Wyrok z dnia 23 września 2004 r., III CK 401/03

Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych chroni także nabywcę
nieruchomości, które przeszły na własność Państwa z mocy prawa wskutek
reformy rolnej, nacjonalizacji przemysłu lub jako opuszczone.

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta
K. przeciwko Halinie vel Hadasie R. i Wiesławowi G. o stwierdzenie nieważności
umowy po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 23 września 2004 r., na rozprawie
kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9
kwietnia 2003 r.
oddalił kasację i zasądził od strony powodowej na rzecz pozwanej kwotę 1800
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2003 r. oddalił
apelację Skarbu Państwa - Prezydenta miasta K. od wyroku Sądu Okręgowego w
Krakowie oddalającego powództwo o stwierdzenie nieważności umowy zawartej w
formie aktu notarialnego w dniu 13 maja 1997 r., na podstawie której pozwana
Halina vel Hadasa R. przeniosła na rzecz pozwanego Wiesława G. własność
nieruchomości gruntowej zabudowanej kamienicą, położonej w K. przy ul. T. nr 3.
Według dokonanych, ustaleń Halina R. przed zawarciem umowy z dnia 13
maja 1997 r., na podstawie polsko-amerykańskiego układu z dnia 16 lipca 1960 r. o
uregulowaniu roszczeń finansowych (niepublikowany), otrzymała jako obywatelka
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej odszkodowanie odpowiadające jej
udziałowi we współwłasności przedmiotowej nieruchomości z tytułu jej utraty po
drugiej wojnie światowej wskutek przejęcia przez Państwo Polskie. Po otrzymaniu
odszkodowania pozwana złożyła oświadczenie, że zrzeka się prawa własności
nieruchomości na rzecz Państwa Polskiego.
W dniu zawarcia umowy sprzedaży spornej nieruchomości między
pozwanymi, pozwana figurowała w księdze wieczystej dla tej nieruchomości jako jej
właścicielka. Sądy obu instancji ustaliły, że pozwany nabył nieruchomość odpłatnie i
działał w dobrej wierze. Po ponad dwóch latach od zawarcia tej umowy, Minister
Finansów decyzją z dnia 17 września 1999 r. stwierdził, że 3/5 części
nieruchomości przeszło na rzecz Skarbu Państwa. Decyzje tę uchylił w dniu 17
marca 2000 r. i umorzył postępowanie w sprawie przejścia na rzecz Skarbu
Państwa spornej nieruchomości, uzasadniając decyzję stwierdzeniem, że skoro
nieruchomość zbyta została na rzecz osoby trzeciej na podstawie umowy cywilnej,
to jej wzruszenie może nastąpić tylko na drodze sądowej.
Sąd Apelacyjny uznał, że Skarb Państwa stał się właścicielem nieruchomości
z mocy wspomnianego międzynarodowego układu z 1960 r., co oznacza, że w dniu
sprzedaży pozwana nie była właścicielką nieruchomości. Nie podzielił stanowiska
strony powodowej, że w takiej sytuacji zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych nie działa. Podniósł, że skoro Skarb Państwa przez ponad 30 lat nie
ujawnił swojego prawa własności w księdze wieczystej, a pozwany nabył
nieruchomość odpłatnie, będąc w dobrej wierze i działając w zaufaniu do księgi
wieczystej, to zasada ochrony wiary publicznej ksiąg wieczystych ma nadrzędne
znaczenie. Stwierdził ponadto, że powodowemu Skarbowi Państwa nie
przysługiwała w sprawie czynna legitymacja procesowa, z mocy bowiem art. 5
ustawy z 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie
terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 90, poz. 191 ze
zm.) własność spornej nieruchomości przeszła na Gminę Miasta K.
W kasacji od powyższego wyroku, którą strona powodowa oparła na
podstawie naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przez ,,niezbadanie całości materiału
dowodowego w sprawie oraz braku jego wszechstronnego rozważenia", zawarty
jest wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku ze zniesieniem postępowania i
przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania. Przedstawiając okoliczności uzasadniające rozpoznanie kasacji
powodowy Skarb Państwa zaznaczył, że w sprawie występuje zagadnienie prawne,
czy na podstawie art. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach
wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy
o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz.U. Nr 12, poz. 65 - dalej: "ustawa z dnia
9 kwietnia 1968 r."), nieruchomości i prawa osób, które otrzymały odszkodowanie i
złożyły oświadczenia o zrzeczeniu się wszelkich praw do nieruchomości przejętych
po drugiej wojnie przez Państwo Polskie, przeszły na własność Skarbu Państwa z
mocy prawa. Z uzasadnienia kasacji wynika, że strona skarżąca nie podzieliła
stanowiska Sądu Apelacyjnego, że pozwanego Wiesława G., jako nabywcę spornej
nieruchomości, chroni na podstawie art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 - dalej:
"u.k.w.h.") wiara publiczna ksiąg wieczystych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Po drugiej wojnie światowej w Polsce wydano szereg aktów prawnych, które w
sposób zasadniczy zmieniły stosunki własnościowe w Polsce. Przejście własności
na Skarb Państwa, które dokonywało się w trybie różnych ustaw i dekretów
wydanych po wojnie, często następowało z naruszeniem obowiązującego wówczas
prawa, a samo przejmowanie przez Państwo mienia bez odszkodowania, nawet
jeśli pozostawało w zgodzie z przepisami, było oceniane jako pogwałcenie
standardów obowiązujących w państwach demokratycznych. Przejęciu podlegało
także mienie należące do obywateli państw obcych, którzy przed wojną posiadali w
Polsce nieruchomości. Z tego względu rządy państw demokratycznych, w trosce o
własnych obywateli, podjęły starania o uzyskanie dla nich odpowiedniej
rekompensaty finansowej za mienie pozostawione w Polsce. Konsekwencją tych
działań były układy dwustronne, zawarte przez rząd Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej z rządami kilku państw europejskich oraz z rządem Stanów Zjednoczonych
Ameryki Północnej.
