Wyrok z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK 357/07

Artykuł 885 in fine w związku z art. 902 k.p.c. nie ma zastosowania do
wierzytelności, polegającej na obowiązku spełnienia świadczenia
jednorazowego, jeżeli do rozporządzenia nią doszło przed zajęciem, a
wymagalność wierzytelności następowała po zajęciu.

Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "G.C.B.C.Ł." S.A. z siedzibą w Ł.
przeciwko "I.", spółce z o.o. z siedzibą w C. o zwolnienie z egzekucji, po
rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 15 lutego 2008 r.
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z
dnia 29 czerwca 2007 r.
oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Strona powodowa wniosła przeciwko stronie pozwanej powództwo o zwolnienie
od egzekucji wierzytelności przysługujących jej wobec "W.Z.M." S.A. z siedzibą w
S. w kwotach 1 263 048,33 zł i 100 000 zł, nabytych przez stronę powodową od
"A.S.", sp. z o.o. z siedzibą w W.
Wyrokiem z dnia 19 września 2006 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił
powództwo. Ustalił, że strona powodowa w dniu 19 maja 2005 r. zawarła z
wierzycielem "A.S." umowę cesji wierzytelności, na mocy której nabyła
wierzytelność w stosunku do "W.Z.M." w kwocie 1 263 048,33 zł z terminami
płatności do dnia 15 kwietnia 2006 r. co do kwoty 726 028,46 zł oraz do dnia 15
lipca 2006 r. co do kwoty 537 019,87 zł. W dniu 13 lipca 2005 r. strona powodowa
zawarła ze wskazanym wierzycielem kolejną umowę cesji, na mocy której nabyła
wierzytelność w stosunku do "W.Z.M." w kwocie 100 000 zł z terminem płatności do
dnia 15 lipca 2006 r. Obie nabyte wierzytelności zostały zajęte przez komornika w
dniach 5 stycznia 2006 r., 23 stycznia 2006 r., 1 lutego 2006 r. oraz 6 marca 2006 r.
Zajęcia były dokonane na wniosek wierzycieli zbywcy wierzytelności "A.S.", w tym
m.in. na wniosek strony pozwanej. Strona powodowa zwróciła się do wierzycieli, na
rzecz których dokonano zajęcia, o zwolnienie przysługujących jej wierzytelności
spod zajęcia. Wszyscy wierzyciele, z wyjątkiem strony pozwanej, złożyli
oświadczenia o zwolnieniu spod zajęcia wierzytelności strony powodowej względem
"W.Z.M.". W związku z tym strona powodowa wystąpiła z powództwem o zwolnienie
zajętych wierzytelności jedynie przeciwko "A.S.".
Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie, Sąd Okręgowy podniósł, że według art. 885
k.p.c. w związku z art. 902 k.p.c., zajęcie ma ten skutek, iż w stosunku do
wierzyciela egzekwującego, którym w niniejszej sprawie była strona pozwana,
nieważne są rozporządzenia wierzytelnością przekraczające część wolną od
zajęcia dokonane po jego zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli ich wymagalność
następuje po zajęciu. W ocenie Sądu Okręgowego, nie ma przeszkód do
stosowania art. 885 k.p.c. w niniejszej sprawie, ponieważ wierzytelności zostały
nabyte przez stronę powodową co prawda przed zajęciem, lecz ich wymagalność
następowała po zajęciu. W związku z tym, zdaniem Sądu Okręgowego,
skuteczność dokonanego zajęcia wierzytelności także względem strony powodowej
nie budzi zastrzeżeń.
