dotknięte obie umowy, np. obie mogą być zawarte przez osobę działającą w stanie
wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli albo
przez osobę działającą pod wpływem bezprawnej groźby i być - odpowiednio -
nieważne (art. 82 k.c.) lub unieważnialne (wzruszalne) przez uchylenie się od ich
skutków prawnych (art. 87 k.c.). Może być jednak też tak, że określoną wadliwością
będzie dotknięta tylko umowa mająca być źródłem zobowiązania wekslowego lub
tylko umowa mająca rodzić stosunek podstawowy.
Wykazanie nieważności lub unieważnienie umowy będącej źródłem
zobowiązania wekslowego jest jednoznaczne ze stwierdzeniem nieistnienia tego
zobowiązania i czyni praktycznie zbytecznym zajmowanie się umową mającą rodzić
stosunek podstawowy. Niemniej, także samo już dowiedzenie nieważności lub
unieważnienia umowy mającej rodzić stosunek podstawowy pozwala osobie
pozwanej w charakterze dłużnika wekslowego przez kontrahenta skutecznie
obronić się przed powództwem ze względu na przyznanie jej w takim wypadku
zarzutu nienależnego świadczenia.
Sąd Apelacyjny trafnie uznał ustaloną podstawę wystawienia przez
pozwanego weksli na rzecz powoda i udzielenia mu przez pozwaną poręczenia
wekslowego za nieważną. Jeżeli wymuszony przez powoda układ polegający na
uzależnieniu złożenia wniosku o wykreślenie hipoteki spółki od wystawienia i
poręczenia weksli przez pozwanych nie naruszał zakazu ustawowego, to należało
go niewątpliwie uznać za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego i tym
samym nieważny (art. 58 § 2 k.c.). Wykorzystanie stanowiska zajmowanego w
organach spółki prawa handlowego dla osiągnięcia osobistych korzyści
majątkowych kosztem kontrahenta spółki jest działaniem oczywiście nierzetelnym i
krzywdzącym.
Bez znaczenia przy tym było to, czy wymuszenie przez powoda
wspomnianego układu i wystawienia oraz poręczenia na jego rzecz weksli, w tym
weksla objętego niniejszym sporem, miało także znamiona groźby bezprawnej, i czy
pozwani uchylili się we właściwym czasie od skutków prawnych swych oświadczeń
woli. Nieważność jest sankcją dalej idącą od sankcji, której poddana jest groźba
bezprawna, w związku z czym ustalenie nieważności danej czynności prawnej czyni
bezprzedmiotowe rozpatrywanie uchylenia się od skutków prawnych tej czynności z
powodu groźby. Wobec nieważności podstawy wystawienia i poręczenia spornego
weksla, zbędne było badanie czy podstawa ta była dotknięta także wadą w postaci
groźby bezprawnej. Nieistnienie ważnej podstawy wystawienia i poręczenia weksla
pozwala - jak wyjaśniono - bronić się pozwanemu przez podniesienie zarzutu, że
zapłata sumy wekslowej w takiej sytuacji do rąk kontrahenta stanowiłaby nienależne
świadczenie, choćby umowa mająca rodzić zobowiązanie wystawcy weksla oraz
umowa mająca rodzić zobowiązanie poręczyciela wekslowego były, jako czynności
prawne abstrakcyjne, ważne. W konsekwencji, podniesiony w skardze kasacyjnej
zarzut naruszenia art. 88 § 2 k.c. musi być uznany za chybiony.
Nie było także powołanych w skardze kasacyjnej przeszkód natury procesowej
do przeprowadzenia przez Sądy obu instancji oceny ważności ustalonej podstawy
wystawienia weksla i poręczenia jego zapłaty z punktu widzenia zasad współżycia
społecznego. Pozwani w zarzutach przeciwko nakazowi zapłaty przytoczyli
okoliczności, w których doszło do wystawienia spornego weksla i udzielenia
poręczenia jego zapłaty w sposób mogący sugerować, że podjęli te czynności pod
wpływem bezprawnej groźby powoda. Sugerowana kwalifikacja przytoczonych
okoliczności nie wiązała jednak Sądów i nie ograniczała badania przez nie zarzutów
pozwanych jedynie pod kątem groźby bezprawnej. Do Sądów należało ustalenie,
czy okoliczności te rzeczywiście miały miejsce oraz dokonanie ich kwalifikacji
prawnej i Sądy to uczyniły. W tej sytuacji nie było podstaw do postawienia zarzutu
nierozpoznania istoty sprawy przez Sąd Okręgowy i nieusunięcia tego uchybienia
przez Sąd Apelacyjny (art. 386 § 4 k.p.c.). O nierozpoznaniu istoty sprawy przez
sąd można by mówić w interesującym nas kontekście dopiero w razie całkowitego
zaniechania zbadania materialnoprawnej podstawy podniesionych zarzutów i mimo
to ich uwzględnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN
486/00, OSP 2003, nr 3, poz. 36).
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną powoda
(art. 39312 k.p.c.).