Układ między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Rządem Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej z dnia 16 lipca 1960 r. stworzył podstawę do
zaspokojenia roszczeń obywateli Stanów Zjednoczonych w stosunku do Polski ,,z
tytułu nacjonalizacji i innego rodzaju przejęcia przez Polskę mienia, które miało
miejsce w dniu lub przed dniem wejścia w życie niniejszego układu" (art. I układu).
Artykuł II układu wyliczał trzy kategorie roszczeń uważanych za uregulowane i
zaspokojone układem, a mianowicie roszczenia z tytułu: nacjonalizacji i innego
rodzaju przejęcia przez Polskę mienia oraz praw i interesów związanych lub
odnoszących się do mienia, przejęcia własności albo utraty używania lub
użytkowania mienia na podstawie polskich ustaw, dekretów lub innych zarządzeń
oraz długów przedsiębiorstw, które zostały znacjonalizowane lub przejęte przez
Polskę. W przypadku przejścia własności nieruchomości na Skarb Państwa,
obojętne na jakiej podstawie, przyznawano odszkodowanie jak za utratę własności.
Z dokonanych ustaleń, które nie zostały skutecznie zakwestionowane przez
stronę skarżącą, i Sąd Najwyższy jest nimi związany, wynika, że pozwana
otrzymała odszkodowanie za pozostawioną w Polsce nieruchomość i zrzekła się jej
własności w związku z przejęciem jej przez Skarb Państwa. Roszczenie pozwanej
mogło zatem wynikać z każdego z tytułów wskazanych w pkt II układu. Jak
podkreślił Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z dnia 24 października 2000 r.,
Sk 31/99 (OTK Zb.Urz. 2000, nr 7, poz. 262), trudno dziś oceniać skutki
cywilnoprawne takich oświadczeń, zwłaszcza że były składane przez obywateli
państw obcych. Oświadczenia te były niewątpliwie wyrazem świadomości
składających je osób, że mienie pozostawione w Polsce przeszło na własność
Skarbu Państwa na podstawie ustaw i dekretów wydanych po wojnie, a ponadto
wyrazem rezygnacji - wskutek wypłaconego odszkodowania - z dochodzenia praw
dotyczących nieruchomości przejętych przez Państwo Polskie.
Konkludując ten wątek rozważań, które pozostają w ścisłym związku ze
sformułowanym w kasacji zagadnieniem prawnym, stwierdzić należy, że przejęcie
przez Skarb Państwa mienia obywateli Stanów Zjednoczonych następowało ex lege
z dniem wejścia w życie aktów prawnych dotyczących reformy rolnej oraz
nacjonalizacji podstawowych gałęzi przemysłu, w przypadku zaś mienia
opuszczonego - z dniem 1 stycznia 1956 r. (art. 34 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca
1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.,
dalej: ,,dekret z dnia 8 marca 1946 r."). Decyzje Ministra Finansów - wydawane na
podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 maja 1968 r. w sprawie
trybu dokonywania w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w
oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz.U. Nr
17, poz. 109) - stanowiące podstawę wpisu do księgi wieczystej Skarbu Państwa
jako właściciela takich nieruchomości, miały jedynie charakter deklaratoryjny,
potwierdzający skutki prawne powstałe z mocy samego prawa. Nie budzi
wątpliwości, że stwierdzenie nabycia prawa z mocy ustawy może nastąpić w
dowolnym czasie i zawsze ma charakter deklaratoryjny.
Do rozstrzygnięcia pozostała kwestia, czy rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych chroni nabywcę nieruchomości od osoby, która była właścicielem
nieruchomości i nadal (w dniu zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości) jako
właściciel figuruje w księdze wieczystej, mimo że nieruchomość przeszła na
własność państwa z mocy prawa, tj. na podstawie ustaw nacjonalizacyjnych lub
dekretu o majątkach opuszczonych.
