Wyrok z dnia 26 marca 2002 r., III CKN 801/00

Ocenie dokonywanej z uwzględnieniem kryteriów określonych w art. 3531
k.c. podlega także cel umowy.

Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SA Anna Owczarek

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Józefa P. przeciwko Jerzemu J. i
Zespołowi Opieki Zdrowotnej w J. o ustalenie, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w
dniu 26 marca 2002 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego
w Kielcach z dnia 5 listopada 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Kielcach
do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powód Józef P. wystąpił przeciwko Jerzemu J. i Zespołowi Opieki Zdrowotnej
w J. z powództwem o ustalenie nieważności umowy dzierżawy zawartej pomiędzy
współpozwanymi. Jako podstawę swojego żądania wskazał art. 8 ust. 2 ustawy z
dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie
interesów konsumentów (jedn. tekst: Dz.U. 1999 r. Nr 52, poz. 547 ze zm. - dalej
"u.p.p.m.").
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Jerzy J., przedsiębiorca pogrzebowy, oraz
Zespół Opieki Zdrowotnej w J. zawarli w dniu 1 czerwca 1992 r. umowę dzierżawy
pomieszczeń prosektorium szpitalnego w J. wraz z terenem stanowiącym drogę
dojazdową do prosektorium, kaplicę szpitalną wraz z placem utwardzonym przed tą
kaplicą oraz wyposażenie tych obiektów. Do obowiązków dzierżawcy należało
wykonywanie przewozu zwłok pacjentów ze szpitala w J. do prosektorium
codziennie w godzinach 8-15 oraz na telefon, przeprowadzanie sekcji zwłok
pacjentów zmarłych w szpitalu oraz przewóz szczątków pooperacyjnych ze szpitala
do prosektorium. Wysokość czynszu ustalona została na 1 500 000 zł miesięcznie
(przed denominacją). Ponadto dzierżawca zobowiązał się nie uzależniać
wydawania zwłok pacjentów osobom uprawnionym do pochówku od zlecenia mu
wykonania dodatkowych usług związanych z ubraniem zwłok i organizowaniem
pogrzebu, nie domagać się zapłaty za mycie zwłok płynem odkażającym, zszycie i
poddanie kosmetyce w przypadku sekcji, a także nie zabraniać ani w żaden inny
sposób utrudniać odbierania zwłok i organizowania pogrzebu rodzinie zmarłego, ani
osobom upoważnionym do tego przez rodzinę (§ 7 umowy). Jednocześnie strony
dopuściły możliwość rozwiązania umowy przez wydzierżawiającego, bez
wypowiedzenia, w przypadku niewywiązywania się dzierżawcy z obowiązków
umownych, w szczególności w razie potwierdzonych skarg na działalność
dzierżawcy, niewywiązywania się z obowiązków przeprowadzania sekcji zwłok lub
zalegania z zapłatą ponad kwartał. Już po zawarciu umowy zawierano aneksy
określające wysokość czynszu. Dodano także postanowienia, że dzierżawca
nieodpłatnie dokonuje przewozu zwłok ze szpitala do prosektorium oraz
nieodpłatnie wykonuje mycie, ubieranie oraz przechowywanie zwłok osób zmarłych
w szpitalu.
Po zawarciu wskazanej umowy prowadzone było, na wniosek Józefa P.,
postępowanie przeciwko Jerzemu J. o stosowanie praktyk monopolistycznych. W
rezultacie Sąd Antymonopolowy stwierdził monopolistyczną pozycję Jerzego J. na
lokalnym rynku usług związanych z przechowywaniem zwłok w prosektorium. W
zakresie prowadzonych usług pogrzebowych stwierdził istnienie konkurencji na
rynku, jednak pozycję Jerzego J. określił jako dominującą. Stwierdził także
nadużywanie dominującej pozycji na rynku i zakazał stosowania tych praktyk
monopolistycznych.
Sąd Rejonowy w Kielcach wyrokiem z dnia 24 lutego 1999 r. oddalił żądanie
powoda, wskazując, że nie udowodnił on dalszego stosowania przez Jerzego J.
praktyk monopolistycznych, a tylko taka sytuacja uzasadniałaby stwierdzenie
nieważności umowy.
Apelacja powoda została oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego w Kielcach z
dnia 5 listopada 1999 r. Sąd ten wskazał, że umowa zawarta pomiędzy pozwanymi
nie stanowi praktyki monopolistycznej w rozumieniu art.4 ust. 2 u.p.p.m. Do
podziału rynku nie doprowadziła umowa, lecz jej niewykonywanie i nadużywanie
pozycji rynkowej przez Jerzego J. Umowa dzierżawy nie zawiera takich
postanowień, które naruszałyby art.4, 5 czy 7 ustawy. Przeciwnie, z treści umowy
wynika zakaz podejmowania przez pozwanego takich działań, które uznane zostały
przez Sąd Antymonopolowy za praktyki monopolistyczne.
Kasacja powoda oparta została na obu podstawach kasacyjnych W ramach
pierwszej wskazano naruszenie art. 4 pkt 4 w związku z art. 2 pkt 3 lit. a, art. 8 ust.
2 u.p.p.m. oraz naruszenie art. 58 § 1 i art. 3531 k.c. W ramach podstawy
naruszenia przepisów postępowania - art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja powoda oparta została na obu podstawach określonych w art. 3931
k.p.c., co oznacza, że w pierwszej kolejności niezbędne jest odniesienie się do
podstawy naruszenia przepisów postępowania. Skarżący wskazał naruszenie art.
233 § 1 k.p.c., jednak podstawa ta nie została należycie uzasadniona. Nie
wskazano, jakie dowody zostały przez Sąd drugiej instancji nieprawidłowo
ocenione, i w jakim pozostawało to związku z treścią zapadłego orzeczenia.
Pozwala to Sądowi Najwyższemu na przyjęcie stanu faktycznego ustalonego w toku
postępowania jako podstawy dla oceny naruszenia przepisów prawa materialnego
wskazanych przez powoda.
Powód w kasacji podniósł naruszenie przepisów ustawy o przeciwdziałaniu
praktykom monopolistycznym (art. 4 pkt 4 w związku z art. 2 pkt 3 lit. a oraz art. 8
ust. 2) oraz kodeksu cywilnego (art. 58 § 1 i art. 3531).
W odniesieniu do pierwszej ustawy trzeba przede wszystkim zauważyć, że w
okresie pomiędzy rozpoznaniem sprawy przez Sąd drugiej instancji a rozpoznaniem
kasacji nastąpiła zmiana stanu prawnego. W dniu 1 kwietnie 2001 r. weszła w życie
ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr
122, poz. 1319 ze zm.), a utraciła moc ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o
przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów.
Dla rozpoznawanej sprawy pozostaje to jednak bez znaczenia, gdyż oceny
merytorycznej zasadności przedstawionych w kasacji zarzutów należy dokonać na
podstawie przepisów ustawy z 1990 r. Przepis art. 113 ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r., nakazujący stosować przepisy ustawy nowej, odnosi się jedynie do
postępowania antymonopolowego.
W rozpoznawanej sprawie wskazane w kasacji przepisy ustawy o
przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym nie zostały naruszone. Z
powołanych przez skarżącego art. 4 pkt 4 oraz art. 2 pkt 3 lit. a wynika, że praktykę
monopolistyczną stanowią umowy zawierane pomiędzy przedsiębiorcami, między
związkami tych przedsiębiorców oraz miedzy przedsiębiorcami i związkami albo
niektóre postanowienia tych umów, polegające na ograniczeniu dostępu do rynku
lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorstw nie objętych porozumieniem. Zawartej
pomiędzy pozwanymi w rozpoznawanej sprawie umowy dzierżawy nie sposób
rozpatrywać w takich kategoriach. Oznacza to, że nie zostały naruszone wskazane
w kasacji przepisy ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, w tym
także art. 8 ust. 2 ustawy, gdyż przewiduje on sankcję bezwzględnej nieważności
jedynie w odniesieniu do umów zawartych z naruszeniem art. 4, 5 i 7 u.p.p.m.
Odmiennie natomiast przedstawia się ocena zasadności podnoszonego
naruszenia art. 58 § 1 i art. 3531 k.c.
Artykuł 58 § 1 k.c. przewiduje sankcję bezwzględnej nieważności czynności
prawnych sprzecznych z ustawą lub mających na celu obejście ustawy. Odnosi się
on do wszystkich czynności prawnych, zatem także do czynności prawnych
dwustronnych (umów), jednak ocena ważności umowy musi być dokonywana nie
tylko na podstawie art. 58 § 1 k.c., ale także z uwzględnieniem treści art. 3531 k.c.
Przywołany przepis wyznacza granice swobody kontraktowania, wskazując,
że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego
uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze)
stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Z jego treści wynika, że
ocenie pod kątem wskazanych w ustawie kryteriów należy poddać nie tylko treść
zawartej umowy, ale także jej cel.
W rozpoznawanej sprawie treść zawartej pomiędzy pozwanymi umowy
dzierżawy nie pozostaje w sprzeczności z ustawą, z zasadami współżycia
społecznego, ani nie sprzeciwia się właściwości (naturze) wykreowanego stosunku
zobowiązaniowego. Odmiennie natomiast wypada ocena celu, osiągnięciu którego
miała służyć zawarta umowa.
W literaturze wskazuje się, że niedopuszczalny według art. 3531 k.c. cel
umowy musi pozostawać w bezpośrednim związku z dokonywaną czynnością, która
ma być bezpośrednio skierowana na osiągnięcie określonego celu. Cel ten,
zdaniem części doktryny, nie musi przy tym wynikać z treści zawieranej umowy.
Należy zauważyć, że niezbędne jest jednak, aby niedozwolony cel umowy można
było wywieść z treści zawartej umowy (,,odnaleźć" w jej treści). Cel umowy nie musi
natomiast być celem wspólnym dla obu stron, wystarczy, że do jego osiągnięcia
dąży jedna ze stron umowy, a druga jest tego świadoma lub - biorąc pod uwagę
okoliczności zawarcia umowy oraz jej treść - powinna być świadoma.
W stanie faktycznym ustalonym w rozpoznawanej sprawie zawarcie umowy
dzierżawy pomieszczeń, należących do jedynego szpitala znajdującego się w
stosunkowo niewielkim mieście, z osobą prowadzącą przedsiębiorstwo usług
pogrzebowych, pozwala stwierdzić, że przynajmniej jedna ze stron chciała osiągnąć
cel sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Doświadczenie życiowe
wskazuje, że obecnie śmierć człowieka zwykle następuje w szpitalu. Stwarza to
przedsiębiorcy pogrzebowemu dzierżawiącemu pomieszczenia służące do
przechowywania zmarłych możliwość nawiązania kontaktu z rodzinami zmarłych,
zanim uczynią to inne podmioty prowadzące taką samą działalność. Celem
zawarcia umowy dzierżawy staje się więc ułatwienie i rozszerzenie prowadzonej
działalności ze szkodą dla konkurentów, a także, być może, ze szkodą dla osób
pragnących zorganizować uroczystości pogrzebowe swoich zmarłych bliskich.
Jak już zostało podkreślone, sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
cel zawartej umowy nie musi być celem wspólnym dla obu stron tej umowy. W
rozpoznawanej sprawie chęć osiągnięcia wskazanego wyżej celu wystąpiła
niewątpliwie jedynie po stronie dzierżawcy Jerzego J., jednak druga strona była
świadoma zamiarów kontrahenta. Wiadomość taką czerpała niewątpliwie z sytuacji
istniejącej na terenie J. Dodatkowo można zauważyć, że niektóre postanowienia
umowy świadczą o występowaniu świadomości celu umowy po stronie Zakładu
Opieki Zdrowotnej. W przeciwnym razie nieracjonalnym byłoby zamieszczanie w
umowie zakazu pewnych działań, które mógłby podejmować Jerzy J. Chodzi tutaj w
szczególności o określone w § 7 umowy zakazy uzależniania wydawania zwłok
pacjentów od zlecenia dzierżawcy wykonania dodatkowych usług (ubrania,
zorganizowania pogrzebu), czy też utrudniania bądź wręcz uniemożliwiania
odbierania zwłok przez osoby uprawnione. Do takich postanowień umowy można
zaliczyć również wyraźną dysproporcję, gdy chodzi o wartość świadczeń, do
których strony wzajemnie się zobowiązały. Sprzeczność celu umowy z zasadami
współżycia społecznego powoduje zaś bezwzględną nieważność dokonanej
czynności prawnej (art. 3531 w związku z art. 58 § 1 k.c.).
Powszechnie przyjmuje się, że na bezwzględną nieważność czynności
prawnej może powołać się każdy, kto ma w tym interes. Z powództwem o ustalenie
nieważności umowy może zatem wystąpić każdy, czyj interes narusza
funkcjonująca w obrocie prawnym umowa dotknięta sankcją nieważności. Powód,
występując z takim żądaniem, chroni swoje interesy. Jego legitymacja czynna nie
budzi więc wątpliwości.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313 § 1 k.p.c.).