Na skutek apelacji strony powodowej Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z
dnia 29 czerwca 2007 r. zmienił zaskarżony wyrok i przedmiotowe wierzytelności
przysługujące jej w stosunku do "W.Z.M." zwolnił od egzekucji. Uznał, że Sąd
pierwszej instancji w prawidłowo ustalonym stanie faktycznym błędnie zastosował
art. 885 w związku z art. 902 k.p.c., przyjmując skuteczność względem strony
powodowej zajęcia wierzytelności, które zostało dokonane po ich zbyciu na jej
rzecz, a których wymagalność następowała już po zajęciu. Uznał także, że
przewidziane przez art. 902 k.p.c. odpowiednie stosowanie art. 885 k.p.c.
dotyczącego egzekucji z wynagrodzenia za pracę oznacza, że przepis ten nie może
znaleźć zastosowania do innych wierzytelności niż wierzytelności okresowe. (...)
Rozstrzygnięcie to zaskarżyła skargą kasacyjną strona pozwana, która zarzuciła
naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 885 w związku z art. 902 k.p.c., mające
wpływ na wynik sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowym zagadnieniem jest określenie zakresu, w jakim należy stosować
art. 885 k.p.c. w części odnoszącej się do skutków zajęcia wierzytelności, w razie
zbycia wierzytelności przed zajęciem, której wymagalność następuje po zajęciu, w
toku egzekucji z innych wierzytelności niż wynagrodzenie za pracę. Przepis art. 885
k.p.c. w omawianym wypadku stosuje się, w myśl art. 902 k.p.c., odpowiednio.
Co do tego zagadnienia istnieje spór w literaturze i orzecznictwie. Można spotkać
pogląd, że odpowiednie stosowanie art. 885 k.p.c. w toku egzekucji z innych
wierzytelności oznacza, iż nieważne są rozporządzenia dokonane zarówno po
zajęciu, jak i przed zajęciem, jeżeli wymagalność wierzytelności następuje po
zajęciu. Zakłada się, że odrębności postępowania egzekucyjnego z innych
wierzytelności nie mogą prowadzić do przyjęcia, iż art. 885 k.p.c. w ogóle nie
znajduje zastosowania w tym wypadku lub też znajduje je, lecz tylko w
ograniczonych zakresie.
Zgodnie z przeciwnym stanowiskiem, art. 885 k.p.c. w postępowaniu
egzekucyjnym z innych wierzytelności niż z wynagrodzenia za pracę nie znajduje
zastosowania. Wyprowadza się ten wniosek z faktu, że do cech
charakterystycznych wierzytelności z wynagrodzenia za pracę należy
periodyczność świadczeń przypadających pracownikowi od pracodawcy. Z tego
właśnie względu regulacja, która przewiduje w stosunku do wierzyciela
egzekwującego nieważność rozporządzenia wynagrodzeniem za pracę
dokonanego przed zajęciem, jeżeli wymagalność wynagrodzenia następuje po
zajęciu, jest ściśle związana z rodzajem świadczeń uzyskiwanych przez dłużnika
egzekwowanego z tytułu wynagrodzenia za pracę. Z tego powodu art. 885 k.p.c. nie
może znaleźć zastosowania w odniesieniu do egzekucji z wierzytelności, która nie
ma charakteru periodycznego, a została zbyta przed zajęciem wierzytelności.
W ocenie Sądu Najwyższego, należy przychylić się do drugiego poglądu, którego
uzasadnienie, wbrew przeciwnemu stanowisku skarżącego oraz Sądu Okręgowego,
wynika z literalnej wykładni art. 902 k.p.c. i nie wymaga sięgania do reguł wykładni
funkcjonalnej. Artykuł ten, zawarty w dziale IV, części trzeciej k.p.c. odnoszący się
do egzekucji z innych wierzytelności, stanowi, że do skutków zajęcia stosuje się
odpowiednio art. 885, 887 i 888, a do skutków niezastosowania się do wezwań
komornika oraz do obowiązków wynikających z zajęcia - art. 886. W literaturze i
orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że odpowiednie stosowanie przepisów prawa
oznacza bądź stosowanie odnośnych przepisów bez żadnych zmian do innego
zakresu odniesienia, bądź stosowanie ich z pewnymi zmianami, bądź też
niestosowanie tych przepisów do innego zakresu odniesienia (por. m.in. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06, OSNC 2007, nr 3, poz.