W okresie poprzedzającym zmiany polityczne i ustrojowe, które dokonały się
w Polsce w 1989 r., niemal powszechnie wyrażany był pogląd, że w tzw. sprawach
ustrojowych rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych jest wyłączona. Pogląd ten
był prezentowany, mimo że nie istniał żaden przepis wyłączający wiarę publiczną
ksiąg wieczystych w takich sprawach. Przyjmowano, że charakter ówczesnego
prawa oraz cele ustroju, a także szczególny tryb nabycia przez państwo własności,
nie mieszczący się w zakresie obrotu cywilnoprawnego, uzasadniają takie
stanowisko. Ustalił się wówczas pogląd, że skoro rękojmia jest instytucją prawa
cywilnego pomyślaną dla ochrony obrotu cywilnoprawnego, to niezgodność musi
oznaczać niezgodność z prawem cywilnym, a nie z prawem publicznym, a więc
ustawami i dekretami regulującymi ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy (por.
m.in. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 października
1951 r., C 427/51, OSN 1953, nr 1, poz. 1, orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24
września 1965 r., II CR 372/65, OSNCP 1966, nr 5, poz. 82).
W nowych warunkach ustrojowych i społeczno-gospodarczych, po zniesieniu
- ustawą z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL, która weszła w życie
w dniu 31 grudnia 1989 r. - wspomnianego uprzywilejowania własności
państwowej, przyjąć należy, że od tej ostatniej daty w tzw. sprawach ustrojowych
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie jest wyłączona. Nie można w
demokratycznym państwie prawnym, jakim jest Polska interpretować przepisów
prawa według pozaprawnej przesłanki w postaci ,,celów ustrojowych", zwłaszcza
pochodzących z poprzedniej formacji ustrojowej. Zaskarżony wyrok nie narusza
więc art. 5 u.k.w.h.
Jeśli sporna nieruchomość była mieniem opuszczonym w rozumieniu dekretu
z dnia 8 czerwca 1946 r., brak podstaw do stawiania tezy, że mamy do czynienia z
niezgodnością między prawem publicznym a stanem prawnym ujawnionym w
księdze wieczystej. Nieruchomości opuszczone - zgodnie z art. 34 dekretu z dnia 8
marca 1946 r. - przeszły na własność Państwa na podstawie przemilczenia.
Instytucja przemilczenia uregulowana została normami prawa cywilnego, a nie
prawa publicznego. Sąd Najwyższy nawet w okresie, gdy z pozycji ustrojowych
dokonywał interpretacji przepisów prawa w celu ochrony własności państwowej,
uznał, że przepisy dekretu z dnia 8 marca 1946 r. nie mają charakteru norm
nacjonalizacyjnych. Zasadniczym celem dekretu było zabezpieczenie mienia
obywateli, którzy utracili jego posiadanie w związku z wojną.
Zgodnie z przepisami tego dekretu, nieruchomości opuszczone, po upływie 10
lat stawały się z mocy samego prawa własnością państwową. Stwierdzenie nabycia
własności przez państwo następowało w drodze deklaratywnych orzeczeń sądów
(uchwała składu całej Izby Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1956 r., uzupełniona
uchwałą składu całej Izby Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1956 r., 1 CO
9/56, OSN 1957, nr 1, poz. 1). Skoro więc przejście własności ex lege na podstawie
dekretu z dnia 8 marca 1946 r. nie stworzyło - jak już zaznaczono - stanu
niezgodności z prawem publicznym, dekret nie miał bowiem charakteru aktu
nacjonalizacyjnego, to przyjąć należało, że nabycie przez pozwanego spornej
nieruchomości chronione jest rękojmią przewidzianą w art. 5 u.k.w.h. Przepis ten
nie został więc naruszony także wtedy, gdy przyjmie się, że Skarb Państwa stał się
właścicielem nieruchomości na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1946 r.
Rozważania powyższe prowadzą do konkluzji, że rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych chroni także nabywcę nieruchomości, które przeszły na własność
Państwa z mocy samego prawa jako opuszczone albo wskutek reformy rolnej lub
nacjonalizacji przemysłu.
Bezzasadne są również wywody strony skarżącej dotyczące legitymacji
procesowej czynnej w niniejszej sprawie. Prawo gminy do mienia nabytego w
wyniku komunalizacji stwierdzane jest decyzją wojewody. Ma ona charakter
deklaratoryjny i potwierdza jedynie to, co nastąpiło z mocy prawa, nie tworzy więc
po stronie gminy prawa własności, bo tę posiada ona już z mocy ustawy. Decyzja ta
natomiast otwiera gminie jako właścicielowi drogę do swobodnego dysponowania
tym mieniem i składania w odniesieniu do niego oświadczeń woli na zewnątrz, to
zaś oznacza, że w niniejszej sprawie Gminie Miasta K., mimo nieposiadania
jeszcze decyzji komunalizacyjnej, a nie Skarbowi Państwa, przysługiwała
legitymacja procesowa czynna - jak trafnie podniosły oba orzekające Sądy
powołując się na art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy
wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.).
Z przytoczonych względów należało kasację, jako pozbawioną uzasadnionych
podstaw, oddalić (art. 39312 k.p.c.).