Wyrok z dnia 17 grudnia 2003 r., IV CK 244/02

W razie nabycia własności nieruchomości na podstawie przepisów
ustawy z dnia 4 września 1997 r. o przekształceniu prawa użytkowania
wieczystego przysługującego osobom fizycznym w prawo własności (jedn.
tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1299) opłata roczna za użytkowanie
wieczyste podlega zmniejszeniu proporcjonalnie do czasu trwania prawa
użytkowania wieczystego.

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy O. przeciwko Danucie S. i
Sylwestrowi S. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17
grudnia 2003 r. kasacji pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z
dnia 7 maja 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Gmina O. wnosiła o zasądzenie od pozwanych Danuty i Sylwestra S. kwoty
44 012,35 zł z tytułu opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste za rok 1998 i
skapitalizowanych odsetek za opóźnienie w zapłacie.
Sąd Okręgowy w Olsztynie wyrokiem z dnia 18 stycznia 2002 r. zasądził od
pozwanych solidarnie na rzecz powódki kwotę 5856,51 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 2 kwietnia 2001 r. W pozostałej części oddalił powództwo. Ustalił, że w
1998 r. nastąpiło przekształcenie prawa użytkowania wieczystego większości
działek składających się na nieruchomość w prawo własności, a decyzje o
przekształceniu w prawo własności prawa użytkowania wieczystego stały się
prawomocne w dniu 15 czerwca 1998 r. Gmina poinformowała pozwanych, że
termin płatności opłaty rocznej za 1998 r. został przesunięty do dnia 15 września
1998 r. Pismo podpisali naczelnik wydziału finansów i podatków urzędu miasta i
skarbnik miasta.
Sąd Okręgowy, dokonując wykładni art. 238 k.c., uznał, że opłata z tytułu
użytkowania wieczystego należy się za czas rzeczywistego wykonywania prawa,
gdyż stanowi ona formę ekwiwalentu wobec świadczenia powódki. Zdaniem Sądu,
nie sposób przyjąć, że pozwani mieliby obowiązek świadczyć na rzecz powódki
opłaty wykonując swoje zobowiązania wynikające z umowy wzajemnej w sytuacji, w
której zobowiązanie drugiej strony już wygasło. Stan taki naruszałby zasadę
równouprawnienia stron i przeczył istocie umów wzajemnych. Pozwani winni są
Gminie opłatę roczną za działki, objęte przekształceniem prawa użytkowania
wieczystego w prawo własności jedynie proporcjonalnie do czasu trwania prawa, za
które opłata się należy.
Biorąc pod uwagę, że pozwani zostali powiadomieni o prolongacie terminu
płatności do dnia 15 września 1998 r., Sąd Okręgowy przyjął, iż odsetki za
opóźnienie mogą być naliczone od dnia 16 września 1998 r. W ocenie Sądu
Okręgowego, podnoszenie po upływie dwóch lat przez gminę, że decyzja o zmianie
terminu płatności należności nie została wydana przez uprawniony organ, jest
nadużyciem prawa.
Na skutek apelacji powódki Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 7
maja 2003 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądził
solidarnie od pozwanych na rzecz powodowej Gminy kwotę 44012,35 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 2 kwietnia 2001 r. do dnia zapłaty. Powołując się na
poglądy wyrażone w piśmiennictwie i utrwalone orzecznictwo stwierdził, że przepisy
kodeksu cywilnego oraz ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm. - dalej:
"u.g.n.") nie dają podstaw do dzielenia opłaty rocznej obciążającej użytkownika
wieczystego za dany rok stosownie do czasu trwania umowy użytkowania
wieczystego, w razie wygaśnięcia jej w ciągu roku kalendarzowego. Ustawodawca
możliwość taką mógłby przewidzieć w osobnej ustawie, regulującej w sposób
szczególny skutki wygaśnięcia umowy użytkowania wieczystego w okresie jej
trwania. Takiej regulacji nie zawierała ustawa z dnia 4 września 1997 r. o
przekształceniu prawa użytkowania wieczystego przysługującego osobom
fizycznym w prawo własności w brzmieniu obowiązującym w 1998 r. (Dz.U. Nr 123,
poz. 781).
