Wyrok z dnia 7 maja 2004 r., I CK 666/03

Oparcie zarzutu potrącenia na dowodach innych niż wskazane w art. 485
k.p.c. nie jest skuteczne także wtedy, gdy oświadczenie o potrąceniu złożone
zostało przed doręczeniem odpisu nakazu zapłaty.

Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "C.P.", spółki z o.o. w W. przeciwko
"P.T.C.", spółce z o.o. w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 7 maja 2004 r. kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 czerwca 2003 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 24 czerwca 2003 r. oddalił
apelację strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 21
sierpnia 2002 r., na podstawie którego utrzymany został w mocy nakaz zapłaty
zobowiązujący stronę pozwaną do zapłacenia stronie powodowej kwoty 89 917,79
zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6 sierpnia 2001 r.
W zarzutach od nakazu zapłaty strona pozwana nie kwestionowała istnienia
wierzytelności przysługującej powodowej spółce, podniosła natomiast, że
wierzytelność ta została umorzona przez potrącenie, które nastąpiło wskutek
złożenia przez pozwaną spółkę stosownego oświadczenia woli w piśmie z dnia 14
sierpnia 2001 r.
Sądy obu instancji uznały, że skoro strona pozwana nie wykazała istnienia
wierzytelności przedstawionej do potrącenia którymś z dokumentów wskazanych w
art. 485 k.p.c., to zarzut potracenia nie mógł odnieść skutku. Ograniczenia
dowodowe zastrzeżone przepisem art. 493 § 3 k.p.c. obowiązują niezależnie od
tego, czy oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przed wniesieniem zarzutów
od nakazu zapłaty, czy dopiero w tym środku zaskarżenia.
Kasacja strony pozwanej oparta została na podstawie naruszenia przepisów
postępowania - art. 385 i art. 493 § 3 k.p.c., a także przepisów prawa materialnego
przez niezastosowanie art. 498 § 1 i 2 oraz art. 499 k.c. Skarżąca wnosiła o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według strony skarżącej, art. 493 § 3 k.p.c. zakazuje pozwanemu w
postępowaniu nakazowym dokonywania potrącenia swojej nieudokumentowanej
właściwie wierzytelności z wierzytelności dochodzonej przez powoda tylko w
sytuacji, w której potrącenie (w znaczeniu materialnoprawnym) miałoby być
dokonane dopiero po otrzymaniu przez pozwanego nakazu zapłaty wraz z odpisem
pozwu. Innymi słowy, zdaniem strony pozwanej, art. 493 § 3 k.p.c. nie dotyczy
sytuacji, w której potrącenie jako czynność materialnoprawna zostało już dokonane
przez pozwanego przed doręczeniem mu nakazu zapłaty i odpisu pozwu, a więc
przed powstaniem zawisłości sporu między stronami. Zdaniem skarżącej, przyjęcie
stanowiska przeciwnego, zajętego przez oba orzekające Sądy, prowadzi do
,,sytuacji absurdalnej", polegającej na tym, że utrzymany zostaje w mocy nakaz
zapłaty, którym zasądzona jest nieistniejąca - umorzona na skutek potrącenia -
wierzytelność, a ponadto pozwany zostaje pozbawiony możliwości powołania się na
fakt potrącenia, mimo że zostało ono dokonane przed wydaniem nakazu zapłaty.
Dokonana przez Sąd Apelacyjny interpretacja art.493 § 3 k.p.c. stwarza - zdaniem
strony pozwanej - sytuację, w której pozwany, nie mając innych zarzutów, musi
pogodzić się z zasądzeniem od niego określonej kwoty objętej potrąceniem i uiścić
ją powodowi, sam zaś nie będzie mógł dochodzić w odrębnym procesie swojej
wierzytelności, gdyż na skutek dokonanego w przeszłości potrącenia wierzytelność
uległa umorzeniu, co wynika z art. 498 i nast. k.c., a zatem jako nieistniejąca nie
mogłaby stanowić podstawy skutecznego powództwa.
Odnosząc się do przytoczonych argumentów przede wszystkim stwierdzić
należy, że ocena charakteru prawnego zarzutu potrącenia nie jest zależna od tego,
czy oświadczenie woli o potrąceniu złożone zostało przed wszczęciem
postępowania sądowego, czy też w czasie jego trwania, a także od tego, czy
oświadczenie woli o potrąceniu oraz procesowy zarzut potrącenia mają swe źródło
w jednym oświadczeniu, czy też w dwóch odrębnych oświadczeniach. Podstawą
zarzutu potrącenia jest zawsze twierdzenie pozwanego, że dochodzona od niego
wierzytelność uległa umorzeniu wskutek potrącenia dokonanego najpóźniej w chwili
zgłoszenia zarzutu. Pamiętać jednak należy, że dopóki twierdzenie to nie zostanie
wykazane, dopóty pozwany ani sąd nie mogą przyjmować - jak uczyniła to strona
pozwana - że retroaktywny skutek potrącenia nastąpił (art. 499 zdanie drugie k.c.).
W związku ze zgłoszeniem zarzutu potrącenia sąd z reguły nie ograniczy się do
badania samego faktu potrącenia, lecz ze względu na kwestionowanie przez
powoda spełnienia przesłanek z art.498 k.c. zbada zasadność potrącenia.
Powstaje kwestia, czy weryfikacja twierdzeń pozwanego o dokonaniu
skutecznego potrącenia przebiegać będzie w ramach podjętej przez niego obrony,
czy też akcji dochodzenia przez pozwanego własnego roszczenia. Odnosząc się do
tego spornego w doktrynie zagadnienia, należy opowiedzieć się za koncepcją,
według której zarzut potrącenia jest środkiem obrony pozwanego, a nie sposobem
dochodzenia roszczenia (por. uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6
września 1983 r., IV CR 260/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 59 oraz uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNCP 1989, nr 4, poz.
64).
Podjęta przez pozwanego obrona musi odbywać się według reguł przyjętych w
prawie procesowym. W postępowaniu nakazowym obrona, którą pozwany
podejmuje przez zgłoszenie zarzutu potrącenia w zarzutach od nakazu zapłaty,
została ograniczona przez wyeliminowanie potrącenia wierzytelności spornych
o wątpliwej podstawie i wysokości. Ustawodawca uznał, że skoro powód żądając
wydania nakazu zapłaty musiał udokumentować swoje roszczenie w sposób
określony w art. 485 k.p.c., to pozwany, aby zniweczyć wydany nakaz zapłaty, musi
również udowodnić swoje wzajemne wierzytelności w sposób przewidziany w tym
przepisie (art. 493 § 3 k.p.c.). Takie rozwiązanie nie pozbawia pozwanego
możliwości realizowania swoich wzajemnych roszczeń w innym postępowaniu.
Twierdzenie pozwanego, że dochodzona od niego wierzytelność uległa umorzeniu
wskutek dokonanego potrącenia, nie oznacza, że umorzenie w istocie nastąpiło.
Twierdzenie takie, jeśli nie jest bezsporne, podlega - jak już zaznaczono - badaniu
przez sąd.
W uchwale z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, Sąd Najwyższy stwierdził,
że nieuwzględnienie zarzutu potrącenia nie stanowi przeszkody w dochodzeniu
wierzytelności objętej tym zarzutem w odrębnym postępowaniu. Tym bardziej nie
można doszukiwać się takiej przeszkody w sytuacji, w której sąd - z powodów
formalnych - w ogóle zarzutu potrącenia nie zbadał. Przytoczone argumenty
prowadzą do wniosku, że oparcie zarzutu potrącenia na dowodach innych niż
wskazane w art. 485 k.p.c., nie jest dopuszczalne, także wtedy, gdy oświadczenie o
potrąceniu złożone zostało przed doręczeniem odpisu nakazu zapłaty.
Wobec tego, że kasacja okazała się nieuzasadniona, należało ją oddalić (art.
39312 k.p.c.).