Wyrok SN - I CSK 135/05
Izba:Izba Cywilna
Sygnatura:I CSK 135/05
Typ:Wyrok SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2006/12/205
Data wydania:2006-03-09
Wyrok z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 135/05

Podmiot prowadzący niepubliczną szkołę w zakresie nauczania
policealnego jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 4 ust. 1a ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (jedn. tekst: Dz.U. z
2005 r. Nr 244, poz. 2080 ze zm.).

Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów przeciwko "P. - C.K.K.", spółce z o.o. w Ł. o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w
dniu 9 marca 2006 r. skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 kwietnia 2005 r.
uchylił zaskarżony wyrok w pkt III oraz II w części dotyczącej oddalenia
apelacji w zakresie żądania uznania za niedozwolone klauzul umownych opisanych
w pkt 1 a, c i d wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 4 sierpnia 2004 r. i w
tej części przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego oraz oddalił
skargę kasacyjną w pozostałej części.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy uznał za niedozwolone postanowienia wzorca umownego
,,umowy o świadczenie usług edukacyjnych", umieszczane przez pozwanego "P. -
C.K.K.", sp. z o.o. w Ł. w umowach ze słuchaczami (konsumentami) i zakazał ich
stosowania. W ocenie Sądu, klauzula zawarta w § 5 ust. 4 przewidywała odsetki
umowne za opóźnienie, a nie karę umowną. Tę i pozostałe klauzule należało uznać
za niedozwolone, ponieważ były sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco
naruszały interes konsumenta (art. 3851 § 1 k.c.). Klauzula wyrażona w § 5 ust. 7
dotyczyła dyscyplinarnego wykreślenia słuchacza lub zawieszenia go w prawach
słuchacza jako zdarzeń niezwalniających go z obowiązku uregulowania opłaty
czesnego za semestr w pełnej wysokości. Klauzule zawarte w § 6 ust. 2 i 6 ust. 3
wzorca regulowały konsekwencje rezygnacji słuchacza z nauki (przed i po
rozpoczęciu zajęć) w zakresie obowiązku zapłaty czesnego. W ostatniej klauzuli (§
7 ust. 1) pozwana spółka zastrzegła sobie uprawnienie do zmiany wysokości
czesnego za naukę na semestrach programowo wyższych.
Apelacja strony pozwanej została uwzględniona jedynie w odniesieniu do
klauzuli umieszczonej w § 5 ust. 7 wzorca i w tym zakresie Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok oraz oddalił powództwo. W pozostałym zakresie apelacja została
oddalona. (...)
W skardze kasacyjnej strony pozwanej podniesiono zarzut naruszenia art.
4791 § 2 pkt 4 k.p.c. związku z art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o
systemie oświaty (jedn. tekst: Dz.U. 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.), art. 3853 pkt
12 i 13 w związku z art. 491, 492 i 493 k.c., art. 3851 § 1 k.c. w związku z art. 4
dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w
sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Skarżący domagał
się uchylenia wyroku w pkt II i III i przekazania sprawy w tym zakresie do
ponownego rozpoznania, ewentualnie zmiany zaskarżonego wyroku w części
zaskarżonej i oddalenie powództwa. Pozwana spółka podtrzymywała zarzut braku
legitymacji biernej z tej racji, że nie przysługuje jej status prawny przedsiębiorcy w
rozumieniu art. 4791 § 2 pkt 4 k.p.c., ponieważ zgodnie z art. 83a ust. 1 ustawy z
dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz.
2572 ze zm. - dalej: ,,ustawa z dnia 7 września 1991 r.") jej działalność w zakresie
świadczenia usług edukacyjnych nie jest działalnością gospodarczą.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie legitymacji biernej pozwanej spółki w sprawie o uznanie
stosowanych przez nią postanowień w umowach o świadczenie usług edukacyjnych
za niedozwolone nie może być rozstrzygane jedynie przy zastosowaniu kryterium
formalnego. Niewystarczające jest zatem samo stwierdzenie faktu wpisu pozwanej
spółki do Krajowego Rejestru Sądowego i określenie przedmiotu jej działalności
także w zakresie angażowania się w kształcenie policealne (działalność
edukacyjną).
Podmioty legitymowane w sprawie o uznaniu postanowień umownych za
niedozwolone określone zostały w art. 4791 § 2 pkt 4, a także w art. 4792 k.p.c.,
który nie wyczerpuje kręgu przedsiębiorców mogących wystąpić jako pozwani,
ponieważ odesłano w nim do niektórych tylko aktów prawnych dotyczących
działalności gospodarczej i posługujących się różnymi legislacyjnymi określeniami
,,przedsiębiorcy". W grupie takich aktów znajduje się też ustawa z dnia 15 grudnia
2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 244,
poz. 2080 - dalej: ,,ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r."). Zgodnie z art. 4 ust. 1a tej
ustawy, za przedsiębiorcę uznaje się przedsiębiorcę w rozumieniu ustawy z dnia 19
listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze
zm.; obecnie ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie prowadzenia działalności
gospodarczej, Dz.U. Nr 173, poz. 1807), a także osobę prawną organizującą lub
świadczącą usługi o charakterze użyteczności publicznej, które nie są działalnością
gospodarczą w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej. W ustawie z
dnia 15 grudnia 2000 r. posłużono się zatem pojęciem ,,przedsiębiorcy" w znaczeniu
ścisłym, odpowiadającym w zasadzie kodeksowemu pojęciu ,,przedsiębiorcy" (art.
431 k.c.), oraz pojęciem ,,przedsiębiorcy" w znaczeniu szerszym. W kwestii
określenia legitymacji biernej pozwanej spółki nie ma zatem decydującego
znaczenia art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r., zgodnie z którym
prowadzenie szkoły nie jest działalnością gospodarczą, jeżeli spółka ta jako
podmiot prowadzący niepubliczną szkołę w zakresie nauczania policealnego
należała do kategorii ,,przedsiębiorcy" w rozumieniu art. 4 ust. 1a ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. W związku z tym, że organizowanie i prowadzenie policealnej
szkoły niepublicznej z odpowiednim programem nauczania stanowi na pewno
świadczenie dla uczących się usług o charakterze użyteczności publicznej, podmiot
organizujący i prowadzący takie nauczanie może być uznany z przedsiębiorcę w
rozumieniu art. 4 ust. 1a ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. i tym samym
legitymowany biernie w postępowaniu o uznanie za niedozwolone postanowień w
stosowanych przez niego wzorcach umów edukacyjnych (por. także np.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., III SK 22/04,
OSNP 2005, nr 3, poz. 46). W tej sytuacji nie może być uznany za uzasadniony
zarzut naruszenia art. 4791 § 2 pkt 4 k.p.c. związku z art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 7
września 1991 r.
Trafnie przyjęto w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że w § 5 ust. 4 umowy
o świadczeniu usług edukacyjnych przewidziane zostały odsetki za opóźnienie w
dokonaniu opłat przez słuchaczy (art. 481 k.c.), a nie inna instytucja prawna. Sąd
Apelacyjny dopuścił możliwość zastrzegania odsetek za opóźnienie w zapłacie
czesnego, natomiast zakwestionował samą wysokość tych odsetek w świetle art.
3851 § 3 k.c. 1 zł za dzień opóźnienia Ocena taka jest przedwczesna, jeżeli bowiem
- według Sądu Apelacyjnego - kalkulacja wysokości odsetek za opóźnienie zapłaty
czesnego ,,pozostaje w całkowitym oderwaniu od realiów ekonomicznych", to jednak
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, podobnie jak w wyroku Sądu pierwszej
instancji, nie przeprowadzono odpowiednich wyliczeń pozwalających zweryfikować
wysokość odsetek określonych w kwestionowanej klauzuli (np. nie podano
średniego poziomu czesnego w okresie stosowania wzorca). Ograniczono się tylko
do ogólnego stwierdzenia, że przyjęta we wzorcu umownym stopa procentowa
ponad 20-krotnie przekracza skalę odsetek ustawowych, które i tak przewyższają
poziom inflacji. Samo zestawienie wysokości odsetek za opóźnienie przyjętej we
wzorcu w skali roku (1 zł x 365 dni) ze stopą procentową przewidzianą dla odsetek
ustawowych, określonych w rozporządzeniach Rady Ministrów i wydawanych na
podstawie art. 359 § 3 k.c. może istotnie prowadzić do stwierdzenia dysproporcji
poziomu stóp procentowych. Nietrudno jednak zauważyć, że dysproporcja ta
powstaje także z racji stosunkowo niewysokich opłat czesnego. Im mniejsza zatem
należność główna, tym - oczywiście - większa dysproporcja pomiędzy umowną (1
zł dziennie) i ustawową stopą procentową.
Należy podkreślić, że ten relatywizm nie został jednak dostrzeżony przez Sąd
Apelacyjny, gdyby więc podzielić stanowisko tego Sądu o niedopuszczalnej
wysokości umownej stopy procentowej przy istnieniu wspomnianego poziomu opłat
miesięcznych, to należałoby uznać, że wysokość odsetek umownych za opóźnienie
nie powinna przekraczać poziomu około 0,05 zł dziennie. W takiej sytuacji powstają
jednak uzasadnione wątpliwości, czy odsetki w takiej wysokości mogłyby pełnić
swoją właściwą funkcję prawną w postaci dyscyplinowania słuchaczy do
terminowego wnoszenia opłat zgodnie z cyklem edukacyjnym. Tej funkcji nie
podważa fakt, że pozwana spółka jako organizator procesu edukacyjnego
dysponuje także innymi środkami oddziaływania na słuchaczy (np. zawieszenie w
prawach słuchacza i in.).
Przy ponownej ocenie postanowień zawartych w § 5 pkt 4 umowy o
świadczenie usług edukacyjnych w świetle art. 3851 § 1 k.c. nie bez znaczenia
pozostawać mogą także przepisów ustawy z dnia 7 lipca 2005 r., o zmianie ustawy
- Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 157, poz.
1316). Wprawdzie ustawę tę stosuje się do czynności prawnych dokonanych po jej
wejściu w życie, tj. po dniu 20 lutego 2006 r. (art. 5 i 6 ustawy), ale przedmiotem
niniejszego postępowania jest tzw. abstrakcyjna kontrola kwestionowanego
postanowienia umownego, które jest nadal stosowane przez pozwaną spółkę w
zakresie świadczenia usług edukacyjnych (art. 316 k.p.c.).
Zawarte w umowie o świadczenie usług edukacyjnych klauzule umowne,
przewidujące niezwracanie słuchaczom czesnego w razie rezygnacji przez nich z
zajęć przed ich rozpoczęciem lub w czasie ich trwania (tzw. klauzule rezygnacyjne),
nie były indywidualnie uzgadniane ze słuchaczami. Nie było podstaw do
twierdzenia, że klauzule te ,,dotyczyły postanowień określających główne
świadczenia stron", ponieważ przewidują one jedynie konsekwencje prawne
rezygnacji uczących się z zajęć dydaktycznych m.in. w postaci wyłączenia
możliwości żądania zapłaconego już czynszu, nie określały bowiem głównego
świadczenia stron (konsumenta) w rozumieniu art. 3851 § 1 zdanie drugie k.c. Dla
uznania omawianych klauzul rezygnacyjnych za niedozwolone nie jest jednak
dostatecznie wystarczająca argumentacja prawna przedstawiona w zaskarżonym
wyroku, mająca służyć wykazaniu, że klauzule te kształtują obowiązki konsumenta
w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interes (art. 3851
§ 1 zdanie pierwsze k.c.).
Po pierwsze, w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nawiązano pośrednio do
zagadnienia rozkładu ryzyka w umowach o świadczenie usług edukacyjnych. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, uczący się nie powinien ponosić ryzyka osobistych
zdarzeń losowych (np. choroby, śmierci osoby bliskiej, nagłego wyjazdu
służbowego), co oznaczałoby zasadność domagania się przez niego zwrotu
dokonanej już opłaty czesnego lub odmowy jej uzupełnienia za określony okres.
Rozkład ryzyka stanowi zasadniczy element konstrukcyjny w każdej umowie
obligacyjnej, należało zatem najpierw dokonać odpowiedniej kwalifikacji prawnej
umowy o świadczenie usług edukacyjnych, stanowiącej punkt wyjścia w zakresie
oceny rozkładu ryzyka w odniesieniu do określonego typu stosunku obligacyjnego.
Przedwcześnie zatem w orzeczeniu Sądu Okręgowego - przy aprobacie Sądu
Apelacyjnego - powołano się w zakresie klauzul rezygnacyjnych na przepisy
dotyczące umów wzajemnych (art. 490 i 491 k.c.), jeżeli wcześniej nie próbowano
dokonać właściwej kwalifikacji prawnej umownego stosunku obligacyjnego
łączącego słuchaczy z pozwaną spółką, organizującą zajęcia dydaktyczne, a
rezygnację z zajęć uznano za oświadczenie słuchacza obejmujące odstąpienie od
umowy wzajemnej. Bez takiej kwalifikacji i przesądzenia ogólnej reguły rozkładu
ryzyka w stosunku kreowanym umową o świadczenie usług edukacyjnych, w tym -
ryzyka pojawienia się osobistych zdarzeń losowych po stronie konsumenta, nie
sposób zarzucać pozwanej spółce, że klauzule rezygnacyjne rażąco naruszają
interes konsumenta i nie dadzą się pogodzić z takimi normami społecznymi, jak
życzliwość lub wzajemne zaufanie stron.
Po drugie, nie została także wykazana w dostatecznie przekonywający sposób
ogólna konstatacja, że omawiane klauzule rezygnacyjne prowadzą do uzyskania
przez pozwaną spółkę nadmiernego zysku - w razie rezygnacji uczącego się przed
rozpoczęciem zajęć - lub tworzą zbyt daleko idącą ochronę przedsiębiorcy przed
skutkami decyzji konsumenta - w razie rezygnacji słuchacza po rozpoczęciu zajęć.
Takie wnioski wymagałyby ustalenia przynajmniej w sposób ogólny finansowej
organizacji procesu edukacyjnego w pozwanej spółce, strona pozwana utrzymywała
przecież, że ponosiła z góry koszty przygotowania kolejnego cyklu nauczania.
Mogły tu zatem wchodzić w grę określone koszty stałe, ponoszone niezależnie od
liczebności poszczególnych grup słuchaczy, np. koszty wynagrodzenia dla
nauczycieli, pozyskania odpowiedniej kadry dydaktycznej lub eksploatacji
pomieszczeń dydaktycznych. Takie stałe koszty miałyby zapewnić finalizację
zakładanego procesu edukacyjnego w interesie wszystkich uczestników nauczania.
Oznacza to, że rezygnacja z udziału w nauczaniu przez słuchaczy nie musi -
wbrew kategorycznemu stwierdzeniu Sądu Apelacyjnego - prowadzić do zmiany
wspomnianych kosztów stałych, a przede wszystkim do ich obniżenia. Z ustaleń
Sądu nie wynika, aby fluktuacja słuchaczy była tak znaczna, że można zarzucać
stronie pozwanej pobieranie zwielokrotnionej opłaty za jedno miejsce słuchacza na
określonym semestrze.
Należy podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego dotyczące klauzuli umownej
zastrzegającej pozwanej spółce możliwość zmiany wysokości opłaty czesnego w
czasie trwania nauki w semestrach programowo wyższych (§ 7 ust. 1 wzorca). Nie
można kwestionować samej dopuszczalności zmiany wysokości czesnego, w treści
kwestionowanej klauzuli brakuje jednak wskazania podstawowych kryteriów, które
mogłyby decydować o takiej zmianie. Określenie kryteriów zmiany ograniczałoby
niewątpliwie element uznaniowości pozwanej spółki, wprowadzałoby do umowy o
usługi edukacyjne element stosownej informacji niezbędnej do kalkulacji przez
słuchaczy kosztów nauki w całym cyklu edukacyjnym, a tym samym, także czynnik
lojalności kontraktowej wobec konsumenta. W rezultacie zastrzeżenie przez
przedsiębiorcę uprawnienia do zmiany czesnego w przyszłych semestrach, bez
wskazania kryteriów takiej zmiany, prowadzi do ukształtowania obowiązków
finansowych uczących się w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco
narusza ich interesy (art. 3851 § 1 k.c.). Chodzi tu bowiem o tzw. modyfikacyjną
klauzulę umowną bez określenia przesłanek jednostronnej zmiany treści umownego
stosunku obligacyjnego.
Z przedstawionych względów należało uznać za trafny eksponowany w
skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 3851 k.c. § 1 k.c. w wyniku
przedwczesnego zastosowania tego przepisu i przyjęcia, że postanowienia umowne
dotyczące zastrzeżenia odsetek za opóźnienie w zapłacie czynszu oraz rezygnacji
z nauki przed lub po jej rozpoczęciu należy zaliczyć do kategorii postanowień
niedozwolonych Dlatego istniały podstawy do uchylenia zaskarżonego wyroku w
tym zakresie i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji (art. 39815 k.p.c.).
Skarga kasacyjna okazała się natomiast nieuzasadniona w odniesieniu do
kwestionowanego przez stronę powodową postanowienia wzorca upoważniającego
pozwaną spółkę do jednostronnej zmiany wysokości czesnego bez wskazania
kryteriów dokonywania takich zmian. Dlatego tym zakresie została oddalona (art.
39814 k.p.c.).



Izba Cywilna - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IC] I CSK 430/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/75
2008-03-12 
[IC] I CSK 362/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/3/46
2008-01-24 
[IC] I CSK 358/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/4/63
2008-02-15 
[IC] I CSK 357/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/4/62
2008-02-15 
[IC] I CSK 341/07   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/3/45
2008-01-24 
  • Adres publikacyjny: