Wyrok z dnia 3 września 2003 r., II CKN 419/01

Z chwilą przekształcenia w trakcie roku kalendarzowego prawa
użytkowania wieczystego w prawo własności uiszczona opłata roczna nie jest
- w części przypadającej za okres po przekształceniu - świadczeniem
nienależnym.

Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sędzia SA Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Andrzeja C. przeciwko Skarbowi
Państwa - Prezydentowi Miasta P. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 3 września 2003 r. kasacji pozwanego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 lutego 2001 r.
zmienił zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo o zapłatę
kwoty 17 391,20 zł z odsetkami i w tym zakresie oddalił apelację oraz zasądził od
powoda na rzecz pozwanego kwotę 2000 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego

Uzasadnienie

Powód Andrzej C. domagał się od pozwanego Skarbu Państwa - Prezydenta
Miasta P. zapłaty kwoty 17 391,20 zł jako nienależnego świadczenia z tytułu części
opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste działek gruntu wniesionej za okres po
przekształceniu tego prawa w prawo własności oraz kwoty 10 434,70 zł tytułem
odszkodowania za szkodę poniesioną wskutek wydania przez pozwanego decyzji o
przekształceniu prawa z opóźnieniem.
Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 31 maja 2000 r. oddalił
powództwo przyjmując, że opłata roczna jest opłatą niezależną od czasu trwania
użytkowania wieczystego w ciągu roku. Wyraził przy tym pogląd, że opłatę tę
uiszcza się za każdy pełny rok kalendarzowy, w którym choć przez jego część
trwało użytkowanie wieczyste. Jedynym odstępstwem od powyższej reguły jest brak
obowiązku wnoszenia opłaty rocznej w roku, w którym prawo użytkowania
wieczystego powstało.
Uwzględniając apelację powoda, Sąd Apelacyjny w Poznaniu zmienił
powyższy wyrok w części oddalającej żądanie zwrotu opłaty rocznej i zasądził z
tego tytułu od pozwanego na rzecz powoda kwotę 17 391,20 zł wraz ustawowymi
odsetkami od dnia 1 sierpnia 1999 r. W pozostałej części, rozstrzygającej o
roszczeniu odszkodowawczym, orzeczenie to uchylił i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Sąd Apelacyjny
zajął stanowisko odmienne od przyjętego za podstawę zaskarżonego wyroku,
uznając, że w świetle przepisów art. 238 k.c. i art. 71 ust. 4 ustawy z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 46,
poz. 543 - dalej: "u.g.n.") opłata roczna jest należna jedynie za czas trwania
użytkowania wieczystego. W ocenie tego Sądu, użyte w wymienionych przepisach
określenie ,,opłata roczna" oznacza, że należność ta obliczana jest w skali roku. W
wypadku
wygaśnięcia
użytkowania
wieczystego
przed
końcem
roku
kalendarzowego odpowiednia część uiszczonej opłaty rocznej powinna ulec
zwrotowi jako świadczenie nienależne. Argumentem wspierającym takie
rozumowanie jest unormowanie zawarte w art. 33 ust. 3 u.g.n., z którego wynika, że
zwrot części opłaty rocznej jest w ogóle możliwy.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej apelację powoda
zaskarżył kasacją pozwany, opierając ją na podstawie z art. 3931 pkt 1 k.p.c.
Skarżący zarzucił naruszenie art. 238 k.c. oraz art. 71 ust. 4 i art. 33 ust. 3 u.g.n.
przez błędną ich wykładnię. W konkluzji wniósł o zmianę zaskarżonej części wyroku
i oddalenie apelacji w całości, ewentualnie o uchylenie tej części orzeczenia i
przekazanie w tym zakresie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Kluczowe znaczenie dla ich rozstrzygnięcia ma określenie charakteru opłaty
rocznej z tytułu użytkowania wieczystego. Nie chodzi tu - jak błędnie ujmuje to
skarżący - o podzielność lub niepodzielność tego świadczenia, gdyż świadczenie
pieniężne jest ze swej natury podzielne, ale istnienie lub nieistnienie związku
pomiędzy wymiarem opłaty rocznej, a rzeczywistym okresem trwania użytkowania
wieczystego. Na uboczu pozostawić oczywiście należy kwestię opłaty rocznej za
okres pierwszego roku, w którym ustanowione zostało to prawo, a to ze względu na
regulację zawartą w art. 71 ust. 4 zdanie drugie u.g.n.
Zagadnienie powyższe było już podejmowane w orzecznictwie, m.in. w wyroku
z dnia 15 lutego 2002 r., V CA 2/02 (OSNC 2003, nr 1, poz. 12). W motywach tego
orzeczenia Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zarówno art. 238 k.c. jak i art. 74 ust.
1 i 4 u.g.n. wskazują na wolę ustawodawcy nadanie opłatom za korzystanie z prawa
użytkowania wieczystego wyłącznie charakteru opłat rocznych i to niezależnie od
możliwości wygaśnięcia tego prawa w ciągu roku. Zajął też stanowisko, że - poza
sytuacją wyraźnie przewidzianą w art. 33 ust. 3 u.g.n. - uiszczone opłaty roczne nie
podlegają zwrotowi. Obowiązek taki nie istnieje także w razie przekształcenia prawa
użytkowania wieczystego w prawo własności na podstawie przepisów ustawy z dnia
4 września 1997 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego
przysługującego osobom fizycznym w prawo własności (jedn. tekst. Dz.U. z 2001 r.
Nr 120, poz. 1299 ze zm.). W takim przypadku nowy właściciel zobowiązany jest
uiścić zarówno całą opłatę roczną, jak i opłatę za przekształcenie prawa.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę w pełni podziela
przytoczoną wyżej wykładnię wymienionych przepisów. W przeciwieństwie jednak
do dalszych wywodów zawartych w uzasadnieniu powołanego orzeczenia uznaje,
że nie jest usprawiedliwiona ocena dochodzonego roszczenia na podstawie art. 5
k.c. Ostatecznie bowiem we wzmiankowanej sprawie Sąd Najwyższy oddalił
żądanie zapłaty nieuiszczonej części opłaty rocznej za okres po przekształceniu
prawa użytkowania wieczystego w prawo własności na podstawie konstrukcji
nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 k.c.), dopatrując się w tym żądaniu próby
uzyskania przez powoda ponownego świadczenia, które zostało już wcześniej
spełnione w następstwie uiszczenia opłaty z tytułu przekształcenia prawa.
Odnosząc przytoczoną wyżej argumentację uzasadniającą zastosowanie art.
5 k.c. do stanu faktycznego sprawy można powziąć wątpliwość, czy wobec
uiszczenia przez powoda opłaty za przekształcenie prawa wniesiona przez niego
opłata roczna była rzeczywiście w całości świadczeniem należnym. Na tak
postawione pytanie - w ocenie Sądu Najwyższego w składzie rozpoznającym
niniejszą sprawę - trzeba udzielić odpowiedzi twierdzącej.
W judykaturze i piśmiennictwie zwraca się uwagę na szczególny charakter
nabycia prawa własności nieruchomości wskutek przekształcenia w to prawo prawa
użytkowania wieczystego (por. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powoływanego
wyroku oraz wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 października 1999
r., II SA/Wr 2367/98, ONSA 2000, nr 6, poz. 155). Wyraża się ona właśnie w owym
"przekształceniu" w prawo własności prawa o zbliżonej do niego treści. W takim
ujęciu opłata za przekształcenie może być postrzegana jako swoisty ekwiwalent
nabywanych przez dotychczasowego użytkownika wieczystego dodatkowych
uprawnień, wyróżniających treść prawa własności od prawa użytkowania
wieczystego. Stojąc na gruncie tego zapatrywania przyjąć należy, że opłata za
przekształcenie prawa nie pokrywa się z opłatą roczną, ani z nią nie konkuruje.
Rację ma zatem skarżący kwestionując przyjęty za podstawę zaskarżonego
wyroku pogląd, że z chwilą przekształcenia w trakcie roku kalendarzowego prawa
użytkowania wieczystego w prawo własności uiszczona opłata roczna staje się w
części świadczeniem nienależnym. W świetle przedstawionych wyżej wywodów
taką wykładnię przepisów art. 238 k.c. i art. 71 ust. 4 u.g.n. należy uznać za
wadliwą. Nie stanowi dla niej dostatecznego uzasadnienia teza o nierozerwalnym
związku obowiązku ponoszenia opłat rocznej z rzeczywistym czasem trwania prawa
użytkowania wieczystego. Przeciwstawić jej bowiem można skutecznie - istotny
także z punktu widzenia zasady ekwiwalentności świadczeń - argument, że opłaty
tej nie pobiera się za rok, w którym prawo użytkowania wieczystego zostało
ustanowione.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39315 k.p.c.).