Wyrok z dnia 25 lutego 2005 r., II CK 434/04

W postępowaniu upominawczym w sprawach gospodarczych pozwany
może zgłosić zarzut potrącenia także po wniesieniu sprzeciwu od nakazu
zapłaty.

Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa O. Przedsiębiorstwa Komunalnego,
spółki z o.o. w O. przeciwko Stanisławowi P. - właścicielowi Przedsiębiorstwa
Produkcyjno - Handlowo - Usługowego "S." w Ł. o zapłatę 344 436,89 zł, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 lutego 2005 r. kasacji
pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 26 marca 2004 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Łodzi do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Pozwem z dnia 20 sierpnia 2001 r. O. Przedsiębiorstwo Komunalne, sp. z o.o.
w O. zażądało od pozwanego Stanisława P., właściciela Przedsiębiorstwa
Produkcyjno-Handlowo-Usługowego "S." w Ł. zapłaty kwoty 320 597,33 zł z
ustawowymi odsetkami w kwocie 23 839,56 zł, wyliczonymi na dzień 14 sierpnia
2001 r., za energię cieplną sprzedaną w okresie od marca do końca czerwca
2001 r.
Nakazem zapłaty z dnia 2 października 2002 r. wydanym w postępowaniu
upominawczym powództwo zostało uwzględnione. W sprzeciwie pozwany podniósł,
że akceptuje tylko te koszty dostawy ciepła, które wynikają wprost z umowy, tj.
sprzeciwił się cenom wynikającym z taryfy, choć przyznał, iż nie wnosi zastrzeżeń
co do wynikającej z faktur ilości zużytego ciepła oraz zamówionej mocy. W toku
postępowania zarzucił nieważność zawartej umowy ze względu na jej sprzeczność
z prawem energetycznym, natomiast w piśmie z dnia 8 kwietnia 2003 r. podniósł
zarzut potrącenia kwoty 200 755,53 zł z tytułu, jego zdaniem, dokonanej nadpłaty
za energię cieplną, oraz kwoty 160 000 zł tytułem szkody poniesionej w związku z
sprzecznym z umową wyłączeniem przez powódkę dostaw pary wodnej.
Po rozpoznaniu sprzeciwu pozwanego wyrokiem z dnia 22 października
2003 r. Sąd Okręgowy w Łodzi powództwo uwzględnił, oddalając je tylko co do
odsetek od skapitalizowanych odsetek za okres od dnia 15 sierpnia 2001 r. do dnia
19 sierpnia 2001 r. (...)
Według oceny Sądu pierwszej instancji, powództwo należało uwzględnić w
całości na podstawie art. 335 w związku z art. 555 k.c., skoro powódka dostarczyła
pozwanemu umówioną ilość ciepła w okresie od marca do końca czerwca 2001 r. i
w związku z tym pozwany jest zobowiązany do zapłaty ceny według obowiązującej
wtedy taryfy. Z powołaniem się na art. 47914 § 2 k.p.c. wskazał, że pozwany po
wniesieniu sprzeciwu nie mógł już skutecznie zgłosić dalszych okoliczności
faktycznych i wniosków dowodowych, a także podnieść zarzutu potrącenia.
Apelację pozwanego Sąd Apelacyjny w Łodzi oddalił wyrokiem z dnia 26
marca 2004 r., wyrażając zapatrywanie, że art. 47914 § 2 k.p.c. znajduje
zastosowanie do sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu
upominawczym (art. 503 § 1 k.p.c.).
Pozwany w kasacji opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego, tj.
art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie i art. 405 k.c. przez błędne zastosowanie,
oraz na naruszeniu prawa procesowego, które miało istotny wpływ na wynik
sprawy, a to art. 227, 233 § 1 i art. 47914 w związku z art. 503 § 1 k.p.c., wniósł o
zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa bądź o jego uchylenie i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Przy analizie relacji między art. 503 § 1 i art. 47914 § 1 i 2 k.p.c. nie można
pominąć unormowania zawartego w art. 505 § 1 k.p.c., który ma zastosowanie na
określonym etapie postępowania w konkretnym układzie czynności procesowych, tj.
po wniesieniu sprzeciwu od nakazu zapłaty. Zgodnie z tym przepisem
przewodniczący zarządza doręczenie powodowi sprzeciwu wniesionego przez
pozwanego ,,razem z wezwaniem na rozprawę". Nie można więc w sposób
uzasadniony twierdzić, że art. 505 § 1 k.p.c. pozostawia margines czasowy na to,
aby po wniesieniu sprzeciwu od nakazu zapłaty, a przed wyznaczeniem rozprawy,
powstał obowiązek pozwanego wniesienia odpowiedzi na pozew. Kategoryczne
brzmienie tego przepisu pozwala przyjąć, że ma on zastosowanie także w
sprawach gospodarczych rozpoznawanych w postępowaniu upominawczym. Brak
w tym wypadku obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew wynika z art. 47914 § 1
k.p.c., który ogranicza konieczność wniesienia odpowiedzi na pozew do wypadków,
w których sąd nie wydał nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym lub
upominawczym (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2004 r., III CZP
118/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 79).
Zgodnie z art. 503 § 1 k.p.c., w piśmie zawierającym sprzeciw pozwany
powinien wskazać, czy zaskarża nakaz zapłaty w całości bądź w części i podnieść
zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co
do istoty sprawy, tj. zarzut niewłaściwego oznaczenia wartości przedmiotu sporu
(art. 25 § 2 k.p.c.), zarzut istnienia umowy wyłączającej jurysdykcję sądów polskich
czy zapisu na sąd polubowny (art. 1105 § 3 k.p.c.), niewłaściwości miejscowej sądu
dającej się usunąć za pomocą umowy stron (art. 202 k.p.c.). Tylko niezgłoszenie
tych zarzutów powoduje utratę możliwości ich podniesienia w dalszym toku
postępowania, natomiast inne zarzuty, środki dowodowe i okoliczności faktyczne
podlegają tylko takim ograniczeniom, jakie obowiązują w postępowaniu
zwykłym. (...)
Przepis dotyczący odpowiedzi na pozew w sprawach gospodarczych (art.
47914 § 1 i 2 k.p.c.) nie stanowi legis specialis w stosunku do art. 503 § 1 k.p.c.,
chociażby z tego względu, że ich hipotezy pozostają w logicznym stosunku
krzyżowania (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia
2003 r., I CK 363/02, OSP 2004, nr 11 poz. 142). Z art. 13 § 1 i art. 201 § 1 k.p.c.
wynika, że sąd z urzędu rozpoznaje sprawę w postępowaniu odrębnym, a więc
niezależnie od woli stron, jeżeli odpowiada ona przedmiotowym kryteriom
wyznaczającym zakres danego postępowania odrębnego. Ustawodawca nie
wprowadził w zasadzie ograniczeń odnośnie do postępowań odrębnych, w których
ta sama sprawa cywilna może się toczyć, jak również nie zhierarchizował tych
postępowań, co pozwoliłoby - w wypadku nakładania się w tej samej sprawie
przepisów o kilku rodzajach postępowań odrębnych - na wybór i stosowanie
jednego - właściwego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2003 r.,
III PZP 2/03, OSNP 2003, nr 15, poz. 350).
Jak trafnie podniesiono w literaturze, czynności procesowe muszą być
podejmowane w odpowiedniej formie, miejscu i czasie. Wynikająca z zasady
formalizmu procesowego ich funkcja delimitacyjna prowadzi do ich rozgraniczenia
przez określenie charakteryzujących je elementów istotnych. Z tego punktu
widzenia odpowiedź na pozew jest czynnością odrębną w porównaniu ze
sprzeciwem od nakazu zapłaty, będącym szczególnym środkiem zaskarżenia.
Zasada dyspozycyjności w procesie (dyspozycyjność formalna) opiera się na
zasadzie dyspozycyjności materialnej. (...) Z tych względów nie można
zaakceptować stanowiska Sądu Apelacyjnego, że sprzeciw od nakazu zapłaty w
postępowaniu upominawczym stanowi szczególną formę odpowiedzi na pozew,
obwarowaną rygorem określonym w art. 47914 § 2 k.p.c. Wskazywane w literaturze
na poparcie tego poglądu argumenty natury celowościowej, wyprowadzane z
zasady sprawności postępowania, nie są wystarczająco przekonujące. W sprawach
gospodarczych, jak wynika z praktyki, strony w zasadzie są reprezentowane przez
profesjonalnych pełnomocników; w postępowaniu, które toczy się po wniesieniu
sprzeciwu od nakazu zapłaty, można zapewnić wymaganą sprawność
postępowania bez konieczności stosowania zabiegu interpretacyjnego, że sprzeciw
stanowi w tym wypadku odpowiedź na pozew, wystarczy bowiem zastosowanie
ogólnego przepisu art. 207 § 3 k.p.c. Niedopuszczenie do rozpoznania zarzutu
potrącenia zgłoszonego po wniesieniu sprzeciwu od nakazu zapłaty w
postępowaniu upominawczym pozostawałoby w sprzeczności z zasadą ekonomi
procesowej, gdyż prowadziłoby do mnożenia postępowań sądowych.
Nietrafne przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że zarzut potrącenia został
zgłoszony z opóźnieniem i w konsekwencji nierozpoznanie go, stanowiło
wystarczającą przesłankę do uwzględnienia kasacji. (...)
Z tych względów kasację należało uwzględnić (art. 39313 k.p.c.).