Wyrok z dnia 13 kwietnia 2005 r., IV CK 648/04

Pokrewieństwo nie stanowi wyłącznego kryterium zaliczenia do
najbliższych członków rodziny w rozumieniu art. 446 § 3 k.c.

Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Bronisław Czech

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Wiesławy F. i Michała F. przeciwko
Polskiemu Biuru Ubezpieczeń Komunikacyjnych w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na
rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 kwietnia 2005 r. kasacji strony pozwanej od
wyroku Sądu Okręgowego w Koszalinie z dnia 20 lipca 2004 r.
oddalił kasację i nie obciążył strony pozwanej kosztami procesu za instancję
kasacyjną.

Uzasadnienie

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanego Biura
Ubezpieczeń Komunikacyjnych, przytaczając bezsporne ustalenia, z których
wynika, że Jerzy K., pozostający w związku konkubenckim z powódką Wiesławą F.,
zmarł dnia 29 września 1996 r. na skutek obrażeń doznanych podczas wypadku
samochodowego. W tym samym wypadku śmierć poniosła matka powódki i jej
siostrzenica. Powódka pozostawała w związku z Jerzym K. od 1980 r., a w 1985 r.
urodziła syna Michała F., którego biologicznym ojcem nie był Jerzy K. Michał F. w
ogóle nie znał swego biologicznego ojca. Został zaakceptowany przez Jerzego K. i
był przez niego wychowywany. Nawiązany kontakt i więź emocjonalna zostały
ukształtowane jak między ojcem i synem. Jerzy K. od 1995 r., będąc bezrobotnym,
pomagał powódce Wiesławie F. w prowadzeniu sklepu meblowego. Jego śmierć
wywołała duży szok psychiczny u powódki. Przez okres 9 miesięcy była pod opieką
lekarzy psychiatrów w S., a następnie w listopadzie 1998 r. przebywała w
sanatorium psychiatrycznym. Powód Michał F. w chwili śmierci Jerzego K. liczył 11
lat. W ocenie Sądów obu instancji, przeżył tę śmierć, cierpiał na bezsenność, stał
się dzieckiem zamkniętym. Spełnione zostały przesłanki z art. 446 § 3 k.c. do
uwzględnienia żądania zgłoszonego przez powodów do wysokości 30 000 zł na
rzecz Michała F. i 15 000 zł na rzecz powódki Wiesławy F. - obie kwoty z
ustawowymi odsetkami. Opowiadając się za rozszerzającą wykładnią pojęcia
"najbliższy członek rodziny", Sąd Okręgowy wskazał, że do osób, o których stanowi
art. 446 § 3 k.c., należy zaliczyć - oprócz współmałżonka - także krewnych,
powinowatych i przysposobionych, konkubenta oraz jego krewnych, w tym dzieci
tylko jednego lub drugiego z nich, a także dzieci wspólne.
Kasację złożyło pozwane Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych,
zarzucając błędną wykładnię art. 446 § 3 k.c. w odniesieniu do podmiotowego
zakresu pojęcia ,,najbliższy członek rodziny" i niewłaściwe zastosowanie tego
przepisu. Wnosiło o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W obowiązującym stanie prawnym nie istnieje legalna definicja pojęcia
"rodziny". (...) Można przyjąć, że w przeważającej większości akty prawne zaliczają
do rodziny małżonków, ich dzieci wspólne, dzieci drugiego małżonka, dzieci
przysposobione, przyjęte na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, dzieci
znajdujące się pod opieką (prawną), a niekiedy nawet dzieci obce przyjęte na
wychowanie i utrzymanie, jeśli rodzice nie żyją lub nie mogą zapewnić im
utrzymania albo też zostali pozbawieni lub ograniczeni we władzy rodzicielskiej.
Najszersze pojęcie rodziny przewiduje ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) i art. 691 k.c. Także pojęcia
"najbliższy, bliski domownik" zostały sprecyzowane tylko w nielicznych aktach
prawnych, a ich znaczeniu został nadany - z reguły - sens odpowiadający celom
ustawy, w której zostały użyte. Dlatego dla potrzeb interpretacji także tego pojęcia
używa się wykładni celowościowej.
W kasacji zaprezentowano wykładnię pojęcia ,,najbliższego członka rodziny" z
argumentacją, która nie w pełni dostrzega znaczenie, jakie - w następstwie
zachwiania podstawowej formy rodziny opartej na pokrewieństwie - odgrywa
kryterium wspólnoty ekonomicznej, określanej jako pozostawanie we wspólnym
gospodarstwie domowym, wspólnym zamieszkaniu, faktycznym pożyciu itp. Rozwój
konkubinatu, który znalazł trwałe miejsce w systemie ocen i norm moralnych
współczesnego społeczeństwa, ma swoje źródło w przeobrażeniach ustrojowych i
gospodarczych, a także kulturowych, zwłaszcza w świadomości społeczeństwa.
W obowiązującym stanie prawnym definiując pojęcie "rodziny" można - jak
trafnie wskazuje się w piśmiennictwie - użyć następujących kryteriów:
pokrewieństwo, małżeństwo, przysposobienie, powinowactwo, rodzina zastępcza i
pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym. Można zatem zaaprobować
definicję rodziny jako najmniejszej grupy społecznej, powiązanej poczuciem
bliskości i wspólności, osobistej i gospodarczej, wynikającej nie tylko z
pokrewieństwa.
Artykuł 446 § 3 k.c. nie zawiera żadnych wskazówek co do strony
podmiotowej pojęcia ,,najbliższy członek rodziny". W wyroku z dnia 18 listopada
1961 r., 2 CR 325/61 (OSNCP 1963, nr 2, poz. 32) Sąd Najwyższy stwierdził, że art.
166 k.z. operuje pojęciem ,,rodziny" w szerszym znaczeniu, akcentującym raczej - z
punktu widzenia doznanej krzywdy moralnej - faktyczny układ stosunków
rodzinnych, a nie formalną kolejność pokrewieństwa. Zgodnie z tym macocha może
być uznana za osobę będącą najbliższym członkiem rodziny zmarłego, uprawnioną
do zadośćuczynienia przewidzianego w art. 166 k.z., gdy opiekowała się nim jak
swoim synem. Kontynuację tego kierunku orzecznictwa stanowi wypowiedź Sądu
Najwyższego w wyroku z dnia 10 grudnia 1969 r., III PRN 77/69 (OSNCP 1970, nr
9, poz. 160) stwierdzająca, że w świetle art. 446 § 3 k.c. - podobnie jak w świetle
art. 166 k.z. - konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku członkiem rodziny
należy do sądu orzekającego. Stosownie do okoliczności konkretnej sprawy, za
najbliższego członka rodziny można uznać również macochę, zwłaszcza wtedy, gdy
uzasadniają to pozytywnie oceniane w świetle zasad współżycia społecznego
stosunki łączące macochę i pasierba. W tym zakresie należy brać pod uwagę
również unormowanie zawarte w art. 144 § 2 k.r.o. Ponadto Sąd Najwyższy
wskazał, że najbliższym członkiem rodziny - w zależności od sytuacji -
niekoniecznie musi być najbliższy krewny. To zapatrywanie stanowi - w ocenie
składu orzekającego - potwierdzenie stanowiska, że pokrewieństwo nie stanowi
podstawowego ani też wyłącznego kryterium bliskości oraz przynależności do
rodziny.
W świetle powyższego istnieje dostateczna argumentacja do odparcia zarzutu
naruszenia art. 446 § 3 k.c. i oddalenia kasacji (art. 39312 k.p.c.).