Sąd Apelacyjny nie podzielił wywodów orzeczenia Sądu pierwszej instancji, że
zasada ekwiwalentności świadczeń przemawia za podzieleniem opłaty rocznej
proporcjonalnie do czasu trwania prawa użytkowania wieczystego, ustawodawca w
ustawie szczególnej wobec kodeksu cywilnego normą bezwzględnie obowiązującą
ustalił bowiem niepodzielność opłaty rocznej przez wskazanie terminu jej
wymagalności za dany rok. Od tej regulacji nie odszedł też w ustawie z dnia 4
września 1997 r., również po jej zmianie ustawą z dnia 21 czerwca 2001 r. Z tych
względów, zdaniem Sądu Apelacyjnego pozwani zobowiązani byli do uiszczania za
1998 r. opłaty rocznej w pełnej wysokości. (...)
W kasacji opartej na obu podstawach wymienionych w art. 3931 k.p.c. pozwani
zarzucili naruszenie prawa materialnego - art. 238 k.c. oraz art. 71 ust. 1 i 4 u.g.n.
przez błędną ich wykładnię, polegającą na przyjęciu, że opłata roczna za
użytkowanie wieczyste uiszczona z góry za dany rok nie podlega zmniejszeniu
proporcjonalnie do czasu trwania użytkowania wieczystego w tym roku, art. 5 k.c.
przez przyjęcie, że powódka może uczynić użytek z braku ustalenia innego terminu
opłaty rocznej przez właściwy organ w sytuacji, w której pozwani byli informowani
przez wysokich rangą pracowników powodowej gminy o ustaleniu innego niż
ustawowy termin uiszczenia opłaty rocznej. Zarzucili także naruszenie przepisów
postępowania - art. 299 k.p.c. przez sprzeczne z przebiegiem procesu przyjęcie, że
powódka zaprzeczała temu, iż termin zapłaty opłaty rocznej został ustalony na
dzień 15 września 1998 r. oraz art. 6 k.c. przez przyjęcie, że ciężar udowodnienia,
iż urzędnicy gminy podpisali dokumenty w granicach udzielonych im kompetencji,
spoczywa na pozwanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepisy art. 238 k.c. i art. 71 u.g.n. nakładają na użytkownika wieczystego
obowiązek ponoszenia na rzecz właściciela opłaty, która stanowi ekwiwalent za
obciążenie prawa własności użytkowaniem wieczystym. Rozpowszechniony jest
pogląd, że skoro opłata za użytkowanie wieczyste ma charakter opłaty rocznej,
należna jest uprawnionemu w całości, bez względu na to, ile czasu prawo
użytkowania wieczystego faktycznie istniało w danym roku. W konsekwencji
należałoby przyjąć, tak jak to zrobił Sąd Apelacyjny, że przekształcenie prawa
użytkowania wieczystego w prawo własności nie zwalnia z obowiązku uiszczenia
całej opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego za rok, w którym została
wydana decyzja o przekształceniu.
Powszechność powyższego stanowiska nie dowodzi jego trafności. Przyjęcie,
że użytkownik wieczysty ma obowiązek uiszczenia opłaty za cały rok, w którym
nastąpiło przekształcenie jego prawa w prawo własności, prowadziłoby do skutków,
których nie da się pogodzić z zasadą słuszności. Dostrzegł to Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 15 lutego 2002 r., V CA 2/02 (OSNC 2003, nr 1, poz. 12), w którym
wskazano, że w razie przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo
własności na podstawie przepisów ustawy z dnia 4 września 1997 r. o
przekształceniu prawa użytkowania wieczystego przysługującego osobom
fizycznym w prawo własności (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1299)
dotychczasowy użytkownik wieczysty ma obowiązek uiszczenia opłaty za
przekształcenie. Opłata ta jest wynagrodzeniem, które służy zrekompensowaniu
dotychczasowemu właścicielowi (Skarbowi Państwa lub gminie) utraty
przysługującego mu do nieruchomości gruntowej prawa własności oraz utraty
stałego dopływu kwot z tytułu opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste. Obydwa te
cele, spełniane przez opłatę należną z tytułu przekształcenia, wyrównują całkowicie
uszczerbek dotychczasowego właściciela gruntu, powstały w następstwie utraty
przezeń prawa własności. Domaganie się jeszcze opłaty za użytkowanie wieczyste i
to za okres, w którym prawo własności już nie przysługiwało, narusza oczywisty w
świetle art. 2 Konstytucji wymóg, aby podmioty prawa publicznego nie krzywdziły
nikogo swoim postępowaniem.
Dodać można, że obciążenie nabywcy obowiązkiem płacenia Skarbowi
Państwa lub gminie wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy za okres, w którym
nabywcy przysługuje już prawo własności, a Skarb Państwa lub gmina nie ma
żadnych uprawnień do rzeczy, kłóci się z zasadą ochrony własności wyrażoną w
art. 21 Konstytucji.
Wykładnia przepisów ustawy, która prowadzi do naruszenia zasad
konstytucyjnych, nie może być uznana za prawidłową. Trzeba zauważyć, że z
brzmienia przepisów art. 238 k.c. i art. 71 u.g.n. wcale nie wynika, że w razie
przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, opłata za
użytkowanie wieczyste należy się także za część roku, w której dotychczasowy
użytkownik wieczysty jest już właścicielem. Przeciwnie, w art. 238 k.c. mowa jest o
uiszczaniu opłaty przez czas trwania użytkowania wieczystego; a contrario za czas
po przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności opłata nie
powinna się należeć. Przepis art. 71 ust. 4 u.g.n. stanowi, że opłaty roczne wnosi
się przez cały okres użytkowania wieczystego, a po przekształceniu prawa
użytkowania wieczystego w prawo własności nie można już mówić o okresie
użytkowania wieczystego.
Ustawodawca ustalając, że wynagrodzenie za prawo użytkowania
wieczystego ma być płacone w formie opłat rocznych, kierował się oczywistą
intencją. Bez wątpienia chodziło o zapobieżenie płaceniu jednorazowej ceny za cały
okres użytkowania wieczystego, co zacierałoby różnicę między tym prawem a
prawem własności. Opłatę roczną trzeba rozumieć jako opłatę wnoszoną co roku, a
nie opłatę za cały rok. Opłata roczna obejmuje okres całego roku, ale tylko
wówczas, gdy przez cały rok prawo własności obciążone jest prawem użytkowania
wieczystego. W sytuacji, w której w ciągu roku prawo użytkowania wieczystego
zostaje przekształcone w prawo własności, przypisywanie nowemu właścicielowi
obowiązku wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy na rzecz osoby, która wyzbyła
się prawa, nie tylko nie znajduje podstaw w przepisach ustawy, ale także wypacza
intencję ustawodawcy, gdyż miał on na względzie inny cel, określając opłatę jako
opłatę roczną.
Sformułowanie zawarte w art. 71 ust. 4 u.g.n. ,,z góry za dany rok" oznacza
jedynie to, że obowiązek opłaty powstaje w każdym roku trwania użytkowania
wieczystego i opłata płacona jest z góry, natomiast nie oznacza, że opłata należna
jest także za część roku, w której użytkowanie wieczyste już nie istnieje. Wskazanie
w ustawie terminu wymagalności nie ma wpływu na podzielność bądź
niepodzielność świadczenia; świadczenie pieniężne jest ze swej natury podzielne.
Nieprzekonywujący jest argument, że przepisy ustawy nie dają podstaw do
dzielenia opłaty rocznej. Argumentację należałoby raczej odwrócić i stwierdzić, że
ustawa nie nakłada na byłego użytkownika wieczystego obowiązku świadczenia na
rzecz byłego właściciela za okres, w którym dotychczasowemu użytkownikowi
wieczystemu przysługuje prawo własności. Prawidłowa wykładnia art. 238 k.c. i art.
71 u.g.n. prowadzi więc do wniosku, że w razie nabycia własności nieruchomości
na podstawie przepisów ustawy z dnia 4 września 1997 r. o przekształceniu prawa
użytkowania wieczystego przysługującego osobom fizycznym w prawo własności
opłata roczna za użytkowanie wieczyste podlega zmniejszeniu proporcjonalnie do
czasu trwania prawa użytkowania wieczystego. Wobec odmiennego stanowiska
Sądu Apelacyjnego zasadny jest zarzut kasacji naruszenia obu wyżej
wymienionych przepisów prawa. (...)
Z powyższych względów na podstawie art. 39313 k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł,
jak w sentencji.