Wyrok z dnia 30 września 2004 r., IV CK 20/04

Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 lutego
2002 r., K 39/00 (OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 1, poz. 4) niezgodności z Konstytucją
przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o
pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486 ze zm.) stwarza
podstawy do ustalenia, w drodze powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c.,
nieważności umowy przeniesienia użytkowania wieczystego, zawartej na
podstawie przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją, także przed
ogłoszeniem tego wyroku.

Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy W. przeciwko Polskiemu
Związkowi Działkowców w W. o ustalenie nieważności umowy, po rozpoznaniu na
rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 września 2004 r. kasacji strony pozwanej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 lutego 2003 r.
oddalił kasację i zasądził od strony pozwanej na rzecz strony powodowej
kwotę 1800 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowa Gmina wnosiła o ustalenie, że zawarta przez nią w dniu 18 marca
1998 r. z Polskim Związkiem Działkowców w W. umowa nieodpłatnego oddania
pozwanemu w użytkowanie wieczyste wskazanych w pozwie działek jest nieważna
jako zawarta w wykonaniu obowiązku określonego w przepisie ustawy uznanym
przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z Konstytucją.
Sądy obu instancji ustaliły, że zawarcie umowy nastąpiło na podstawie art. 2
ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach
działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486 ze zm.), przyznającego Polskiemu Związkowi
Działkowców roszczenie o nieodpłatne ustanowienie użytkowania wieczystego
gruntów wchodzących w skład pracowniczych ogrodów działkowych, jeżeli w dniu 5
grudnia 1990 r. i w dniu wejścia w życie ustawy był on użytkownikiem tych gruntów.
Powyższy przepis, w zakresie jego punktu 1 i 3, uznany został przez Trybunał
Konstytucyjny za niezgodny z art. 165 ust. 1 oraz art. 167 ust. 1, 2 i 3 Konstytucji,
przy czym orzeczenia w tym przedmiocie zostały wydane dwukrotnie: po raz
pierwszy w dniu 20 listopada 1996 r., K 27/95 (OTK Zb.Urz. 1996, nr 6, poz. 50),
kiedy wskutek odrzucenia przez Sejm orzeczenia Trybunału zakwestionowany
przepis nie został usunięty z porządku prawnego i po raz drugi w dniu 20 lutego
2002 r., K 39/00 (OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 1, poz. 4).
Sądy obu instancji uznały, że wyrok Trybunału z dnia 20 lutego 2002 r.
wywołuje skutki z mocą wsteczną, a zatem nie istniała podstawa prawna, na której
oparta była kwestionowana umowa, a powód nie może powoływać się na zasadę
ochrony praw nabytych. Jednakże Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo,
stwierdzając, że stan faktyczny i prawny sprawy uzasadnia, zgodnie z art. 189
k.p.c., roszczenie o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego powstałego na
podstawie niekonstytucyjnego przepisu, a nie zgłoszenie żądania ustalenia
nieważności umowy.
W wyniku apelacji strony powodowej Sąd Apelacyjny w Białymstoku
zaskarżonym wyrokiem z dnia 12 lutego 2003 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i
ustalił, że wskazana wyżej umowa jest nieważna. Sąd stwierdził, że
zakwestionowanej umowy nie można uznać za czynność prawną nieistniejącą,
skoro obie strony, w celu wywołania skutków prawnych, złożyły zgodne
oświadczenia woli, które zawierają wszystkie przedmiotowo istotne elementy
umowy przeniesienia użytkowania wieczystego. Jest to natomiast umowa nieważna
na podstawie art. 58 § 1 k.c., zawarta na podstawie przepisów sprzecznych z
Konstytucją, które już od chwili wydania przez Trybunał Konstytucyjny pierwszego
orzeczenia w 1996 r. nie korzystały z domniemania zgodności z ustawą zasadniczą.
W kasacji od powyższego wyroku, opartej na obu podstawach przewidzianych
w art. 3931 k.p.c., strona pozwana w ramach pierwszej podstawy zarzuciła
naruszenie art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca
1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych oraz art. 165 ust.
