Wyrok z dnia 24 października 2003 r., III CKN 454/01

Szkoda wyrządzona przy użyciu urządzeń młyna wykorzystywanego do
prowadzenia przez rolnika działalności gospodarczej jest objęta ochroną
ubezpieczeniową na podstawie przepisu § 9 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 30 grudnia 1993 r. w sprawie ogólnych warunków
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu
prowadzenia gospodarstwa rolnego (Dz.U. Nr 134, poz. 653 ze zm.), jeżeli w
chwili jej wyrządzenia młyn był wykorzystywany wyłącznie dla potrzeb
gospodarstwa rolnego tego rolnika.

Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Andrzeja N. przeciwko
Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A., Inspektoratowi w K. o zapłatę, po
rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 24 października 2003 r. na rozprawie kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 4 lipca 2001 r.
uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu w instancji
kasacyjnej.

Uzasadnienie

Powód doznał obrażeń ciała (utraty prawego ramienia) w dniu 19 listopada
1999 r. w młynie prowadzonym przez jego ojca będącego rolnikiem, domagał się
zatem zasądzenia zadośćuczynienia i renty wyrównawczej od ubezpieczyciela,
powołując się na obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników
z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Pozwany Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A. wnosił o oddalenie
powództwa, wywodząc, że szkoda nie wynikła z prowadzenia gospodarstwa
rolnego, lecz z prowadzenia przez rolnika - właściciela młyna działalności
gospodarczej przy wykorzystaniu urządzeń poruszanych siłami przyrody.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, stwierdzając brak związku między
prowadzeniem gospodarstwa rolnego a zdarzeniem, które doprowadziło do szkody.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda i przytoczył w uzasadnieniu
bezsporne okoliczności faktyczne, z których wynika, że Zdzisław N. (ojciec powoda)
w chwili wypadku prowadził gospodarstwo rolne o powierzchni 14,12 ha oraz młyn z
zarejestrowaną działalnością gospodarczą. Podlegał ubezpieczeniu na warunkach
określonych w przepisach rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 30 grudnia
1993 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego
(Dz.U. Nr 134, poz. 653 ze zm. - dalej: "rozporządzenie"). Wypadek nastąpił w
chwili mielenia - przy pomocy powoda - zboża na paszę dla potrzeb własnego
gospodarstwa Zdzisława N.
Ustosunkowując się do zagadnienia, czy mielenie własnego zboża w młynie
należącym do rolnika jest prowadzeniem gospodarstwa rolnego, Sąd Apelacyjny
przychylił się do poglądu Sądu Okręgowego, że młyn nie jest elementem istotnym
dla bytu gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 553 k.c. i nie może być traktowany
jako integralna jego część. Z tej przyczyny prowadzenie młyna nie podlega ochronie
ubezpieczeniowej udzielanej szkodom wyrządzonym w związku z prowadzeniem
gospodarstwa rolnego.
Powód zaskarżył kasacją wyrok Sądu drugiej instancji, przytaczając w ramach
pierwszej podstawy naruszenie przepisów § 9 rozporządzenia w związku z art. 415
k.c. i wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 6 ust. 2 obowiązującej w chwili wypadku ustawy z dnia 28
lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (jedn. tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 11,
poz. 62 ze zm.), ogólne warunki ubezpieczenia określają m.in. przedmiot i zakres
ubezpieczenia oraz prawa i obowiązki stron umowy. Wydane z upoważnienia
zawartego w art. 5 ust. 1 tej ustawy rozporządzenie zawierające ogólne warunki
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu
prowadzenia gospodarstwa rolnego, stanowi w § 9, że z ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej przysługuje odszkodowanie, jeżeli rolnik lub osoba
pracująca w jego gospodarstwie rolnym są zobowiązani do odszkodowania za
wyrządzoną w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego czynem
niedozwolonym szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju
zdrowia bądź też polegającą na utracie, zniszczeniu lub uszkodzeniu mienia.
Ponieważ ogólne warunki ubezpieczenia będącego przedmiotem rozpoznawanej
sprawy są określone w akcie normatywnym, o wyniku sprawy decyduje wykładnia
§ 9 i dopuszczalność podciągnięcia pod ten przepis ustalonego stanu faktycznego.
Trafnie Sąd Apelacyjny nie poprzestał na definicji gospodarstwa rolnego
zawartej w § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia, lecz odwołał się do art. 553 k.c., skoro
przepisy rozporządzenia ograniczają się do określenia niezbędnego składnika, tj.
nieruchomości. Takie pojmowanie gospodarstwa byłoby anachronizmem nie
odpowiadającym rzeczywistości gospodarczej, w której gospodarstwo rolne
charakteryzuje się głównie działalnością wytwórczą w dziedzinie upraw i hodowli. W
§ 2 ust. 1 rozporządzenia znajduje to pewne odbicie, gdy mowa o związku
nieruchomości z prowadzeniem gospodarstwa, co oznacza wytwórczość rolniczą w
aspekcie organizacyjnym i wykonawczym. Wymaga ona stosowania różnych
urządzeń, niejednokrotnie o dużym stopniu zmechanizowania i specjalizacji. Są to
np. mieszalnie pasz, chłodnie, kombajny oraz prostsze maszyny i urządzenia do m.
in. do transportu, młócenia i mielenia zboża, rozdrabniania pasz itd.
Posługiwanie się wymienionymi urządzeniami pozostaje w związku z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego, jeżeli skutek ich użycia znajduje się w
dostatecznie bliskim związku z zasadniczym celem gospodarstwa, tj. uprawą roślin
lub hodowlą we wszystkich fazach tej działalności i w fazie zbytu produktów.
W związku z odwołaniem się Sądu orzekającego do wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 26 lutego 1985 r., IV CR 49/85 (OSNCP 1985, nr 12, poz. 200) należy zwrócić
uwagę na nieadekwatność tego przykładu ze względu na odmienny stan faktyczny,
produkcja cegły nie pozostaje bowiem w tak bliskim związku z prowadzeniem
gospodarstwa jak przygotowywanie paszy dla zwierząt.
Według ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku, ,,wypadek
ubezpieczeniowy" nastąpił podczas przygotowywania paszy dla potrzeb
gospodarstwa. Czynność ta ma niewątpliwy i bezpośredni związek z hodowlą
zwierząt. Gdyby przemiał zboża nastąpił przy użyciu urządzenia mniejszego,
pracującego wyłącznie na potrzeby jednego gospodarstwa, twierdzenie powoda o
istnieniu związku tej czynności z prowadzeniem gospodarstwa rolnego
prawdopodobnie nie budziłoby wątpliwości. Jednak w rozpoznawanej sprawie
mielenie zboża było dokonywane w młynie należącym do właściciela gospodarstwa,
wykorzystywanym dla prowadzenia działalności gospodarczej. Istotę tej czynności
Sąd Okręgowy określił jako ,,prowadzenie młyna, świadczenie usług młynarskich
[które] było działalnością gospodarczą", a Sąd Apelacyjny mianem ,,prowadzenia
młyna". Zarejestrowanie działalności gospodarczej prowadzonej za pomocą
urządzeń młyna w ocenie Sądu orzekającego przekreśliło związek między
czynnością samodzielnego przygotowywania paszy z własnego zboża dla własnego
gospodarstwa a jego prowadzeniem. Ponieważ skutek taki nie wynikał z przyczyn
technicznych lub funkcjonalnych musiałby mieć usprawiedliwienie normatywne, a
do takiego wniosku brak podstaw. Przeciwnie, definicja działalności gospodarczej
zawarta w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności
gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.) wskazuje na to, że chodzi o udział
w obrocie zewnętrznym. Na tle okoliczności rozpoznawanej sprawy nie można
uznać, że czynności podjęte przez Zdzisława N. przy pomocy powoda stanowiły
działalność zarobkową wykonywaną we własnym imieniu.
Skarżący w kasacji trafnie podniósł, że Ministrów Finansów brał pod rozwagę
wyposażenie gospodarstw rolnych w sprzęt podstawowy i specjalistyczny, jako
podstawę ich kwalifikacji taryfowej. Dodać należy, że znane jest powszechnie
wykorzystywanie takiego sprzętu dla osiągania dodatkowych dochodów w ramach
działalności gospodarczej. Jeżeli jednak prawodawca nie wyłączył spod ochrony
ubezpieczeniowej rolników prowadzących taką działalność obok gospodarstwa
rolnego, to nie można akceptować wykładni uzupełniającej podstawowy dla
omawianego ubezpieczenia przepis o dodatkową przesłankę wykluczającą ochronę
ubezpieczeniową, mimo spełnienia się wyraźnie określonej przesłanki pozytywnej,
tj. związku między zdarzeniem wyrządzającym szkodę a prowadzeniem
gospodarstwa rolnego.
Dodatkowo można wskazać, że na tle wykładni ogólnych warunków umów
ubezpieczenia Sąd Najwyższy od dawna zajmował stanowisko, że sformułowania
niejasne nie mogą być tłumaczone na niekorzyść ubezpieczonego. Reguła ta
znalazła swój normatywny wyraz w art. 385 § 2 k.c. w odniesieniu do wzorców
umów zawieranych z konsumentami oraz w obowiązującym od dnia 1 stycznia
2004 r. przepisie art. 12 ust. 4 z dnia 22 maja 2003 r. o działalności
ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151).
Z przytoczonych względów należy uznać, że powództwo Andrzeja N. jest
usprawiedliwione co do zasady. Sąd Najwyższy nie uwzględnił jednak wniosku o
zmianę zaskarżonego wyroku, ponieważ Sądy obydwu instancji, opierając się na
odmiennej ocenie prawnej, nie dokonywały ustaleń dotyczących wysokości szkody
oraz innych okoliczności mających wpływ na zakres odpowiedzialności pozwanego
Zakładu.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313 § 1 k.p.c.).