Wyrok SN - III CSK 256/06
Izba:Izba Cywilna
Sygnatura:III CSK 256/06
Typ:Wyrok SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2007/7-8/116
Data wydania:2006-10-13
Wyrok z dnia 13 października 2006 r., III CSK 256/06

Przewidziane w art. 187 § 1 k.p.c. wymagania formalne nie mają
zastosowania do zarzutu potrącenia.

Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości "B." S.A. w
K. przeciwko "P." sp. z o.o. w K. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu niejawnym w dniu 13 października 2006 r. skargi kasacyjnej strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 listopada 2005 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Krakowie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 29 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy - Sąd Gospodarczy w
Krakowie zasądził od pozwanej spółki z o.o. pod firmą Przedsiębiorstwo Inwestycji
Budowlanych ,,G." w K. (obecnie ,,P.", spółka z o.o. w K.) na rzecz syndyka masy
upadłości ,,B." S.A. w K. kwotę 119 136 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28
marca 2001 r. do dnia zapłaty. Ustalił, że na podstawie umowy o roboty budowlane
zawartej w dniu 9 października 2000 r. powodowa spółka wykonała prace
wyszczególnione w protokołach odbioru, za które pozwana nie zapłaciła należnego
wynagrodzenia. Z tej przyczyny zasądził na rzecz syndyka masy upadłości
powodowej spółki kwotę 119 136 zł, o którą pozwana została wezwana pismem z
dnia 20 marca 2001 r., wraz z odsetkami za opóźnienie. Sąd Okręgowy stwierdził
przy tym, że podniesiony przez pozwaną w odpowiedzi na pozew zarzut potrącenia
,,ze względu na jego nieprecyzyjność" nie mógł być uwzględniony. Pozwana
wprawdzie określiła bliżej wierzytelności przedstawione do potrącenia w
późniejszym piśmie procesowym, lecz zawarte w nim twierdzenia są - zgodnie z
art. 47914 § 2 k.p.c. - objęte prekluzją.
Wyrokiem z dnia 4 listopada 2005 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił
apelację pozwanej, stwierdzając, że ustalenia Sądu pierwszej instancji dotyczące
zarówno zakresu, jak i wartości robót wykonanych przez powodową spółkę są
prawidłowe. Za trafną uznał też ocenę, że zgłoszenie zarzutu potrącenia nastąpiło
po złożeniu odpowiedzi na pozew, wobec czego jest objęte prekluzją przewidzianą
w art. 47914 § 2 k.p.c., natomiast pismo z dnia 26 października 2001 r., w którym -
zdaniem pozwanej - miało nastąpić złożenie oświadczenia o potrąceniu, jest tylko
,,zwykłą notą obciążeniową".
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwana - powołując się
na obydwie podstawy określone w art. 3983 § 1 k.p.c. - wnosiła o jego uchylenie
oraz o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego z dnia 29 lipca 2004 r. i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej wskazała na naruszenie art. 498 § 2 i art. 499 k.c. przez przyjęcie, że
oświadczenie zawarte w piśmie z dnia 26 października 2001 r. nie doprowadziło do
umorzenia dochodzonej wierzytelności, ponieważ pismo to ze względu na sposób
jego sformułowania stanowiło ,,zwykłą notę obciążeniową", oraz art. 481 § 1 k.c.
przez zasądzenie odsetek za czas, w którym roszczenie nie było jeszcze
wymagalne. W ramach drugiej podstawy zarzuciła obrazę art. 47914 § 2 k.p.c. przez
przyjęcie, że w odpowiedzi na pozew nie zgłosiła skutecznie zarzutu potrącenia, art.
233 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez oparcie orzeczenia na ustaleniach
sprzecznych z zebranym materiałem oraz zaniechanie jego wszechstronnego
rozważenia, art. 382 k.p.c. przez pominięcie wyników postępowania dowodowego w
zakresie zeznań świadków dotyczących prac wykonanych zastępczo, i art. 328 § 2
k.p.c. przez brak odniesienia się do zarzutu nieprawidłowego określenia
początkowej daty płatności odsetek za opóźnienie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione w ramach podstawy z art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c. zarzuty
naruszenia przepisów art. 233 § 1 i art. 382 k.p.c. nie mogą odnieść zamierzonego
skutku; pierwszy dotyczy dokonanej przez Sądy orzekające oceny dowodów i ze
względu na regulację zawartą w art. 3983 § 3 k.p.c. nie może być w ogóle podstawą
skargi kasacyjnej, drugi z kolei nie został prawidłowo wywiedziony, ponieważ
skarżąca nie skonkretyzowała na czym - jej zdaniem - miało polegać naruszenie
art. 382 k.p.c. i jaki mogło mieć wpływ na wynik sprawy (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114 i
powołane tam orzecznictwo).
Nie można natomiast odmówić racji zarzutom skarżącej dotyczącym obrazy
art. 47914 § 2 k.p.c. i art. 499 k.c. W odpowiedzi na pozew z dnia 17 grudnia 2003 r.
skarżąca stwierdziła, że ,,podnosi zarzut potrącenia wzajemnych wierzytelności
wobec strony powodowej z tytułu naliczonych kar umownych oraz poniesionych
kosztów wykonania zastępczego". Dołączyła przy tym faktury za wykonane prace
na łączną kwotę 89 831,85 zł oraz faks Kancelarii Podatkowo-Prawnej w K. z dnia
10 grudnia 2003 r., w którym stwierdzono, że ,,wobec niedotrzymania umowy przez
>>B.<<, >>G.<< obciążył go karami umownymi w łącznej kwocie 2 728 438,80 zł". W
piśmie procesowym złożonym dnia 14 kwietnia 2004 r. skarżąca określiła natomiast
w sposób szczegółowy wszystkie wierzytelności przedstawione do potrącenia,
dodając, że wierzytelności z tytułu kar umownych i wynagrodzenia należnego
spółce z o.o. pod firmą ,,O." w łącznej kwocie 2 979 468,59 zł zostały przez nią
,,zgłoszone do potrącenia" już w piśmie z dnia 26 października 2001 r., a
wierzytelność z tytułu kosztów wykonania zastępczego w kwocie 89 831,85 zł - w
odpowiedzi na pozew. Do pisma procesowego dołączyła kserokopię pisma
skierowanego do powodowej spółki w dniu 26 października 2001 r., w którym
oświadczyła, że przedstawia do potrącenia z wierzytelności, jakie mogą
przysługiwać "B." w odniesieniu do projektu inwestycyjnego oraz budowy budynków
C i D przy ul. M. w K., wierzytelność z tytułu kar umownych w wysokości określonej
w załączonej nocie księgowej, a także wierzytelność nabytą od spółki ,,O." w kwocie
156 924,79 zł.
Uznając pominięcie przytoczonych twierdzeń za prawidłowe, Sąd Apelacyjny
odwołał się do art. 47914 § 2 k.p.c., z którego wynika, że w postępowaniu w
sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania twierdzeń, zarzutów
oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych w odpowiedzi na pozew, bez
względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że wykaże, iż ich
powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe, albo że potrzeba powołania
wynikła później. W sytuacji opisanej w hipotezie omawianego przepisu pozwany
bezwarunkowo traci uprawnienia do powoływania twierdzeń i zarzutów oraz
dowodów na ich poparcie, dlatego spóźnione twierdzenia strony - jako
sprekludowane - sąd pomija, a więc traktuje je, jakby nie zostały zgłoszone,
natomiast zarzuty i dowody oddala (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17
lutego 2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 77 i z dnia 4 czerwca 2004 r.,
III CZP 28/04, OSNC 2005, nr 4, poz. 63).
U podstaw zastosowania rygorów systemu prekluzyjnego legła ocena, że
zarzut potrącenia podniesiony w odpowiedzi na pozew nie został w sposób
dostatecznie precyzyjny sformułowany, a oświadczenie skarżącej zawarte w piśmie
z dnia 26 października 2001 r. nie odpowiadało wymaganiom określonym w art. 499
k.c. Zakwestionowanie tej oceny przez skarżącą powoduje konieczność rozważenia
kwestii sposobu dokonania potrącenia, o którym mowa w art. 498 k.c.