43). Trzeba przyjąć, że art. 885 k.p.c. w zakresie, w jakim dotyczy skutku
nieważności rozporządzenia wierzytelnością przed zajęciem, której wymagalność
następuje po zajęciu do wierzytelności niemającej charakteru periodycznego, nie
znajduje w ogóle zastosowania. Wniosek taki wypływa przede wszystkim z
charakteru wierzytelności z wynagrodzenia za pracę, a także z istoty czynności
egzekucyjnej w postaci zajęcia.
Egzekucja z wynagrodzenia za pracę, zgodnie z art. 881 § 2 k.p.c., ma za
przedmiot periodyczne wynagrodzenie za pracę, wynagrodzenie za prace zlecone,
oraz nagrody i premie przysługujące dłużnikowi za okres zatrudnienia, jak również
związany ze stosunkiem pracy zysk lub udział w funduszu zakładowym oraz
wszelkie inne fundusze, pozostające w związku ze stosunkiem pracy. Wynika z
tego, że przepisy postępowania egzekucyjnego z wynagrodzenia za pracę mają za
swój przedmiot wynagrodzenie za pracę w rozumieniu ekonomicznym, a zatem
każdy dochód z szeroko pojmowanej pracy. Egzekucja ta wiąże się więc ściśle ze
stosunkiem pracy lub z innym stosunkiem, na podstawie którego świadczona jest
praca o charakterze odpłatnym.
Zgodnie z art. 881 § 1 k.p.c., do egzekucji z wynagrodzenia za pracę komornik
przystępuje przez jego zajęcie. Przedmiotem zajęcia w tym wypadku jest więc
wierzytelność w postaci wynagrodzenia za pracę w szerokim rozumieniu. W
związku z tym należy zauważyć, że art. 885 k.p.c. w zakresie dotyczącym skutków
prawnych rozporządzenia wynagrodzeniem za pracę przekraczającego część wolną
od zajęcia, dokonanego po zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli wymagalność
wynagrodzenia następuje po zajęciu, odnosi się jednak do specyficznej
wierzytelności jaką jest wynagrodzenie za pracę; egzekucja z tej wierzytelności trwa
z reguły tak długo aż nastąpi zaspokojenie wierzyciela egzekwującego z kolejnych
wymagalnych świadczeń przysługujących dłużnikowi. Zabezpieczenie uprawnień
wierzyciela w wypadku tego rodzaju wierzytelności, wynikające z zasady ciągłości
zajęcia wynagrodzenia za pracę, polega więc na ubezskutecznieniu czynności
dłużnika rozporządzającego tą wierzytelnością także w stosunku do świadczeń,
których wymagalność dopiero nastąpi po zajęciu wierzytelności. Z tego względu w
literaturze przyjmuje się, że konstrukcja egzekucji z wynagrodzenia za pracę
nastawiona jest przede wszystkim na egzekucję ze świadczeń periodycznych,
powtarzających się w przyszłości po jej wszczęciu.
Sytuacja kształtuje się odmiennie w odniesieniu do jednostkowej wierzytelności,
która ma wysokość stałą i nienarastającą, przez co nie ma możliwości stopniowego
zaspakajania się wierzyciela wraz z upływem czasu. Trzeba pamiętać, że
dokonywane przez komornika zajęcie wierzytelności (art. 896 § 1 k.p.c.) jest
zajęciem określonego prawa wchodzącego w skład majątku dłużnika. Należy
podzielić pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 sierpnia
1971 r., I CR 308/71 (OSNCP 1972, nr 5, poz. 85), w którym stwierdzono, że przy
egzekucji z wierzytelności uregulowanej w art. 895-912 k.p.c. zajęcie wierzytelności
obejmuje tylko wierzytelność istniejącą i przysługującą dłużnikowi na podstawie
określonego stosunku prawnego.