1, 2 i 3, a także art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji przez przyjęcie, że wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r. przesądza nieważność umowy zawartej
przez strony w dniu 18 marca 1998 r., oraz naruszenie art. 3531 k.c. w związku z
art. 8 ustawy z dnia 6 maja 1981 r. o pracowniczych ogrodach działkowych,
znowelizowanego ustawą z dnia 23 maja 1995 r., przez wykluczenie możliwości
sanacji spornej umowy, przez nadanie jej nieodpłatnego charakteru wolą stron. W
ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie art. 224 § 1 k.p.c.
w wyniku zamknięcia rozprawy przed dostatecznym wyjaśnieniem, czy powód
dochodzi ustalenia nieważności umowy, czy tylko jej nieodpłatnego charakteru.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zagadnieniem o podstawowym znaczeniu dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej
sprawy jest kwestia zakresu czasowego skutków orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r., stwierdzającego niezgodność z
Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie
ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych, które stanowiły podstawę prawną
spornej umowy stron. W orzeczeniu tym Trybunał nie określił terminu utraty mocy
obowiązującej zakwestionowanego przepisu, a zatem, zgodnie z art. 190 ust. 3
Konstytucji, orzeczenie weszło w życie z dniem ogłoszenia, tj. w dniu 6 marca
2002 r. Z przepisu art. 190 ust. 3 Konstytucji wyprowadza się wniosek, że
orzeczenia Trybunału, co do zasady, wywierają skutek na przyszłość (ex nunc). Jak
wskazał jednak Sąd Najwyższy m.in. w wyrokach z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN
204/98 (OSNC 2000, nr 5, poz. 94) oraz z dnia 9 października 2003 r., I CK 150/02
(OSNC 2004, nr 7-8, poz. 132), skuteczność ex nunc odnosi się tylko do
obowiązywania aktu prawnego uznanego przez Trybunał za niekonstytucyjny, a nie
do jego stosowania, przepis ustawy niezgodny z Konstytucją nie może być bowiem
źródłem praw i obowiązków, a zatem przepis taki, choć obowiązujący, nie powinien
być stosowany także do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia
Trybunału. W konsekwencji przeważa w orzecznictwie Sądu Najwyższego
stanowisko opowiadające się za skutecznością orzeczeń Trybunału z mocą
wsteczną (ex tunc), od chwili wydania zakwestionowanego aktu normatywnego lub
od chwili wejścia w życie Konstytucji. Na jego poparcie przytaczany jest argument
odwołujący się do art. 190 ust. 4 Konstytucji, zgodnie z którym orzeczenie
Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na
podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna
decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę
do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na
zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego
postępowania, a regulacja ta odnosi się także do orzeczeń i decyzji wydanych
przed ogłoszeniem wyroku Trybunału.
Argumenty przemawiające za takim stanowiskiem, przedstawione m.in. we
wskazanym wyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2003 r.,
podziela Sąd Najwyższy w składzie orzekającym. W odniesieniu do rozpoznawanej
sprawy dodać jedynie należy, że Trybunał Konstytucyjny, omawiając w wyroku z
dnia 20 lutego 2002 r. jego skutki, stwierdził, że utrata mocy obowiązującej art. 2
ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych
ogrodach działkowych ma znaczenie nie tylko dla stosunków prawnych zaistniałych
po ogłoszeniu tego wyroku, lecz także dla oceny umów przeniesienia wieczystego
użytkowania zawartych przed tą datą. Usunięcie z porządku prawnego powyższych
przepisów stwarza bowiem przesłankę wzruszenia trwających nadal skutków
wadliwego, bo dokonanego na podstawie niezgodnych z Konstytucją przepisów,
nabycia prawa użytkowania wieczystego. Przepis art. 190 ust. 4 Konstytucji
uzasadnia wzruszenie nie tylko wyroków sądowych stanowiących podstawę
nabycia użytkowania wieczystego w oparciu o niezgodne z Konstytucją przepisy art.
2 ust. 1 i 3 omawianej ustawy, lecz uzasadnia także podważenie czynności
prawnych (umów) zawartych w oparciu o te przepisy. Skoro bowiem, zgodnie z
wolą ustawodawcy określoną w art. 190 ust. 4 Konstytucji, stwierdzenie przez
Trybunał niezgodności z Konstytucją przepisu ustawy pozwala na unicestwienie
skutków prawomocnych orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych wydanych
na podstawie niekonstytucyjnych przepisów jeszcze przed ogłoszeniem wyroku
Trybunału, to tym bardziej uzasadnione jest pozbawienie skutków zawartych w
takich samych warunkach umów, które nie korzystają z takiej trwałości, jak wyroki
sądowe i decyzje administracyjne.
Dodać należy, że gdy niezaspokojenie roszczenia przewidzianego w art. 2 ust.
