Wyrok z dnia 24 maja 2002 r., II CKN 892/00

Nie jest dopuszczalna droga sądowa w sprawie o zasądzenie kwoty
pieniężnej obejmującej odsetki nienależnie pobrane od podatnika przez organ
podatkowy.

Sędzia SN Maria Grzelka (przewodniczący)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości Zakładów
Włókien Chemicznych ,,W.", Spółki Akcyjnej w T.M. przeciwko Skarbowi Państwa,
Urzędowi Skarbowemu w T.M. o 61 145,80 zł, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w
dniu 15 maja 2002 r. na rozprawie kasacji pozwanego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 stycznia 2000 r.
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację, nie obciążając
powoda kosztami postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Łodzi wyrokiem z dnia 27 stycznia 2000 r. zmienił wyrok
Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 19 lipca 1999 r. w ten sposób,
że utrzymał w mocy nakaz zapłaty polecający pozwanemu Skarbowi Państwa -
Urzędowi Skarbowemu w T.M., aby zapłacił powodowemu syndykowi masy
upadłości Zakładów Włókien Chemicznych ,,W." w T.M. kwotę 61 145,80 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 1994 r.
Według dokonanych ustaleń, po ogłoszeniu w dniu 1 października 1997 r.
upadłości Zakładów ,,W.", Urząd Skarbowy w T.M. zgłosił w dniu 27 kwietnia 1998 r.
do masy upadłości wierzytelność w kwocie 806 088,30 zł. Izba Skarbowa w P.T.
prawomocną decyzją z dnia 26 czerwca 1998 r. orzekła zwrot na rzecz Zakładów
,,W." kwoty 61 145,80 zł., stanowiącej odsetki od zaległości podatkowej w zapłacie
podatku dochodowego od osób prawnych za rok 1990, uznając, że zostały
nienależnie pobrane przez Urząd Skarbowy w dniu 27 stycznia 1994 r. z nadpłaty
podatku dochodowego od osób prawnych za 1990 r. Pismem z dnia 27 lipca 1998 r.
Urząd Skarbowy w T.M. powiadomił powoda, że w związku z wymienioną decyzją
dokonał - zgodnie z art. 34 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października
1934 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.
- dalej "Pr.upadł.") - potrącenia nadpłaty podatku dochodowego od osób prawnych
za 1990 r. z wierzytelnością w kwocie 190 628,10 zł zgłoszoną do masy upadłości.
Sąd Apelacyjny uznał, że nadpłata podatku dochodowego nie jest objęta
zobowiązaniem podatkowym, nie jest więc podatkiem, lecz nienależnym
świadczeniem majątkowym o charakterze cywilnoprawnym, do którego spełnienia
podatnik nie był zobowiązany (art. 410 § 2 k.c.). Strona pozwana nie mogła jednak
dokonać potrącenia tej nadpłaty z przysługującą jej wierzytelnością, zgodnie
bowiem z art. 37 Pr.upadł. wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia,
powinien o tym oświadczyć nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Strona
pozwana zgłosiła swą wierzytelność do masy upadłości w kwietniu 1998 r., a
potrącenia dokonała dopiero w lipcu 1998 r.
Kasacja, w której pozwany wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, oparta
została na podstawie naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię
art. 34 § 1 i 2 oraz art. 37 Pr.upadł., art. 498 k.c. oraz art. 28 ustawy z dnia 19
grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108,
poz. 486 ze zm.) w związku z art. 330 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) i uznanie, że dokonane w dniu 27 lipca
1998 r. potrącenie wierzytelności w kwocie 190 628,10 zł było bezskuteczne.
Zdaniem skarżącego, Sąd Apelacyjny naruszył także art. 72 § 1 Ordynacji
podatkowej przez błędne zakwalifikowanie wierzytelności powoda w postaci
odsetek nienależnie pobranych przez Urząd Skarbowy jako nadpłaty podatku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 39311 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach
zaskarżenia kasacją oraz jej podstaw, w granicach zaskarżenia bierze jednak z
urzędu pod rozwagę nieważność postępowania. Mając na względzie powyższe
uregulowanie, rozważenia wymagała kwestia, czy w rozpoznawanej sprawie jest
dopuszczalna droga sądowa, skoro w wypadku niedopuszczalności drogi sądowej
zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 1 k.p.c.).
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, dopuszczające drogę sądową w niniejszej
sprawie, oparte jest na stwierdzeniu, że o dopuszczalności drogi sądowej decyduje
charakter dochodzonej wierzytelności. Jeśli wierzytelność nie ma charakteru
publicznoprawnego, lecz cywilnoprawny, droga sądowa - w ocenie tego Sądu - jest
dopuszczalna, chyba że przepisy szczególne przekazują rozpoznanie takiej sprawy
do właściwości innych organów. Stwierdzenia te nie budzą żadnych zastrzeżeń,
gdyż zgodne są z unormowaniem zawartym w art. 2 § 3 k.p.c. Nie można natomiast
podzielić wewnętrznie sprzecznego stanowiska Sądu Apelacyjnego, że dochodzona
przez stronę powodową należność jest ,,nadpłatą, mającą charakter wyłącznie
cywilnoprawny", oraz że o nadpłacie tej orzeka na podstawie szczególnych
przepisów organ administracyjny, a jednocześnie przyjmuje się, że do dochodzenia
zwrotu tej nadpłaty droga sądowa jest dopuszczalna. Rozumowanie takie nie
pozostaje w zgodzie z art. 2 § 3 k.p.c., stanowiącym, że nie są rozpoznawane w
postępowaniu sądowym sprawy cywilne, jeżeli przepisy szczególne przekazują je
do właściwości innych organów.
Przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa nie
posługują się pojęciem ,,nadpłaty o charakterze cywilnym". Jak trafnie zauważył Sąd
Apelacyjny, zawierają one legalną definicję nadpłaty, określają, kiedy powstaje, a
ponadto, w jaki sposób podatnik może uzyskać zwrot nadpłaconego lub nienależnie
pobranego podatku. Dodać należy, że o stwierdzeniu nadpłaty orzekają organy
podatkowe (art. 79 § 1 i 3). Zgodnie z art. 77 § 1 Ordynacji podatkowej, nadpłaty
podlegają oprocentowaniu w wysokości równej wysokości odsetek za zwłokę
pobieranych od zaległości podatkowych. Nie budzi wątpliwości, że o odsetkach od
nadpłat oraz o odsetkach od zaległości podatkowych, jako o należnościach ściśle
ze sobą powiązanych, również orzekają organy podatkowe. Orzekanie o zwrocie
odsetek od nadpłat przekazane zatem zostało na podstawie przepisów Ordynacji
podatkowej do właściwości "innych organów" w rozumieniu art. 2 § 3 k.p.c., co
oznacza, że droga sądowa w omawianym zakresie jest niedopuszczalna. Żądanie
zapłaty kwoty pieniężnej, obejmującej orzeczony przez organ podatkowy zwrot
nienależnie pobranych odsetek od podatku, nie może zatem być rozpoznane na
drodze sądowej.
Okoliczność, że orzeczona w postępowaniu administracyjnym należność nie
może być egzekwowana według przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w
administracji, gdyż nie wynika z zastosowania wzajemnego potrącenia zobowiązań
podatkowych z zobowiązaniami organu podatkowego (art. 2 § 1 pkt 1c ustawy z
dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jedn. tekst:
Dz.U. Nr 36 z 1991 r., poz. 161 ze zm.), nie zmienia oceny co do
niedopuszczalności drogi sądowej w rozpoznawanej sprawie, nie ta bowiem
okoliczność, jak wykazano, decyduje o dopuszczalności bądź niedopuszczalności
drogi sądowej.
Mające przemawiać za dopuszczalnością drogi sądowej stwierdzenie Sądu
Apelacyjnego, że "powód nie ma innej drogi do dochodzenia swoich roszczeń,
decyzja o zwrocie nadpłaty nie jest bowiem tytułem egzekucyjnym (...) w sądowym
postępowaniu", jest nieuzasadnione. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 lutego
1997 r., III CZP 1/97 (OSNC 1997, nr 8, poz. 98), na którą zwrócił uwagę Sąd
Okręgowy, podniósł, że wolą racjonalnego prawodawcy nie może być ograniczenie
możliwości dochodzenia praw natury cywilnoprawnej tylko do stadium
rozpoznawczego, z wyłączeniem stadium egzekucyjnego. Przyjąć należy, że jeżeli
w postępowaniu rozpoznawczym kompetentny organ rozpoznaje sprawę co do
należności o charakterze cywilnym i wydaje orzeczenie lub decyzję, z których
wynika obowiązek spełnienia świadczenia, to każde zapadłe orzeczenie lub decyzja
powinna wywołać skutek nie tylko w postaci prawomocności (ostateczności), lecz
także skutek w postaci wykonalności. Podzielając to stanowisko stwierdzić należy,
że wprawdzie brak jest wyraźnej normy, która prowadziłaby do wniosku, że decyzja,
którą orzeczony został zwrot należności z tytułu nienależnie naliczonych odsetek od
podatku, stanowi jeden z rodzajów tytułów egzekucyjnych realizowanych w drodze
egzekucji sądowej (art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c.), jednakże, opierając się na
przytoczonej regule dotyczącej wykonalności świadczenia objętego wydaną
decyzją, przyjąć należy, że wskazana decyzja stanowi tytuł egzekucyjny, o którym
mowa w art. 777 pkt 3 k.p.c.
W świetle przedstawionych wywodów droga sądowa była niedopuszczalna
i pozew podlegał odrzuceniu (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.). W przypadku gdy pozew
ulega odrzuceniu, nie ma podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku sądu drugiej
instancji i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania. W takiej
bowiem sytuacji Sąd Najwyższy uchyla wydane w sprawie wyroki oraz odrzuca
pozew (art. 39316 k.p.c.). Wobec tego, że Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 19 lipca
1999 r. uchylił nakaz zapłaty i odrzucił pozew, nie było podstaw do uchylenia tego
wyroku, zawierającego już rozstrzygnięcie o odrzuceniu pozwu. W opisanej sytuacji
procesowej należało zmienić zaskarżony wyrok i oddalić apelację, a więc orzec
w sposób, w jaki powinien to uczynić Sąd Apelacyjny.