Wyrok z dnia 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00

Postanowienie umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki jest
nieważne w takiej części, w jakiej - w okolicznościach sprawy - zasady
współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów (art. 3531 w
związku z art. 58 § 2 i 3 k.c.).

Sędzia SN Helena Ciepła (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Wdrażania Postępu
Technicznego ,,G.", spółki z o.o. w S. przeciwko P. Przedsiębiorstwu Komunalnemu,
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w P. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 8 stycznia 2003 r. na rozprawie kasacji pozwanej od wyroku Sądu
Okręgowego w Szczecinie z dnia 17 grudnia 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Szczecinie
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

W pozwie z dnia 9 marca 1998 r. powódka Przedsiębiorstwo Wdrażania Postępu
Technicznego ,,G.", spółka z o.o. zażądała nakazania pozwanej P. Przedsiębiorstwu
Komunalnemu, spółce z o.o. zapłaty kwoty 14 731,50 zł tytułem odsetek za
opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia za wykonany przez powódkę program
komputerowy. Nakazem zapłaty z dnia 26 marca 1998 r. Sąd Rejonowy powództwo
uwzględnił.
Po rozpoznaniu zarzutów strony pozwanej, wyrokiem z dnia 27 maja 1999 r., Sąd
Rejonowy uchylił nakaz zapłaty i powództwo oddalił, ustalając, że w dniu 1 lutego
1994 r. strony zawarły umowę, na mocy której powódka zobowiązała się wykonać
program komputerowy w terminie do dnia 31 marca 1994 r., a pozwana do zapłaty
wynagrodzenia w kwocie 3500 zł (po denominacji), płatnego w dniu 10 lutego
1995 r. z doliczonym podatkiem VAT, na podstawie faktury wystawionej przez
kontrahenta w ciągu 5 dni od jej otrzymania. Uzgodniono także, że wykonawcy
należą się odsetki umowne w wysokości 5% za każdy dzień opóźnienia.
Powódka wykonała i wydała pozwanej program komputerowy w terminie oraz w
dniu 2 stycznia 1996 r. wystawiła fakturę VAT na należność wynikającą z umowy
łącznie z tym podatkiem w kwocie 4270 zł, płatną do dnia 10 stycznia 1996 r.
Pozwana należność tę uiściła w dniu 19 marca 1996 r. Powodowa spółka pismem z
dnia 29 maja 1997 r. wezwała pozwaną do zapłaty odsetek za 69 dni opóźnienia w
kwocie 14 731,50 zł.
Sąd Rejonowy uznał za trafny zarzut pozwanej spółki, dotyczący oceny
zastrzeżenia odsetek umownych na podstawie art. 3531 i 58 k.c., wskazał bowiem,
że postanowienie umowy określające wysokość odsetek 5% dziennie, tj. 1825%
rocznie nie da się pogodzić z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Okręgowy, po rozpoznaniu apelacji pozwanej, wyrokiem z dnia 17 grudnia
1999 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że utrzymał nakaz zapłaty w mocy.
Przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego, niemniej dokonał
odmiennej ich oceny prawnej. Jego zdaniem, swoboda kontraktowania (art. 3531
k.c.) zezwala na dowolne określenie wysokości odsetek. Zauważył, że strony
prowadzą działalność gospodarczą i brak podstaw do przyjęcia, aby zawierając
umowę pozwana znajdowała się w położeniu przymusowym lub nie miała
doświadczenia, a powódka świadomie to wykorzystała (art. 388 k.c.). Podkreślił, iż
nie można przez zastosowanie art. 5 k.c. odmówić powodowi ochrony prawnej,
zwłaszcza że prowadziłoby to do tolerowania występującego w obrocie
gospodarczym zjawiska spełniania świadczeń pieniężnych z opóźnieniem.
Powodowa spółka w kasacji opartej na podstawie naruszenia prawa
materialnego, tj. art. 58, 3531 i 481 § 2 k.c. przez błędną ich wykładnię, a ponadto
art. 5 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie, wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku
przez oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Normatywna funkcja zasad współżycia społecznego na gruncie art. 3531 oraz 58
k.c. jest odmienna. Według hipotezy art. 3531 k.c., zasady współżycia społecznego
ograniczają swobodę kontraktową, a w art. 58 § 2 k.c. wyznaczają granice
dopuszczalnej treści czynności prawnej. Z kolei, zgodnie z art. 5 k.c., służą do
określenia zakresu wykonywania praw podmiotowych. Tak więc sięganie do
konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego, gdy zastrzeżona w umowie wysokość
odsetek jest rażąco wysoka i już z tego powodu sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego, jest nie tylko zbędne, ale bezprzedmiotowe, gdyż umowa jest w tym
zakresie nieważna, zanim jeszcze dochodzi do czynienia z niej użytku. Nie można
natomiast z góry wykluczyć skutecznego powołania się przez dłużnika w
wyjątkowych przypadkach na art. 5 k.c., gdy odsetki stały się nadmierne po
powstaniu zobowiązania, a brak podstaw do podniesienia jednego z wyłączających
się zarzutów z art. 3581 § 3 i art. 3571 k.c.
Przy umownym zastrzeżeniu rażąco wygórowanych odsetek może być także
wykorzystana instytucja wyzysku, jednakże art. 388 k.c. ma ograniczone znaczenie.
Wyzysk, jak podniesiono w literaturze, stanowi jedną z wad oświadczenia woli,
występującą w razie łącznego spełnienia wymienionych w tym przepisie przesłanek.
Wyzyskany dłużnik musiałby udowodnić, że wierzyciel świadomie wykorzystał jego
szczególną sytuację, w której znalazł się, zaciągając zobowiązanie pieniężne.
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że pozostawienie stronom swobody określenia
wysokości odsetek, gdy ich źródłem jest ustawa, jak i wówczas, gdy
dopuszczalność ich wynika z umowy, nie uchyla kontroli tych stosunków prawnych
formowanych w warunkach wolności gospodarczej pod kątem klauzul ogólnych,
zabezpieczających obrót gospodarczy przed zjawiskami patologicznymi, które mimo
pozornej zgodności z innymi przepisami nie mogą doznawać ochrony ze strony
państwa.
Ustawodawca, mając na względzie bogactwo życia gospodarczego, sformułował
konieczne ograniczenia w postaci klauzul generalnych i pozostawił sądom
wypełnienie ich treścią na podstawie znajomości zjawisk ekonomicznych i
społecznych. Do nich należą zasady współżycia społecznego, a wśród nich zakaz
lichwy, tj. zastrzegania rażąco wygórowanych odsetek przysparzających
nadmiernych w danych stosunkach i nieusprawiedliwionych zysków dla jednej ze
stron (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2000 r., IV CKN 85/00, OSP
2001, nr 3, poz. 48).
Sama dysproporcja między wartością określanych w umowie świadczeń stron nie
jest jeszcze wystarczającym powodem dla uznania umowy za sprzeczną z
zasadami współżycia społecznego, w sprawie występuje jednak rażące zachwianie
ekwiwalentności świadczeń. Wbrew sugestiom Sądu Okręgowego, odwołanie się
do zasad współżycia społecznego zarówno w art. 3531 k.c., jak i w art. 58 k.c. ma
charakter uniwersalny, w związku z czym ograniczenia wynikające z tych przepisów
odnoszą się także do obrotu profesjonalnego (por. uzasadnienie uchwały Sadu
Najwyższego z dnia 26 września 1969 r., III CZP 8/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 97).
Odrębność w odniesieniu do podmiotów prowadzących zawodowo działalność
gospodarczą polega na tym, że należy stosować do nich surowsze kryteria ocen z
punktu widzenia uczciwości, rzetelności lub obowiązku zachowania lojalności.
Stanowisko takie ma oparcie nie tylko na gruncie wykładni językowej powołanych
przepisów, ale także w wykładni historycznej, gdyż np. art. 90 § 1 k.z.,
zastrzegający prawo wypowiadania długu, jeżeli umówiona stopa procentowa była
zbyt wysoka, obejmował wszystkie stosunki, nie wyłączając stosunków
gospodarczych.
Artykuł 3531 k.c. należy do kategorii przepisów iuris cogentis, a więc naruszenie
któregokolwiek z wymienionych w nim kryteriów swobody kontraktowej wywołuje
sankcję nieważności na podstawie art. 58 k.c. W konsekwencji, zastrzeżenie
odsetek w wysokości 5% dziennie należało ocenić jako sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c., jak i art. 3531 k.c. (por.
uzasadnienia uchwał składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja
1991 r. III CZP 15/91, OSNCP 1992, nr 1, poz. 1 i z dnia 6 maja 1992 r., III CZP
141/91, OSNC 1992, nr 6, poz. 90). Umowa przewidująca takie odsetki jest
częściowo bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 2 w związku art. 58 § 3
k.c.
Gdy źródłem odsetek jest ustawa, zastrzeżenie odsetek umownych dotyczy
świadczenia wyższego bądź niższego niż wynikające z ustawy, nie obejmuje zatem
wchodzących w rachubę odsetek ustawowych. W razie stwierdzenia nieważności
zastrzeżenia umownego, w wypadku opóźnienia w spełnieniu świadczenia
pieniężnego, należą się w zasadzie odsetki ustawowe, liczone od daty
wymagalności roszczenia głównego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30
października 1969 r., II CR 430/69, OSNCP 1970, nr 9, poz. 152).
Odsetki stanowią sankcję dla dłużnika za sam fakt niespełnienia świadczenia w
terminie, chociażby dłużnik nie popadł w zwłokę, oraz wynagrodzenie za
korzystanie z pieniędzy wierzyciela, niemniej w okresach występowania wysokiej
inflacji, oprócz funkcji tradycyjnych (dyscyplinującej i kompensacyjnej), pełnią także
funkcję czynnika waloryzującego świadczenie główne (por. np. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1998 r., III CZP 72/97, OSNC 1998, nr
9, poz. 133 i wyrok z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, OSNC 2000, nr 9, poz.
158). Ustawodawca, określając w kolejnych rozporządzeniach, począwszy od
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 marca 1989 r. w sprawie określenia
wysokości odsetek ustawowych (Dz.U. Nr 16 poz. 84 ze zm.) wysokość odsetek,
niewątpliwie brał pod uwagę zarówno ich funkcje, jak i uzasadniony interes
wszystkich podmiotów obrotu gospodarczego.
Należy jednak zauważyć, że nieważność bezwzględna umowy z powodu jej
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego istnieje z mocy prawa w zakresie
ustalonym przez sąd. Może się więc niekiedy okazać, że zastrzeżone w umowie
odsetki są rażąco wygórowane tylko w pewnym zakresie, a w pozostałej części,
wyższej od ich ustawowej wysokości, nie są nadmierne. Za stanowiskiem tym
przemawia także to, że ustawodawca rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25
października 1989 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych (Dz.U.
Nr 55 poz. 338) uchylił regulację o odsetkach maksymalnych.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313 § 1 k.p.c.).