1 omawianej ustawy dawało podstawę do wydania przez sąd wyroku o
ustanowieniu wieczystego użytkowania i wyrok taki, niezależnie od tego, w jakim
czasie zapadł, podlegałby uchyleniu w wyniku wznowienia postępowania (art. 190
ust. 4 Konstytucji), to nie znajduje żadnego uzasadnienia, jako sprzeczne z zasadą
równego traktowania oraz zapewnienia równego prawa do sądu, pozbawienie
możliwości dochodzenia uchylenia skutków umowy o przeniesieniu użytkowania
wieczystego tylko dlatego, że strona zobowiązana niekonstytucyjnym przepisem
ustawy zawarła umowę w tym przedmiocie i nie dopuściła do procesu sądowego.
Nie jest przy tym uzasadnione odwoływanie się do zasady praw nabytych jako
uniemożliwiającej pozbawienie nabywcy prawa użytkowania wieczystego nabytego
jeszcze przed ogłoszeniem wyroku Trybunału o niezgodności z Konstytucją
przepisów stanowiących podstawę prawną nabycia. Jak trafnie wskazał Trybunał
Konstytucyjny w omawianym wyroku, przepisy art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie
ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych nie mogły korzystać z domniemania
zgodności z Konstytucją już od chwili wydania przez Trybunał pierwszego wyroku w
1996 r. stwierdzającego tę niezgodność, która nie ustała w wyniku uchwały Sejmu o
odrzuceniu orzeczenia Trybunału. Świadomość niezgodności z konstytucją
przepisów stanowiących podstawę nabycia prawa nie pozwala na skuteczne
powoływanie się przez nabywcę na zasadę ochrony praw nabytych.
Z tych względów należy uznać, że stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny
wyrokiem z dnia 20 lutego 2002 r. niezgodności z Konstytucją przepisów art. 2 ust.
1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach
działkowych stwarza możliwość wzruszenia, w drodze powództwa przewidzianego
w art. 189 k.p.c., umowy o przeniesieniu użytkowania wieczystego, zawartej na
podstawie przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją także przed
ogłoszeniem powyższego wyroku.
Umowa taka, podobnie jak wyroki i decyzje wskazane w art. 190 ust. 4
Konstytucji, może być podważona na zasadach i w trybie określonych w przepisach
właściwych dla danego postępowania, tj. w drodze powództwa przewidzianego w
art. 189 k.p.c. Jest ono określone przez ustawodawcę jako żądanie ustalenia przez
sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Nie oznacza to jednak,
że dopuszczalne jest tylko takie określenie roszczenia. W istocie pod wskazanym
pojęciem ustawowym mieści się także przykładowo powództwo o ustalenie
nieważności czy bezskuteczności umowy, których uwzględnienie prowadzi w
konsekwencji do nieistnienia określonego stosunku prawnego jako wynikającego z
nieważnej lub bezskutecznej czynności prawnej. Skoro jednak skutek określony w
tym przepisie może być wywołany przez różne przyczyny, obowiązkiem powoda
jest określenie, czy podstawą roszczenia zgłoszonego na podstawie art. 189 k.p.c.
jest zarzut nieważności, bezskuteczności czy nieistnienia czynności prawnej, choć
bowiem stwierdzenie każdej z tych wadliwości może prowadzić do skutku w postaci
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, to ich przesłanki są różne, a ich
wykazanie obciąża powoda.
W literaturze przyjmuje się, że czynność prawna nie istnieje wówczas, gdy w
ogóle nie było oświadczenia woli lub gdy nie określono essentialia negotii. Jak
słusznie stwierdził Sąd Apelacyjny, tego rodzaju wadliwość zaskarżonej umowy nie
występuje, strony bowiem złożyły ważne i zgodne oświadczenia woli nakierowane
na wywołanie określonych skutków prawnych oraz uzgodniły wszystkie istotne
postanowienia umowy. Przyczyną wadliwości umowy jest natomiast brak podstawy
prawnej jej zawarcia, wynikający ze stwierdzenia niezgodności z Konstytucją
przepisów, na podstawie których została zawarta, nakładających na stronę
powodową obowiązek nieodpłatnego przeniesienia na stronę pozwaną określonych
nieruchomości.
Zgodnie z art. 234 k.c. w związku z art. 156 k.c., przeniesienie wieczystego
użytkowania jest czynnością prawną kauzalną, co oznacza, że ważność takiej
umowy zależy od istnienia zobowiązania (podstawy prawnej) do jej zawarcia. W
rozpoznawanej sprawie podstawą prawną zawarcia kwestionowanej umowy,
ujawnioną w akcie notarialnym, był ustawowy obowiązek strony powodowej
zawarcia takiej umowy, wynikający z art. 2 ust. 1 i 3 omawianej ustawy.
Stwierdzenie przez Trybunał niezgodności tego przepisu z Konstytucją i
wyeliminowanie go z obiegu prawnego, wywołujące skutek wsteczny, od daty
wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej, sprawiło, że nie istniała podstawa zawarcia
przedmiotowej umowy, a umowa przeniesienia użytkowania wieczystego oparta na
nieistniejącej podstawie prawnej jest nieważna (art. 156 k.c.). Z tych względów Sąd
Apelacyjny prawidłowo stwierdził nieważność przedmiotowej umowy, a zatem
zaskarżony wyrok odpowiada prawu, choć jako podstawę prawną rozstrzygnięcia
wskazano w nim przepis art. 58 § 1 zamiast art. 156 k.c.
Umowa nieważna na podstawie art. 156 k.c. nie podlega konwersji ani
konwalidacji, niemożliwe jest zatem ,,nadanie jej nieodpłatnego charakteru wolą
stron", jak w kasacji żądała strona pozwana. Strony natomiast mogą, przy pełnym
poszanowaniu zasady dobrowolności i swobody umów (art. 3531 k.c.), zawrzeć w
przyszłości umowę przeniesienia użytkowania wieczystego na podstawie art. 8
ustawy z dnia 6 maja 1981 r. o pracowniczych ogrodach działkowych (jedn. tekst:
Dz.U. z 1996 r. Nr 85, poz. 390 ze zm.).
Nieskuteczne są również twierdzenia kasacji zarzucające Sądowi
Apelacyjnemu nierozważenie możliwości uznania za nieważne tylko tych
postanowień umowy, które stanowią o jej nieodpłatnym charakterze. Pomijając
niekonsekwencję stanowiska strony pozwanej, polegającą na jednoczesnym
żądaniu zarówno uznania umowy za dobrowolną umowę nieodpłatnego
przeniesienia użytkowania wieczystego zawartą na podstawie art. 8 ustawy o
pracowniczych ogrodach działkowych, jak i za umowę, w której nieważne jest tylko
postanowienie o jej nieodpłatnym charakterze, przede wszystkim trzeba stwierdzić,
że stawiając ten zarzut nie wskazała przepisu, który został naruszony. Jak przyjął
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 1029/00 (OSNC 2001, nr
6, poz. 83), w wypadku, gdy nieważność czynności prawnej wynika z innych
przepisów niż art. 58 § 1 i 2 k.c., o ważności pozostałych postanowień umowy
można rozstrzygać, stosując w drodze analogii art. 58 § 3 k.c. Strona pozwana
zatem, zgłaszając ten zarzut, powinna wskazać na naruszenie art. 58 § 3 k.c.,
czego nie uczyniła. Niezależnie jednak od tego trzeba też stwierdzić, że strona
powodowa, żądając uznania nieważności umowy ze wskazaniem na
niekonstytucyjność przepisu art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o
pracowniczych ogrodach działkowych, powołała się na niezgodność z Konstytucją
zarówno narzucenia samego obowiązku zawarcia takiej umowy, jak i jej
nieodpłatnego charakteru, na co wskazał Trybunał Konstytucyjny i co w istocie
przesądza nieważność całej umowy jako zawartej w wyniku nałożenia przez ustawę
sprzecznego z Konstytucją obowiązku zawierania umów tego rodzaju.
Nie może też budzić wątpliwości, że nieodpłatny charakter przedmiotowej
umowy należał do jej istotnych postanowień, bez których nie zostałaby ona zawarta
(art. 58 § 3 k.c.). Wynika to wprost zarówno ze stanowiska strony pozwanej ujętego
we wniosku o oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie, jak i z protokołu uzgodnień.
Nie było zatem żadnych podstaw do rozważania przez Sąd Apelacyjny ewentualnej
możliwości pozostawienia w mocy części zakwestionowanej umowy, przyczyną
zgłoszonego roszczenia było bowiem nie to, że umowa miała nieodpłatny charakter,
lecz to, że strona powodowa w ogóle nie chciała jej zawrzeć, a została do tego
zobowiązana przepisem niezgodnym z Konstytucją.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312 k.p.c. oddalił
kasację jako nieuzasadnioną.