Wyrok z dnia 23 lipca 2004 r., III CK 298/03

Należności Skarbu Państwa z tytułu nakładów na nieruchomość nie
podlegają zmniejszeniu o wartość amortyzacji.

Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. przeciwko Stanisławowi B. o zapłatę,
przy interwencji ubocznej Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, Oddziału Ś. w K., po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 23 lipca 2004 r. kasacji powoda i pozwanego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 września 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powoda oraz
orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w Krakowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego oraz oddalił kasację pozwanego.

Uzasadnienie

Powód Stanisław B. domagał się od pozwanego Skarbu Państwa,
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wydania mu nieruchomości położonej w B.Z.
przy ul. M. nr 29 wraz ze znajdującym się na niej budynkiem sanatorium ,,S.".
Strona pozwana nie kwestionowała roszczeń powoda, lecz podniosła zarzut
zatrzymania, domagając się zwrotu kwoty 778 525,80 zł z tytułu poniesionych
nakładów na nieruchomość. Niezależnie od tego procesu pozwany Skarb Państwa
wytoczył przeciwko powodowi odrębną sprawę o zapłatę kwoty 1 182 345 zł z tytułu
poniesionych nakładów na remont i modernizację sanatorium ,,S.". W dniu 13
października 1995 r. połączono obie sprawy do wspólnego rozpoznania, a do
sprawy jako interwenient uboczny po stronie Skarbu Państwa przystąpił Państwowy
Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Oddział Ś., który poparł
powództwo o zwrot nakładów.
Wyrokiem częściowym z dnia 21 listopada 1995 r. Sąd Okręgowy w Kielcach
nakazał Skarbowi Państwa wydanie powodowi przedmiotowej nieruchomości, a
wyrokiem z dnia 26 września 2001 r. zasądził od Stanisława B. na rzecz Skarbu
Państwa - Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. kwotę 483 000 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia 12 grudnia 1995 r. W pozostałej części
powództwo zostało oddalone.
Poprzednicy prawni powoda małżonkowie Irena i Eugeniusz B. w 1929 r. na
nieruchomości o powierzchni 1629 m2 wybudowali trzykondygnacyjny budynek o
powierzchni użytkowej 1414 m2, który do 1951 r. użytkowali jako sanatorium ,,S.".
Od dnia 1 kwietnia 1951 r. nieruchomość ta była użytkowana przez Ministerstwo
Spraw Wewnętrznych na podstawie umowy dzierżawy. Orzeczeniem z dnia 20
października 1960 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej - Urząd Spraw
Wewnętrznych w K. wywłaszczono wspomnianą nieruchomość na rzecz Państwa
za odszkodowaniem. Poprzedniczka prawna Stanisława B. otrzymała za
wywłaszczoną nieruchomość kwotę 840 000 zł, wypłaconą sukcesywnie w latach
1961-1968.
W dniu 10 października 1990 r. Stanisław B. złożył w Urzędzie Wojewódzkim
w Kielcach wniosek o zwrot wywłaszczonej nieruchomości. Pismem z dnia 4 lipca
1991 r. zwrócił się do Sanatorium "S." oraz Urzędu Wojewódzkiego w K., Komendy
Wojewódzkiej Policji w K. z wnioskiem o niewykonywanie prac remontowo-
modernizacyjnych w sanatorium "S." ze względu na podjęcie przez niego kroków
zmierzających do odzyskania nieruchomości. W dniu 13 maja 1992 r. Ministerstwo
Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa wszczęło postępowanie o stwierdzenie
nieważności orzeczenia o wywłaszczeniu, a decyzją z dnia 30 listopada 1993 r.,
wydaną na podstawie art. 156 § 1 i 2 k.p.a., stwierdziło nieważność orzeczenia z
dnia 20 października 1960 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej - Urząd
Spraw Wewnętrznych w K. o wywłaszczeniu jako wydanego z rażącym
naruszeniem prawa. Decyzja ta jest ostateczna. Sąd Rejonowy w Busku Zdroju
postanowieniem z dnia 10 marca 1994 r. wpisał Stanisława B. do księgi wieczystej,
jako właściciela nieruchomości, na której znajduje się sanatorium "S.".
Na kilka miesięcy przed wszczęciem postępowania w niniejszej sprawie, w
dniu 17 sierpnia 1994 r., Stanisław B. wystąpił przeciwko Skarbowi Państwa o
zapłatę odszkodowania za bezumowne korzystanie przez pozwanego z
nieruchomości, której własność odzyskał, za okres od dnia 10 marca 1994 r. do
chwili przekazania mu nieruchomości. Prawomocnym orzeczeniem z dnia 30
listopada 1995 r. Sąd Wojewódzki w Kielcach zasadził od Skarbu Państwa na rzecz
Stanisława B., jako wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości
powoda przez pozwany Skarb Państwa, kwotę 116 941 zł. W dniu 29 listopada
1995 r. nastąpiło protokolarne i komisyjne wydanie spornej nieruchomości
Stanisławowi B.