Zgodnie z art. 499 k.c., potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone
drugiej stronie. Oświadczenie to jest jednostronną czynnością prawną, kształtującą
stosunki prawne. Stosownie do art. 61 k.c., staje się ono skuteczne dopiero z chwilą
dojścia do wierzyciela wzajemnego w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego
treścią. Artykuł 499 k.c. nie wymaga, aby wspomniane oświadczenie zostało
dokonane w szczególnej formie. Ze względu na wyrażoną w art. 60 k.c. zasadę
swobody formy może być zatem złożone w formie dowolnej. Oświadczenie woli
potrącenia powinno być jednak takim zachowaniem się, które ujawnia wolę osoby
korzystającej z potrącenia w sposób dostateczny (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 9 marca 1972 r., III PZP 2/72, "Informacja Prawnicza" 1972, nr
1-2, poz. 7, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 1973 r., II CR
606/73, nie publ.). Nie ulega zatem wątpliwości, że w sytuacji, w której potrącający
ma kilka wierzytelności nadających się do potrącenia z jedną lub kilkoma
wierzytelnościami drugiej strony, powinien w swoim oświadczeniu wskazać
wierzytelności, których potrącenie ma dotyczyć. Wobec braku szczególnych
wymagań odnośnie do formy oświadczenia o potrąceniu trzeba, w konkretnych
okolicznościach faktycznych, każdorazowo dokonać oceny, czy złożone
oświadczenie woli odpowiada wymaganiom art. 60 k.c. i może być w związku z tym
uznane za element konstytutywny do nastąpienia skutków umorzenia
wierzytelności. Nie jest przy tym koniecznym warunkiem skuteczności odnośnego
oświadczenia oznaczenie wysokości potrącanej wierzytelności lub szczegółowe
przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających jej powstanie, zwłaszcza w
sytuacji, w której wierzytelność ta została drugiej stronie już wcześniej zgłoszona. W
wyroku z dnia 28 października 1999 r., II CKN 551/98 (OSNC 2000, nr 5, poz. 89),
Sąd Najwyższy przyjął wprawdzie, że złożenie oświadczenia o potrąceniu wymaga
wskazania wysokości wymagalnej wierzytelności przedstawionej do potracenia, w
sprawie tej chodziło jednak o oświadczenie składane sędziemu-komisarzowi.
Od potrącenia, jako czynności materialnoprawnej, odróżnić trzeba zarzut
potrącenia będący czynnością procesową. Oświadczenie o potrąceniu, o którym
mowa w art. 499 k.c., jest czynnością materialnoprawną powodującą - w razie
wystąpienia przesłanek określonych w art. 498 § 1 k.c. - odpowiednie umorzenie
wzajemnych wierzytelności, natomiast zarzut potrącenia jest czynnością
procesową, polegającą na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z
powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło
wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną
podstawę zarzutu potrącenia. Do dokonania potrącenia może dojść zarówno w
ramach postępowania sądowego, jak i poza nim; w trakcie postępowania sądowego
uprawniony może połączyć złożenie oświadczenia woli o potrąceniu z
podniesieniem zarzutu potrącenia. Podniesienie w odpowiedzi na pozew zarzutu
potrącenia jest tym samym równoznaczne ze złożeniem oświadczenia o potrąceniu,
jeżeli oświadczenie takie nie zostało złożone wcześniej, podnosząc zarzut
potrącenia pozwany oświadcza bowiem swą wolę potrącenia; w przeciwnym razie
podniesiony zarzut byłby bezskuteczny. Jako czynność procesowa, polegająca na
powołaniu się na fakt dokonania potrącenia i wynikające z niego skutki prawne,
zarzut potrącenia podlega rygorom określonym w przepisach kodeksu
postępowania cywilnego. W postępowaniu w sprawach gospodarczych zatem
zarzut potrącenia, i to także potrącenia dokonanego przed wszczęciem
postępowania, podlega rygorom określonym w art. 47914 § 2 k.p.c. (zob. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1998 r., I CKN 522/97, OSNC 1998, nr 11, poz.
176 i z dnia 4 lutego 2004 r., I CK 181/03, nie publ. oraz uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., III CZP 56/05, OSNC 2006, nr 7-8,
poz. 119).
Przystępując do oceny zakresu wymagań odnośnie do formy i wymaganej
treści zarzutu potrącenia należy rozpocząć od dokonania jego kwalifikacji w
aspekcie czynności procesowych. W wyroku z dnia 18 kwietnia 2000 r., III CKN
720/98 (nie publ.) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zarzut potrącenia jest formą
dochodzenia roszczenia zrównaną w skutkach z powództwem, wobec czego
podlega wymaganiom stawianym wobec pozwu co do określenia żądania,
przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz wskazania
dowodów. Skład orzekający Sądu Najwyższego nie podziela tej oceny, uznając, że
zarzut potrącenia jest jedynie środkiem obrony pozwanego, a nie formą
dochodzenia roszczenia. Pogląd taki przeważa zresztą w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, w którym podkreśla się, że w sentencji wyroku sąd nie rozstrzyga o
wierzytelności przedstawionej do potrącenia, lecz o żądaniu pozwu, a potrącenie
jest tylko zagadnieniem prejudycjalnym warunkującym sposób rozstrzygnięcia (por.
wyroki z dnia 6 września 1983 r., IV CR 260/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 59 i z dnia
11 września 1987 r., I CR 184/87, nie publ., uchwałę z dnia 20 listopada 1987 r., III
CZP 69/87, OSNC 1989, nr 4, poz. 64, wyroki z dnia 29 października 1997 r., II
CKN 365/97, OSNC 1998, nr 4, poz. 66, z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 190/03,
"Biuletyn SN" 2004, nr 7, s. 10 i z dnia 7 maja 2004 r., I CK 666/03, OSNC 2005, nr
5, poz. 86, oraz uchwałę z dnia 4 sierpnia 2005 r., III CZP 53/05, OSNC 2006, nr 2,
poz. 30). W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy przyjmował, że zarzut potrącenia,
którego uwzględnienie stanowi przesłankę oddalenia powództwa, jest jedynie
elementem stanu faktycznego sprawy. W przepisach kodeksu postępowania
cywilnego brak regulacji, które pozwalałyby traktować zarzut potrącenia jako
równorzędną powództwu formę dochodzenia roszczenia, wobec czego do zarzutu
tego nie można stosować wymagań przewidzianych w art. 187 § 1 k.p.c. dla pozwu.
Podlega on - co do zasady - wymaganiom ogólnym przewidzianym dla zarzutów
merytorycznych oraz normom postępowania regulującym do kiedy dane fakty mogą
być przytaczane, natomiast w postępowaniu w sprawach gospodarczych - także
rygorom określonym w art. 47914 § 2 k.p.c.
W odpowiedzi na pozew skarżąca podniosła zarzut potrącenia wierzytelności
z tytułu kar umownych oraz z tytułu kosztów wykonania zastępczego. Oświadczenie
o potrąceniu pierwszej z nich złożyła w dniu 26 października 2001 r., a więc jeszcze
przed wniesieniem pozwu, natomiast drugiej - w odpowiedzi na pozew.
Niezrozumiałe jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że podniesiony w odpowiedzi na
pozew zarzut potrącenia nie został dostatecznie sprecyzowany, skarżąca w sposób
wyraźny dała bowiem wyraz woli potrącenia wierzytelności, wskazała z jakiego
stosunku prawnego wierzytelności te wynikają i dołączyła dokumenty określające
ich wysokość. Uczyniła tym samym również zadość - w odniesieniu do czynności
prawnej potrącenia wierzytelności z tytułu kosztów wykonania zastępczego -
wymaganiom art. 499 k.c. Nie można zgodzić się też z poglądem Sądu
Apelacyjnego, jakoby pismo skarżącej z dnia 26 października 2001 r. było jedynie
,,zwykłą notą obciążeniową", gdyż w piśmie tym skarżąca oświadczyła wyraźnie
wolę potrącenia wierzytelności z tytułu kar umownych, a do noty obciążeniowej
odwołała się w celu wskazania wysokości potrącanej wierzytelności. Podniesiony
przez skarżącą zarzut naruszenia art. 47914 § 2 k.p.c. i art. 499 k.c. jest zatem
uzasadniony.
Za trafny trzeba uznać także zarzut obrazy art. 328 § 2 k.p.c., polegającej na
nieustosunkowaniu się w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do podniesionego w
apelacji zarzutu naruszenia art. 481 § 1 k.c. przez zasądzenie odsetek za czas, w
którym roszczenie nie było jeszcze wymagalne, orzeczenie w tym zakresie nie
poddaje się bowiem kontroli kasacyjnej (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia
13 maja 1997 r., II CKN 112/97 nie publ., z dnia 18 kwietnia 1997 r., I PKN 97/97,
OSNAPUS 1998, nr 4, poz. 121, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC
2000, nr 5, poz. 100, z dnia 13 czerwca 2000 r., V CKN 69/00, nie publ.).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815 § 1 oraz art.
108 § 2 w związku z art. 39821 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.



Izba Cywilna - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IC] III CSK 16/08   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/3/48
2008-06-12 
[IC] III CSK 255/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/3/47
2008-01-30 
[IC] III CSK 245/07   Postanowienie SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/73
2008-02-28 
[IC] III CSK 169/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/1/17
2007-11-29 
[IC] III CSK 151/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/1/15
2007-11-08 
  • Adres publikacyjny: