Wyrok z dnia 7 czerwca 2001 r., III CKN 406/00

Zawarcie z zarządem cmentarza umowy o wybudowanie grobu
murowanego w miejsce stałego grobu ziemnego powoduje wygaśnięcie
uprawnień do grobu ziemnego.

Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący), Sędzia SN Zbigniew
Kwaśniewski, Sędzia SA Jan Kremer (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Olafa G.-G. przeciwko Gminie Miasta
K. o ustalenie, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 7 czerwca 2001 r. na
rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 2
grudnia 1998 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Powód Olaf G.-G. wniósł o ustalenie, że wraz z córką Martą Ś. jest
współwłaścicielem stałego grobowca murowanego zlokalizowanego na cmentarzu
R. w K. (...)
Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie wyrokiem z dnia
22 kwietnia 1998 r. ustalił, że prawo do grobów położonych na Cmentarzu R. w K.,
przysługujące Olafowi G.-G., ma charakter stały.
Pozwana Gmina zarzuciła w apelacji naruszenie przepisów ustawy z dnia 31
stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 1972 r. Nr
47, poz. 298) oraz przepisów prawa miejscowego.
Sąd Wojewódzki w Krakowie wyrokiem z dnia 2 grudnia 1998 r. zmienił
zaskarżony wyrok, w ten sposób, że powództwo oddalił, ustalając, że w dniu 14
marca 1972 r. poprzednik prawny strony pozwanej stwierdził przysługiwanie Teresie
G. prawa własności grobu ziemnego zlokalizowanego na Cmentarzu R. w K.
W dniu 28 czerwca 1972 r. Teresa G. zawarła umowę z poprzednikiem
prawnym strony pozwanej, na podstawie której zezwolono jej na wybudowanie
grobu murowanego (grobowca) w miejsce istniejącego grobu ziemnego. Umowa
przyznawała Teresie G. prawo użytkowania gruntu przez 50 lat oraz prawo
własności wybudowanego na tym gruncie grobowca. W § 3 umowy stwierdzono, że
w wypadku niedotrzymania ustalonych terminów, umowa ulega rozwiązaniu bez
odszkodowania, a nieukończony grób przechodzi na własność Państwa.
Sąd Wojewódzki powołał się na przepisy prawa miejscowego obowiązujące w
początkach XX wieku (rozporządzenie Magistratu Stołecznego Królewskiego Miasta
Krakowa z dnia 15 kwietnia 1920 r., Dz. Rozp. Nr 4, poz. 39), wskazując, że
przewidywały one możliwość powstania prawa do stałych grobów ziemnych
i murowanych.
Podział grobów na ziemne i murowane istniał także później; obecnie wynika z
przepisów ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych
(art. 7 i art. 13). (...)
W 1972 r., gdy obowiązywały przepisy o czasowym prawie do grobu,
poprzedniczka prawna powoda zawarła umowę, którą zmieniono przysługujące jej
prawo do grobu ziemnego na prawo do grobu murowanego. (...)
Powód w kasacji opartej na obu podstawach z art. 3931 k.p.c. zarzucił obrazę
art. 7 i 13 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych,
polegającą na powołaniu ich jako podstawy rozstrzygnięcia, gdy tymczasem nie
regulują one prawa do grobu, a ponadto naruszenie art. 10 pkt 6 ustawy z dnia 17
marca 1932 r. o chowaniu umarłych i stwierdzeniu przyczyny zgonu (Dz.U. Nr 35,
poz. 359) przez pominięcie, że poprzednicy prawni powoda nabyli prawo do grobu
stałego, które pozostało nienaruszone. Zarzut naruszenia przepisów postępowania
dotyczył naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przez brak wszechstronnego rozważenia
zebranego materiału w zakresie charakteru prawnego prawa do grobu w związku z
nabyciem tego prawa przed 1932 rokiem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosunki pomiędzy zarządem cmentarza a osobami uprawnionymi do
dysponowania miejscem w grobie są stosunkami cywilnoprawnymi (zob.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r., I CR 25/79,
OSNCP 1979, nr 10, poz. 195 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia
1970 r., III CZP 75/70, OSNCP 1971, nr 7-8, poz. 127). Źródłem prawa do grobu
jest umowa pomiędzy osobą nabywającą prawo do dysponowania grobem a
zarządem cmentarza, określająca miejsce stanowiące grób, tzw. pole grzebalne,
rodzaj grobu, osobę uprawnioną do pochowania zwłok oraz opłatę. Prawo do grobu
przed pochowaniem w nim zwłok ma charakter majątkowy, a z chwilą pochowania
zwłok staje się uprawnieniem o charakterze dobra osobistego, zawierającym także
elementy majątkowe (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979 r., I CR
25/79 oraz z dnia 4 czerwca 1982 r., I CR 141/82, OSNC 1983, nr 2-3, poz. 41).
Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn.
tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23, poz. 295 ze zm.) reguluje prawo do grobu pośrednio.
Wyróżnia dwa rodzaje grobów, ziemne i murowane, w tym katakumby o
charakterze czasowym (art. 7 ust. 1, 2 i 3 oraz art. 12 ust. 1 i 3). W orzecznictwie
Sądu Najwyższego i w literaturze nie wywołuje zastrzeżeń pogląd, że prawo do
grobu nie jest prawem własności ani prawem wieczystego użytkowania. Grobowiec
ze względu na swoją konstrukcję jest trwale połączony z gruntem, a zatem jest
częścią składową gruntu (art. 47 § 1 i art. 48 k.c.; zob. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 29 września 1978 r., III CZP 56/78, OSNCP 1979, nr 4, poz. 68).
Poprzednicy prawni stron zawarli w dniu 28 czerwca 1972 r. umowę dotyczącą
wybudowania grobu murowanego, stwierdzając, że stanowi on własność
użytkownika. W obowiązującym w dniu zawarcia umowy stanie prawnym oraz w
kontekście treści całej umowy, zwrot ten nie może oznaczać prawa własności
wydzielonej części gruntu. (...)
Przepisy ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu
zmarłych nie zawierają unormowania analogicznego do art. 10 pkt 6 ustawy z dnia
17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzeniu przyczyn zgonu, który
stanowił, że prawa nabyte przed dniem wejścia w życie ustawy, wynikające z dalej
idących zobowiązań zarządu cmentarza, pozostają nienaruszone. Brak takiej
regulacji nie powoduje jednak utraty praw nabytych na mocy umowy zawartej z
zarządem cmentarza.
Powód powołał się na nabycie praw przez poprzedników prawnych około 1907
r. W związku z tym rozważenia wymaga, jakiego rodzaju prawa mogły nabyć te
osoby.
Cmentarz R. w K. powstał z początkiem dziewiętnastego wieku, jako cmentarz
komunalny zorganizowany przez władze K., które zobowiązywały do tego regulacje
prawne obowiązujące na terenie zaboru austriackiego. Mieszkańcy wnosili opłaty w
związku z organizacją nowego cmentarza. Prawo miejscowe regulowało tworzenie
grobów - ziemnych i murowanych, wysokość opłat za miejsce na cmentarzu,
pochowanie zwłok, pielęgnacje cmentarza itp. Przepisy ówczesne przewidywały
możliwość tworzenia cmentarzy nawet na okres lat tylko dziesięciu. Cmentarz R.
powstał w miejsce likwidowanych cmentarzy przykościelnych istniejących w
centrum miasta. Również ta okoliczność ma znaczenie dla oceny mogących
powstać praw do grobu.
Utrzymywanie cmentarzy należało do zadań gminy (zarządów komunalnych)
również w okresie międzywojennym. Obowiązek ten wynikał z art. 2 pkt 9 dekretu
Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 r. - Państwowa zasadnicza ustawa
sanitarna (Dz.U. Nr 15 poz. 207) oraz z art. 3 pkt 9 ustawy z dnia 19 lipca 1919 r.
zasadnicza ustawa sanitarna (Dz.U. Nr 63, poz. 371). (...)
Prowadzenie cmentarzy pozostawało obowiązkiem publicznoprawnym władz
komunalnych, natomiast z osobami uprawnionymi do złożenia zwłok do grobu
łączyły je umowy cywilnoprawne, przy czym brak podstaw dla przyjęcia, że możliwe
było przenoszenie własności części nieruchomości na rzecz tych osób. Przemawia
za tym też charakter przepisów regulujących obowiązek prowadzenia cmentarzy.
Poprzednicy prawni powoda mogli więc, nabywając prawo do grobu stałego
ziemnego, nabyć i zachować prawo do grobu o szerszym zakresie w stosunku do
prawa do grobu wynikającego z obecnego stanu prawnego, np. w zakresie
zwolnienia z uiszczenia okresowych opłat za grób. Powód jednak takim prawem nie
dysponował. Teresa G. w dniu 28 czerwca 1972 r. zawarła umowę o wybudowanie
grobowca murowanego w miejsce grobu ziemnego, rezygnując tym samym z
uprawnień związanych z grobem ziemnym.
Zawarcie przez osobę dysponującą prawem do stałego grobu ziemnego
umowy z zarządem cmentarza o wybudowanie w to miejsce grobu murowanego
powoduje wygaśnięcie dotychczasowej umowy, gdyż nowo zawarta umowa dotyczy
innego prawa do grobu - grobu murowanego, w miejsce grobu ziemnego. (...)
Z przedstawionych przyczyn kasacja uległa oddaleniu (art. 39312 k.p.c.).