Wyrokiem z dnia 6 września 2001 r. Sąd Okręgowy w Kielcach, uwzględniając
częściowo kolejne powództwo Stanisława B. o wynagrodzenie za bezumowne
korzystanie przez Skarb Państwa z przedmiotowej nieruchomości, za okres 10 lat
poprzedzający datę wpisy do księgi wieczystej powoda jako właściciela, tj. dzień 10
marca 1994 r., zasądził na jego rzecz kwotę 308 448 zł. Sąd uznał, że Skarb
Państwa pozostawał w złej wierze od dnia 20 maja 1992 r., tj. od daty
powiadomienia Komendy Wojewódzkiej Policji w K. o wszczęciu przez Ministerstwo
Gospodarki Przestrzennej, w dniu 13 maja 1992 r., postępowania o stwierdzenie
nieważności orzeczenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w K. Wyrok ten
nie jest prawomocny.
Sanatorium "S." jest od 1995 r. użytkowane przez Stanisława B. zgodnie z
jego funkcją, tzn. są tam świadczone usługi takie jak gimnastyka, masaże klasyczne
i wodne, okłady borowinowe, naświetlania lampami oraz elektroterapia. Dwa
pomieszczenia na parterze są wynajmowane na gabinety lekarskie, w których
lekarze chirurg i dermatolog świadczą usługi akupunktury, leczenia schorzeń
reumatycznych i osteoporozy. Trzecie pomieszczenie wynajmowane jest na gabinet
kosmetyczny, a czwarte na zakład fryzjerski.
Zdaniem Sądu Okręgowego, Skarb Państwa może być uznany za posiadacza
spornej nieruchomości w złej wierze dopiero od daty otrzymania w dniu 16 grudnia
1993 r., decyzji Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa stwierdzającej
nieważność orzeczenia o wywłaszczeniu. W czasie, gdy Skarb Państwa był
posiadaczem przedmiotowej nieruchomości dokonano na niej wielu nakładów. W
latach 1963-1993 wykonano szereg remontów bieżących i kapitalnych. (...)
Zdaniem Sądu Okręgowego, prace wykonane w 1993 i 1994 r. wynikały z
obowiązku nałożonego rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z
dnia 21 września 1992 r. w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać pod
względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładów opieki
zdrowotnej (Dz.U. Nr 74, poz. 366 ze zm.). W tej sytuacji uznać należy je za
nakłady konieczne, a Stanisław B. nie wykazał, aby Skarb Państwa uzyskał korzyść
z rzeczy przewyższającą nakłady. Kierując się wyliczeniami wartości wykonanych
prac, zawartymi w opinii biegłego, Sąd Okręgowy przyjął, że całkowita kwota
nakładów koniecznych, jakie Skarb Państwa poniósł na nieruchomości odzyskanej
przez Stanisława B. wyniosła kwotę 812 000 zł. (...)
Tak wyliczoną kwotę Sąd Okręgowy pomniejszył o kwotę amortyzacji budynku
w okresie władania nim przez Skarb Państwa, tj. o kwotę 319 000 zł i o kwotę
10 000 zł wydatkowaną przez Stanisława B. na naprawy, uzupełnienia braków
wyposażenia oraz instalacji tuż po przejęciu budynku we władanie. Po tych
odliczeniach wysokość nakładów koniecznych należnych Skarbowi Państwa
wyniosła, zdaniem Sądu, kwotę 483 000 zł, którą zasądzono od Stanisława B. z
odsetkami od dnia 12 grudnia 1995 r., tj. od upływu 14 dni od daty otrzymania przez
Stanisława B. spornej nieruchomości.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę na skutek apelacji złożonej przez obie
strony, zmienił zaskarżony wyrok. Uwzględniając częściowo apelację Stanisława B.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że zasądzenie odsetek od należności głównej od
dnia 12 grudnia 1995 r. nastąpiło z naruszeniem art. 321 § 2 k.p.c. Skarb Państwa
w piśmie z dnia 28 maja 1998 r., w którym rozszerzył powództwo do kwoty
1 182 345 zł, wnosił o zasądzenie odsetek od dnia 1 kwietnia 1998 r. W tej sytuacji
Sąd Okręgowy był związany granicami żądania i nie mógł zasądzić odsetek od
należności głównej wcześniej niż od dnia 1 kwietnia 1998 r. Jako zasadny uznał
również Sąd Apelacyjny zarzut naruszenia art. 224 § 2 i art. 225 k.c., błędny był
bowiem pogląd Sądu Okręgowego, że Skarb Państwa mógł powziąć wątpliwości co
do swojego tytułu własności dopiero po otrzymaniu decyzji z dnia 30 listopada
1993 r., stwierdzającej nieważność orzeczenia o wywłaszczeniu nieruchomości.
Trafnie skarżący zwrócił uwagę, że o złej wierze Skarbu Państwa jako samoistnego
posiadacza przedmiotowej nieruchomości można było mówić już z chwilą, gdy
Stanisław B. wniósł o jej zwrot. We wniosku o zwrot podany został stan faktyczny
istniejący w chwili wywłaszczenia i Skarb Państwa nie miał żadnych podstaw, aby w
dalszym ciągu uważać się za właściciela.
Sąd Apelacyjny nie podzielił natomiast zarzutu jakoby nakłady dokonane
przez Skarb Państwa w latach dziewięćdziesiątych nie miały charakteru nakładów
koniecznych. Wprawdzie przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej, z których, zdaniem Sądu Okręgowego, wynikała konieczność
wykonania tych prac, pozwalały je odłożyć, ale oznaczałoby to utratę rangi takiego
sanatorium jakim było sanatorium "S.". W sytuacji, w której istniała możliwość
częściowego sfinansowania tych prac z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, ich wykonanie uznać należało za celowe, tym bardziej że
postępowanie administracyjne toczyło się kilka lat. Sąd Apelacyjny zgodził się z
wyliczeniami wartości dokonanych przez Skarb Państwa nakładów, na podstawie
opinii biegłego sądowego, z tym że dokonał zmniejszenia tej kwoty o 169 500 zł.
Wartość nakładów na urządzenia dla niepełnosprawnych należało bowiem,
zdaniem Sądu Apelacyjnego, pomniejszyć o połowę. Wprawdzie z Państwowego
Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych wydatkowano na te nakłady kwotę
200 000 zł, jednakże wartość tych prac wykonanych w różnym okresie nie była na
tym samym poziomie, co uzasadnia zmniejszenie tylko o połowę całej
wydatkowanej na ten cel kwoty, tj. 339 000 zł.
Sąd Apelacyjny, mając na względzie, że Stanisław B. w innych sprawach
uzyskał wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy, jak również fakt, że
Sąd Okręgowy zmniejszył należność Skarbu Państwa o kwotę amortyzacji, gdyż
kwota ta wliczana była w koszty działalności sanatorium i były to korzyści jakie
władający budynkiem uzyskiwał w rozliczeniach z budżetem Państwa bez
wydawania pieniędzy, uznał, iż nie było podstaw do pomniejszenia należności
Skarbu Państwa z tytułu poniesionych nakładów o korzyści jakie uzyskał on
użytkując bezpłatnie nieruchomość.
Jako bezzasadną uznał natomiast Sąd Apelacyjny apelację Skarbu Państwa.
Biorąc pod uwagę poczynione ustalenia i oceny, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok i zasądził od Stanisława B. na rzecz Skarbu Państwa kwotę 313
500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 kwietnia 1998 r.
Kasację od tego wyroku złożyły obie strony. Stanisław B. zarzucił naruszenie
prawa materialnego przez błędne zastosowanie art. 226 k.c., polegające na
przyjęciu, że nakłady poczynione przez powoda w trakcie korzystania z sanatorium
"S." miały charakter nakładów koniecznych, oraz pominięciu zasad rozliczenia
nakładów koniecznych, gdyż nie zaliczono na poczet tych nakładów korzyści, jakie
posiadacz uzyskał z tytułu niepłacenia czynszu. Ponadto skarżący zarzucił
naruszenie prawa procesowego - art. 328 § 2 k.p.c. przez nieprawidłowe
uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia, a w szczególności brak wyczerpującego
omówienia wszystkich zarzutów podniesionych w apelacji.
Skarb Państwa zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 224 § 2 k.c. i przyjęcie, że Skarb Państwa utracił przymiot
posiadacza w dobrej wierze już w dniu 10 października 1990 r., podczas gdy -
zdaniem skarżącego - miało to miejsce dopiero z dniem wykreślenia Skarbu
Państwa jako właściciela z księgi wieczystej. Skarżący zarzucił również naruszenie
art. 226 § 1 i 2 k.c. przez bezpodstawne pomniejszenie nakładów koniecznych
poniesionych przez Skarb Państwa o amortyzację budynku sanatorium "S." w
sytuacji, w której przepis ten nie przewiduje zmniejszenia należnych posiadaczowi
nakładów koniecznych oraz bezpodstawne pomniejszenie nakładów koniecznych o
kwotę dotacji, jaką Skarb Państwa uzyskał od Państwowego Funduszu Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych, w trybie obowiązujących przepisów, na wydatki
związane z budową urządzeń dla niepełnosprawnych. Ponadto skarżący zarzucił
naruszenie art. 322 k.p.c., polegające na uchybieniu mającym istotny wpływ na
wynik sprawy, gdyż Sąd zastosował ten przepis dla ustalenia rozliczeń pomiędzy
właścicielem a samoistnym posiadaczem, podczas gdy z treści tego przepisu
wynika, że stosować można go tylko przy ustalaniu w sprawach o naprawienie
szkody, o dochody, o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia oraz o świadczenie z
umowy dożywocia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty podniesione w kasacji Skarbu Państwa okazały się częściowo
usprawiedliwione, gdyż Sąd Apelacyjny bezpodstawnie pomniejszył należną
Skarbowi Państwa kwotę z tytułu zwrotu nakładów koniecznych o wartość
amortyzacji. Amortyzacja jest odpisem na inwestycje i remonty, który może być
zaliczony w ciężar kosztów prowadzonej działalności. Jeżeli dokonujący amortyzacji
płaci podatki, to rzeczywiście odpisy amortyzacji wpływają na jego wynik finansowy,
zmniejszają bowiem podstawę opodatkowania, a tym samym płaci on mniejsze
podatki. Zasady tworzenia amortyzacji i jej rozliczenia w takim przypadku określają
ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i od osób prawnych. W
przypadku jednostek Skarbu Państwa ten mechanizm jednak nie działa, gdyż
pokrywają one w całości swoje wydatki, także na remonty i inwestycje. Jak wynika z
art. 18 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (jedn. tekst:
Dz.U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm.), jednostki budżetowe, czyli jednostki
organizacyjne sektora finansów publicznych, pokrywają swoje wydatki
bezpośrednio z budżetu państwa. Mając to na względzie, nie było, jak trafnie
stwierdziła strona powodowa, podstaw do zmniejszenia należnej Skarbowi Państwa
kwoty poczynionych nakładów o wartość amortyzacji.
Zasadnie również Skarb Państwa zarzucił, że nie było podstaw prawnych dla
zmniejszenia kwoty z tytułu zwrotu nakładów o kwotę dotacji jaką otrzymał on od
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Dotację tę
otrzymał Skarb Państwa w trybie obowiązujących przepisów na wydatki związane z
budową urządzeń dla niepełnosprawnych. W całości wydatkował ją na budowę tych
urządzeń w budynku sanatorium "S.", był to więc niewątpliwie nakład na ten
budynek. Skarb Państwa może wobec tego żądać zwrotu wydatkowanych kwot na
podstawie przepisów o rozliczeniach pomiędzy samoistnym posiadaczem a
właścicielem, któremu rzecz została zwrócona. Właściciel, który odzyskał budynek
otrzymał bowiem wybudowane z dotacji urządzenia i może z nich korzystać zgodnie
z przeznaczeniem, co podnosi standard prowadzonego przez niego sanatorium, a
tym samym wpływa na dochody, jakie budynek przynosi. Co najwyżej, udzielający
dotacji Państwowy Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych może, jeżeli
znalazłby podstawy prawne, domagać się zwrotu dotacji od Skarbu Państwa, brak
zaś podstaw, aby pozwany mógł żądać zmniejszenia kwoty z tytułu nakładów jaką
obowiązany jest zwrócić powodowi, o wartość dotacji z Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
Trafnie w związku z tym skarżący wywiódł, że zaskarżony wyrok narusza art.
226 § 1 i 2 k.c., gdyż w świetle tych przepisów nie było podstaw do pomniejszenia
nakładów koniecznych poniesionych przez Skarb Państwa na nieruchomość
odzyskaną przez pozwanego Stanisław B. o kwotę 319 000 zł z tytułu amortyzacji
oraz o kwotę 169 000 zł z tytułu dotacji jaką Skarb Państwa uzyskał z Państwowego
Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. (...)
Z tych przyczyn, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312 k.p.c. oddalił kasacje
pozwanego, a na podstawie art. 39313 k.p.c. - w związku z tym, że kasacja okazała
się w części zasadna - uchylił zaskarżony wyrok częściowo i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania.