Wyrok z dnia 9 maja 2007 r., II CSK 60/07

W sprawie, w której zachodzi potrzeba stosowania prawa materialnego
zagranicznego, sąd drugiej instancji stosuje prawo obce niezależnie od
podniesienia tej kwestii po raz pierwszy w apelacji oraz niezależnie od
wykazania przez stronę skarżącą treści prawa obcego.

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "T." S.A. z siedzibą w Hiszpanii
przeciwko "S.M.", spółce z o.o. z siedzibą w R. o zapłatę, po rozpoznaniu na
rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 maja 2007 r. skargi kasacyjnej strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 września 2006 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowa spółka, mająca siedzibę w Hiszpanii, domagała się od pozwanej
spółki mającej siedzibę w Polsce zapłaty kwoty 28 101,98 euro z odsetkami
ustawowymi tytułem ceny za sprzedane tkaniny. Pozwana przyznała, że strony
prowadziły współpracę, w ramach której powódka dostarczała pozwanej określone
tkaniny. Stwierdziła, że materiały te były następnie wykorzystywane do produkcji
mebli tapicerowanych przeznaczonych dla odbiorcy niemieckiego, jednak, część
tkanin była złej jakości. Spowodowało to uzasadnione reklamacje ze strony
kontrahenta niemieckiego, względnie powstrzymanie się pozwanej od użycia
dostarczonych tkanin do produkcji, a to z kolei doprowadziło do powstania szkody
wyrażającej się kwotą co najmniej równą kwocie dochodzonej pozwem. W związku
z tym pozwanej przysługiwało od powódki odszkodowanie, na które pozwana
wystawiła faktury obciążające z dnia 31 października 2002 r. i z dnia 29 kwietnia
2003 r., a także zatrzymała tytułem wyrównania strat kwotę 13 232,44 euro, a
ponadto, dokumentem kompensacyjnym z dnia 30 września 2002 r. dokonała
potrącenia swojej wierzytelności odszkodowawczej z wierzytelności dochodzonej w
pozwie. Pozwana podnosiła też, że uzgodniła z powódką, iż pokryje ona koszty
reklamacji związanych ze złą jakością tkanin. (...)
Sąd Okręgowy w Zielonej Górze wyrokiem z dnia 7 września 2005 r.
powództwo oddalił, uznając, że pozwana skutecznie podniosła zarzut dokonania
potrącenia, a Sąd Apelacyjny w Poznaniu zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację
powódki. (...) Ustalił poniesienie przez pozwaną szkody w postaci kar umownych
zapłaconych kontrahentowi niemieckiemu za nieterminowość dostaw mebli
wywołaną złą jakością tkanin powódki oraz kosztów wożenia mebli i
nieterminowego ich dostarczania w związku z uzasadnionymi reklamacjami
klientów. Przyjmując, że pozwana wykazała, iż służyła jej do powódki wierzytelność
z tytułu odszkodowania za nienależyte wykonanie zobowiązania, oraz wskazując,
że ustawa nie wymaga złożenia oświadczenia o potrąceniu w określonej formie,
Sąd Apelacyjny stwierdził, iż zgodnie z art. 498 § 1 k.c. pozwana potrąciła swoją
wierzytelność z wierzytelności dochodzonej pozwem, przez co doszło do skutku, o
którym mowa w art. 499 k.c. Oceniając zarzut naruszenia art. 27 § 1 ustawy z dnia
12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze
zm. - dalej: "p.p.m.") i błędnego orzekania na podstawie prawa polskiego zamiast
na podstawie prawa hiszpańskiego, Sąd Apelacyjny stwierdził, że jest to nowy
zarzut podniesiony dopiero w apelacji, a przez to niedopuszczalny, tym bardziej, że
powódka nie wykazała, iż potrzeba jego powołania powstała później, ani żeby
prawo obce w istotny sposób regulowało sporne kwestie odmiennie niż prawo
polskie.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie art. 9 w związku z art.
148 § 1 i 382, art. 210 § 3 w związku z art. 391 § 1, art. 382 w związku z art. 236,
art. 230 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez orzekanie na podstawie materiału
zebranego poza rozprawą i poza postępowaniem w pierwszej i drugiej instancji,
oraz art. 378 § 1, art. 386 § 2 i art. 379 pkt 5 w związku z art. 230 i 316 § 1 oraz art.
382 k.p.c. przez nieuwzględnienie nieważności postępowania wynikającej z
pozbawienia powódki prawa do obrony przed twierdzeniami pozwanej. Ponadto
zarzuciła naruszenie art. 381 w związku z art. 378 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że
zarzut zastosowania niewłaściwego prawa zgłoszony w postępowaniu apelacyjnym
jest niedopuszczalny, oraz naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
przez nieodniesienie się do zarzutu apelacji dotyczącego braku umocowania
Leszka K. do złożenia w imieniu pozwanej oświadczenia woli o potrąceniu.
