Wyrok z dnia 23 stycznia 2007 r., III CSK 278/06

Artykuł 229 k.c. nie ma zastosowania do roszczenia byłego właściciela
nieruchomości zajętej przez Skarb Państwa pod drogę publiczną o
wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, dochodzonego po nabyciu przez
dotychczasowego posiadacza własności tej nieruchomości na podstawie art.
73 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające
ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.).

Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Iwona Koper

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jolanty T.-K. przeciwko Skarbowi
Państwa - Prezydentowi Miasta K. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu niejawnym w dniu 23 stycznia 2007 r. skargi kasacyjnej powódki od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 października 2005 r.
uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo oraz orzekającej o
kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Krakowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Jolanta T.-K. wnosiła o zasądzenie od Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta
K. kwoty 324 346,92 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 stycznia 2002 r. tytułem
odszkodowania za bezumowne korzystanie z jej nieruchomości przez okres 10 lat
do dnia 1 stycznia 1999 r., w którym nastąpiło przejście własności tej nieruchomości
na pozwanego na podstawie art. 73 ust.1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. -
Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr
133, poz. 872 ze zm. - dalej: ,,P.w.u.r.a.p.").
Strona pozwana, wnosząc o oddalenie powództwa, zarzuciła m.in., że
powódka już dwukrotnie otrzymała odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość
i jej obecne roszczenie powinno być oddalone na podstawie art. 5 k.c.
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2005 r. Sąd Okręgowy w Krakowie uwzględnił
powództwo główne z ustawowymi odsetkami od dnia 16 grudnia 2004 r., oddalając
roszczenie o odsetki za okres od dnia 1 do dnia 15 grudnia 2004 r. oraz umorzył
postępowanie w pozostałym zakresie. Ustalił m.in., że powódka była właścicielką
opisanej w pozwie nieruchomości, która od lat sześćdziesiątych XX wieku była
zajęta pod pas drogowy. Decyzją administracyjną z dnia 22 września 1989 r.
nieruchomość została wywłaszczona za odszkodowaniem w kwocie 6 527 465 zł
sprzed denominacji, ale w wyniku odwołania powódki stwierdzono nieważność tej
decyzji, odmawiając jednak przyznania jej odszkodowania.
W dniu 24 maja 2004 r. Wojewoda M. wydał decyzję stwierdzającą, że na
podstawie art. 73 ust. 1 P.w.u.r.a.p., z dniem 1 stycznia 1999 r. Skarb Państwa
nabył z mocy prawa własność przedmiotowej nieruchomości, a decyzją z dnia 12
stycznia 2005 r. Prezydent Miasta Krakowa ustalił i nakazał wypłacić powódce
odszkodowanie w kwocie 683 391 zł za wywłaszczenie nieruchomości.
Na podstawie opinii biegłego Sąd Okręgowy ustalił, że zwaloryzowana
wysokość czynszu dzierżawnego, jaki mógł być pobierany według stawek
stosowanych przez Gminę K., wynosi za okres od stycznia 1992 r. do grudnia
1998 r. kwotę 324 346,92 zł, którą zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki
na podstawie art. 225 k.c. w związku z art. 224 § 2 k.c.
W wyniku apelacji strony pozwanej, w której zarzucono naruszenie art. 5, art.
224 § 2 w związku z art. 225 k.c. oraz art. 73 P.w.u.r.a.p., a także podniesiono
zarzut przedawnienia roszczenia na podstawie art. 229 k.c., Sąd Apelacyjny w
Krakowie, podzielając ten zarzut, wyrokiem z dnia 27 października 2005 r. zmienił
wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że oddalił powództwo i umorzył
postępowanie w zakresie kwoty 443,08 zł.
Sąd Apelacyjny wskazał, że powódka dopiero w dniu 9 lutego 2004 r. określiła
swoje roszczenie jako odszkodowanie za bezprawne zajmowanie przez stronę
pozwaną jej nieruchomości. Znajduje ono podstawę w przepisach regulujących
roszczenia właściciela przeciwko posiadaczowi rzeczy, do których ma zastosowanie
art. 229 k.c. wiążący początek biegu rocznego terminu ich przedawnienia z dniem
zwrotu rzeczy, przy czym nie definiuje tego pojęcia. Wskazując na orzecznictwo
Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny stwierdził, że należy przyjąć, iż chodzi o zwrot
rzeczy w takim znaczeniu, że znalazła się ona ponownie w posiadaniu właściciela,
który odzyskał nad nią faktyczne władztwo. Jednocześnie Sąd ten, powołując się na
,,powszechne stanowisko doktryny", uznał, że jako ,,zwrot rzeczy" w rozumieniu art.