Podniosła też zarzut naruszenia art. 1 § 1 w związku z art. 27 § 1 pkt 1 i 3 p.p.m.
oraz art. 1 ust. 1 i art. 74 Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach
międzynarodowej sprzedaży towarów sporządzonej w Nowym Jorku dnia 14
czerwca 1974 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 282 ze zm.) przez ich
niezastosowanie, a także naruszenie art. 205 § 1 i 3 k.s.h. w związku z art. 104 i 60
w związku z art. 499 k.c. przez przyjęcie, że osoba niebędąca członkiem zarządu,
prokurentem ani w inny sposób uprawnioną zgodnie z umową spółki może ważnie
złożyć oświadczenie woli w imieniu spółki, oraz przez uznanie, że oświadczenie o
obciążeniu skutkuje umorzeniem wierzytelności. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego w Zielonej Górze oraz zniesienie
postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu lub o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
względnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Hiszpania i Polska są stronami Konwencji Narodów Zjednoczonych o
umowach międzynarodowej sprzedaży towarów sporządzonej w Wiedniu w dniu 11
kwietnia 1980 r., która została przez Polskę ratyfikowana w dniu 19 maja 1995 r. i w
stosunku do Polski weszła w życie w dniu 1 czerwca 1996 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45,
poz. 286 i 287). Mając na względzie art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz art. 1 § 2
p.p.m., Sąd Apelacyjny powinien był w pierwszym rzędzie rozważyć, czy
postanowienia Konwencji zawierają unormowania dotyczące instytucji potrącenia, a
więc takich zagadnień jak istnienie wierzytelności odszkodowawczej nadającej się
do potrącenia, złożenia oświadczenia woli o potrąceniu oraz wpływu tego
oświadczenia na byt wierzytelności dochodzonej w pozwie. W razie stwierdzenia,
że Konwencja reguluje merytorycznie powyższe zagadnienia lub zawiera normy
kolizyjne wskazujące właściwe prawo materialne i czyni to w sposób odmienny niż
prawo polskie, te uregulowania powinny wyznaczać kierunek postępowania
dowodowego i prawną podstawę rozstrzygnięcia. W razie ustalenia, że Konwencja
w powyższy sposób nie reguluje w ogóle albo wszystkich kwestii związanych z
potrąceniem, sąd powinien poszukiwać właściwych norm materialnoprawnych
odpowiednio na podstawie art. 25 lub 27 § 1 pkt 1 p.p.m., względnie, w części
objętej Konwencją, w jej postanowieniach, a w pozostałym zakresie zgodnie z
Prawem prywatnym międzynarodowym.
Jak wynika z art. 30-52 oraz z art. 74-77 i 80 Konwencji, obowiązki
sprzedającego oraz odpowiedzialność za niezgodną z umową jakość
dostarczonego towaru zostały w Konwencji uregulowane. W zakresie, w jakim w
rozpoznawanej sprawie wymagane było wyjaśnienie, czy pozwanej przysługiwała
wierzytelność z tytułu odszkodowania, Sąd Apelacyjny powinien był rozważyć, czy
postanowienia Konwencji różnią się od prawa krajowego i ewentualnie stosować
postanowienia Konwencji jako lex specialis. Dotyczy to w szczególności art. 74
Konwencji przewidującego, że odszkodowanie za naruszenie umowy nie może
przewyższać straty, którą strona naruszająca przewidywała lub powinna była
przewidywać w chwili zawarcia umowy w świetle okoliczności, które znała lub
powinna była znać jako możliwy rezultat naruszenia umowy.
W zaskarżonym wyroku brak rozważań dotyczących stosowania Konwencji
oraz ustaleń, kiedy strony zawarły umowę, a także czy w tym czasie powódka
wiedziała lub powinna była wiedzieć, że pozwana może być zobowiązana do
zapłaty kar umownych kontrahentowi niemieckiemu w razie nieterminowości dostaw
mebli.
Poza art. 74-77 i 80, które z natury rzeczy dotyczą także potrącenia,
Konwencja nie reguluje instytucji potrącenia ani merytorycznie, ani w postaci norm
kolizyjnych. W tym zakresie art. 4 Konwencji nie pozostawia wątpliwości. Wobec
tego, stosownie do art. 1 § 1 p.p.m., poszukiwań prawa właściwego dla stosunku
zobowiązaniowego, z którego pozwana wywodziła uprawnienie do wierzytelności
odszkodowawczej, należało dokonać zgodnie z art. 27 § 1 pkt 1 w związku z art. 30
p.p.m., gdyż strony nie twierdziły, że dokonały wyboru prawa stosownie do art. 25 §
1 p.p.m. Zakresem prawa właściwego ustalonego zgodnie z art. 27 § 1 ust. 1 p.p.m.
należy objąć nie tylko szczegółowe prawa i obowiązki stron charakterystyczne dla
umowy sprzedaży lub umowy dostawy, ale także stosunki prawne, dla których
płaszczyzną są ogólne instytucje prawa cywilnego dotyczące zobowiązań
umownych (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 r.,
III CK 80/02, OSNC 2005, nr 1, poz. 17).
Zaskarżony wyrok nie zawiera rozważań w tym zakresie ani ustaleń co do
państwa miejsca siedziby powódki w chwili zawarcia przez strony umowy.
Orzekanie na podstawie właściwego prawa materialnego, zgodnie z zasadą
facta probantur iura novit curia, jest obowiązkiem sądu niezależnym od tego, czy
strony powołały prawną podstawę swoich twierdzeń. Sąd nie może też wymagać od
strony wskazania podstawy prawnej jej żądań, a powołanie się na hipotezę
określonej normy stanowi jedynie uzupełnienie przytoczenia okoliczności
faktycznych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN 252/98,
OSNC 1999, nr 9, poz. 152 ).
Kontradyktoryjność procesu cywilnego, której wyrazem są m.in. art. 207 § 3,
art. 4794 § 2, art. 493 § 1, art. 495 § 3, art. 503 § 1 oraz art. 5055 § 1 k.p.c. w części
dotyczącej powołania zarzutów, nie obejmuje obowiązku wyrażenia w odpowiednim
czasie stanowiska odnośnie do prawa materialnego znajdującego zastosowanie.
Rozpoznanie sprawy na podstawie właściwej normy w ramach obowiązującego
porządku prawnego należy do istoty działalności sądu i nie podlega dyspozycji
stron.
W sprawach z tzw. elementem zagranicznym kwestia znajomości prawa przez
sąd i jego stosowania ex officio dotyczy w pierwszej kolejności okoliczności, od
których uzależniony jest wybór właściwego prawa materialnego, a które - jeśli nie
reguluje ich umowa międzynarodowa - wynikają z norm kolizyjnych przewidzianych
w Prawie prywatnym międzynarodowym. Sąd musi znać własne prawo i musi
stosować Prawo prywatne międzynarodowe bez względu na powołanie się na nie
przez strony.
W zaskarżonym wyroku Sąd Apelacyjny nie stosował Prawa prywatnego
międzynarodowego, uznając, że niedopuszczalne było podniesienie przez powódkę
po raz pierwszy dopiero w apelacji zarzutu opartego na art. 27 § 1 pkt 1 p.p.m. co
do wadliwego stosowania prawa polskiego zamiast prawa hiszpańskiego. W
zakresie, w jakim Sąd Apelacyjny uchylił się od rozważenia w ogóle kwestii
zastosowania prawa polskiego lub obcego zaskarżony wyrok narusza art. 316 § 1 w
związku z art. 391 k.p.c. i art. 1 § 1 p.p.m. a także art. 27 § 1 p.p.m., a ponadto art.
381 k.p.c. (...)
Odnośnie do tego, że powód w apelacji nie wykazał aby prawo cywilne
hiszpańskie różniło się w istotny sposób od prawa polskiego, należy stwierdzić, że
zarzut naruszenia prawa materialnego nie wymaga wykazania przez stronę
apelującą, czy i jaki wpływ na wynik sprawy mogło mieć zastosowanie prawa
niewłaściwego. Sąd odwoławczy może wprawdzie dojść do przekonania, że
również w świetle prawa zagranicznego rozstrzygnięcie powinno być takie samo jak
w przypadku prawa polskiego, nie ma to jednak żadnego przełożenia na obowiązek
skarżącego udowodnienia wniosku przeciwnego. Można dodać, że strona nie ma
też obowiązku udowodnienia jaka jest treść obcego prawa. (...) Rzeczą sądu, a nie
strony uzyskanie dostępu do tekstu prawa zagranicznego (art. 1143 k.p.c.);
aktywność stron w tym zakresie może być oczywiście pomocna, ale jej braku nie
można sankcjonować.
Z przedstawionych względów zasługiwały na uwzględnienie zarzuty skargi
kasacyjnej dotyczące naruszenia art. 381 k.p.c., art. 1 § 1, art. 27 § 1 pkt 1 i 3
p.p.m. oraz art. 1 ust. 1 i art. 74 Konwencji. (...)
Mając to na względzie Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815 § 1
k.p.c.)