229 k.c. należy traktować także przejście własności rzeczy na posiadacza
korzystającego z niej bez tytułu prawnego, a zatem przeniesienie prawa własności
na posiadacza stanowi moment początkowy biegu rocznego terminu przedawnienia
roszczenia o zapłatę za bezumowne korzystanie z rzeczy. Skoro Skarb Państwa z
dniem 1 stycznia 1999 r. nabył z mocy prawa własność zajmowanej nieruchomości
powódki, to od tego dnia rozpoczął się roczny termin przedawnienia określony
w art. 229 k.c., który upłynął przed dniem zgłoszenia przez powódkę w sądzie
roszczenia o odszkodowanie za bezumowne korzystanie z nieruchomości, co miało
miejsce w dniu 9 lutego 2004 r. Sąd Apelacyjny uznał ponadto, że dla początku
biegu terminu przedawnienia nie ma znaczenia data wydania decyzji
administracyjnej stwierdzającej przejście własności nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa, gdyż przejście to nastąpiło z mocy prawa.
W skardze kasacyjnej powódki zarzucono błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 229 k.c. przez przyjęcie, że ma on zastosowanie do roszczenia
dochodzonego w sprawie oraz że początek biegu przewidzianego w nim rocznego
terminu przedawnienia należy liczyć od dnia przejścia nieruchomości z mocy prawa
na własność Skarbu Państwa, a nie od dnia wydania decyzji administracyjnej
stwierdzającej to przejście w odniesieniu do konkretnej nieruchomości. Powódka
wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie wyroku i
orzeczenie co do istoty sprawy oraz zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie Sądy obu instancji rozstrzygnęły roszczenie powódki stosując art. 224-
230 k.c., regulujące rozliczenia właściciela z posiadaczem rzeczy i przyjęły za jego
podstawę art. 224 w związku z art. 225 k.c. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale
składu siedmiu sędziów z dnia 26 maja 2006 r., III CZP 19/05 (OSNC 2006, nr 12,
poz.195), art. 73 P.w.u.r.a.p., przewidujący odszkodowanie dla właścicieli
nieruchomości zajętych pod drogi publiczne, które z dniem 1 stycznia 1999 r. stały
się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu
terytorialnego, nie wyłącza roszczenia tych osób o wynagrodzenie za bezumowne
korzystanie z nieruchomości przed tą datą. Skarb Państwa, który zajął
nieruchomość pod drogę publiczną i korzystał z niej do dnia 1 stycznia 1999 r., musi
być uznany za samoistnego posiadacza w złej wierze, co sprawia, że właściciel
oraz były właściciel może wystąpić przeciwko niemu z roszczeniami
uzupełniającymi przewidzianymi w art. 224-225 k.c.
Jednym z takich roszczeń jest roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z
rzeczy, które, zgodnie ze stanowiskiem doktryny i orzecznictwa, nie jest
roszczeniem o świadczenia okresowe i obejmuje cały czas, przez który posiadacz
korzystał z rzeczy, powstaje od chwili objęcia rzeczy w posiadanie przez
posiadacza, a po powstaniu uzyskuje samodzielny byt prawny jako roszczenie o
charakterze obligacyjnym i może być dochodzone niezależnie od roszczenia
windykacyjnego (por. m.in. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 października
1972 r., III CZP 70/72, OSNCP 1973, nr 6, poz.102 i z dnia 26 kwietnia 2002 r., III
CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz. 149 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14
lutego 1967 r., II CR 443/66, OSNCP 1967, nr 9, poz.163). Roszczenie to
przedawnia się w terminie 10-letnim przewidzianym w art. 118 k.c., a jego bieg
rozpoczyna się od chwili objęcia nieruchomości w posiadanie przez posiadacza i
wraz z upływem czasu posiadania "przesuwa się do przodu". Właściciel może
zatem dochodzić wynagrodzenia za korzystanie przez posiadacza z rzeczy przez
cały 10-letni, nieprzedawniony okres posiadania liczony wstecz, od daty wytoczenia
powództwa. Roszczenie to oczywiście nie przysługuje za okres, w którym właściciel
nie był właścicielem rzeczy.
Przewidziany w art. 229 k.c. roczny termin przedawnienia uzupełniających
roszczeń właściciela przeciwko posiadaczowi, liczony od dnia zwrotu rzeczy,
dotyczy wymienionych w nim roszczeń dochodzonych już po zwrocie rzeczy
właścicielowi. Określa termin końcowy skutecznego dochodzenia tych roszczeń -
najpóźniej w ciągu roku od dnia zwrotu rzeczy, nie zmieniając samej wymagalności
roszczeń ani terminów przedawnienia przewidzianych w art. 118 k.c. Przepis ten
ma zastosowanie tylko wtedy, gdy doszło do zwrotu rzeczy i właściciel dochodzi
roszczeń uzupełniających po odzyskaniu posiadania rzeczy. Nie ma zastosowania,
gdy zwrotu rzeczy jeszcze nie było albo gdy w ogóle nie może go być z powodu np.
zniszczenia lub utraty rzeczy przez posiadacza albo z innych przyczyn.
Wprawdzie trafnie Sąd Apelacyjny wskazał, że użyte w omawianym przepisie
pojęcie ,,zwrotu rzeczy" rozumiane jest bardzo szeroko i obejmuje każdy sposób
odzyskania przez właściciela posiadania i władztwa nad rzeczą (por. m.in. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1998 r., I CKN 590/97, OSNC 1998, nr 11, poz.
180 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2005 r., III CZP 47/05, OSNC
2006, nr 6, poz. 100), jednak to szerokie rozumienie odnosi się tylko do sposobu
ponownego objęcia rzeczy w posiadanie przez właściciela, a nie do samego faktu
odzyskania przez niego władztwa nad rzeczą. Innymi słowy, nie ma podstaw do
przyjęcia, że zwrot rzeczy w rozumieniu art. 229 k.c. obejmuje także utratę przez
właściciela własności rzeczy w wyniku jej przejścia na dotychczasowego
posiadacza. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, pogląd taki nie tylko nie jest
,,powszechny w doktrynie", lecz w ogóle nie został w nauce wyrażony, a powołane
w uzasadnieniu wyroku tego Sądu stanowisko jednoznacznie wskazuje, że pojęcie
zwrotu rzeczy zawsze odnosi się do odzyskania przez właściciela posiadania
rzeczy, a nie jej utraty i jedynie w drodze wykładni można rozszerzyć je na sytuacje,
w których właścicielowi wydano inny grunt, przyznany w zamian za dotychczasowy
w trybie określonym w ustawie z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie
gruntów (jedn. tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 58, poz. 349 ze zm.). Nie ma natomiast
jakichkolwiek podstaw do wykładania pojęcia ,,zwrot rzeczy" sprzecznie z jego
brzmieniem i znaczeniem, w sposób prowadzący do stosowania art. 229 k.c. do
sytuacji, w których z założenia ustawodawcy nie ma on zastosowania.
Niedopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca przepisu ograniczającego prawo
podmiotowe, a takim przepisem jest art. 229 k.c., skracająca termin skutecznego
dochodzenia niektórych roszczeń przez właściciela, który odzyskał rzecz, przeciwko
jej byłemu posiadaczowi.
Przepis ten nie ma więc zastosowania do wymienionych w nim roszczeń
właściciela, który rzeczy nie odzyskał, a zatem nie ma zastosowania do roszczenia
byłego właściciela nieruchomości zajętej przez Skarb Państwa pod drogę publiczną
o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, dochodzonego po nabyciu przez
dotychczasowego posiadacza własności tej nieruchomości na podstawie art. 73
ust.1 P.w.u.r.a.p.
Skuteczny zatem okazał się zarzut naruszenia art. 229 k.c. przez niewłaściwą
wykładnię i w jej wyniku błędne zastosowanie. Bezprzedmiotowe w tej sytuacji są
dalsze zarzuty dotyczące wadliwego liczenia przez Sąd Apelacyjny początku
rocznego terminu przedawnienia przewidzianego w tym przepisie.
Wobec tego, że Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację strony pozwanej wydał
wyrok reformatoryjny w uwzględnieniu jedynie zarzutu przedawnienia opartego na
art. 229 k.c., który nie ma w sprawie zastosowania, a nie rozważył pozostałych
zarzutów apelacji, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815 § 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.