Wyjątki od tej zasady przewidziane są jedynie w regulacjach odnoszących się do
egzekucji z należności za pracę (art. 880-888 k.p.c.), egzekucji z wierzytelności z
rachunku bankowego (art. 890 k.p.c.) i egzekucji z sum płatnych periodycznie (art.
900 § 2 k.p.c.). Są to jednak wśród przepisów o postępowaniu egzekucyjnym
regulacje stanowiące odstępstwo od zasady, nie do pogodzenia bowiem z istotą
zajęcia jest wywołanie skutków zajęcia w stosunku do prawa, które nie
przysługiwało już dłużnikowi w chwili dokonania zajęcia. W niniejszej sprawie, z
chwilą dokonania cesji wierzytelności przez cedenta "A.S." na rzecz cesjonariusza,
którym była strona powodowa, wierzytelność ta wyszła z majątku cedenta i weszła
w skład majątku strony powodowej (art. 510 k.c.). Zajęcie wierzytelności
przysługującej w chwili zajęcia stronie powodowej należy zatem uznać za
niedopuszczalne, gdyż prawo to w chwili zajęcia nie przysługiwało już dłużnikowi, z
którego majątku wierzyciel chciałby się zaspokoić.
Przyjęcie koncepcji, że zbycie wierzytelności niemających charakteru
periodycznego (okresowego) jest nieważne wobec wierzyciela egzekwującego,
wtedy gdy do zbycia doszło przed zajęciem, lecz wierzytelność stała się wymagalna
dopiero po zajęciu, jest nie do pogodzenia z istotą i funkcją zajęcia takiej
wierzytelność i prowadziłoby, jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, do podważenia
pewności obrotu. Nabywca wierzytelności, której termin wymagalności może być
niekiedy nawet bardzo odległy, nie mógłby przewidzieć, czy późniejsza sytuacja
majątkowa cedenta nie doprowadzi do zajęcia nabytej przez niego wierzytelności
przez wierzycieli cedenta. Należy wskazać, że w wypadku zajęcia wynagrodzenia
za pracę, w chwili jego dokonania, istnieje stosunek prawny (najczęściej stosunek
pracy), w ramach którego w przyszłości mogą powstawać określone wierzytelności;
w wypadku, gdy w chwili zajęcia określona ,,inna" wierzytelność już nie
przysługiwała dłużnikowi, nie ma jakiegokolwiek stosunku prawnego
uzasadniającego rozciągnięcie skutków prawnych zajęcia na osoby trzecie. Niczego
w tym zakresie nie zmienia fakt, że wynagrodzenie za pracę może obejmować
także świadczenia o charakterze jednorazowym (np. premie uznaniowe i nagrody
jubileuszowe), gdyż wynikają one z istniejącego w chwili dokonania zajęcia
stosunku pracy i wchodzą w skład pojęcia wynagrodzenia za pracę.
Przedstawione stanowisko znajduje podstawę także w treści art. 900 § 2 zdanie
pierwsze k.p.c., który stanowi, że w toku egzekucji z innych wierzytelności zajęcie
sum płatnych periodycznie obejmuje także wypłaty przyszłe. Skoro więc
ustawodawca odrębnie uregulował status prawny wierzytelności o charakterze
periodycznym w ramach egzekucji z innych wierzytelności, a rozróżnienia tego nie
zawarł w art. 902 k.p.c., a jedynie nakazał stosować odpowiednio art. 885 k.p.c., to
należy przyjąć, w tym wypadku wykluczył możliwość skutecznego zajęcia
wierzytelności zbytej przed zajęciem, a wymagalnej później. Należy podkreślić, że
art. 900 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. wyraźnie wskazuje jedynie na skutki zajęcia w
stosunku do wierzytelności istniejącej i przysługującej dłużnikowi w chwili zajęcia,
gdyż mowa w nim o zajęciu sum płatnych periodycznie i skutkach względem wypłat
przyszłych. Przepis ten nie rozciąga natomiast skutków zajęcia na wierzytelności
przyszłe, czyli jeszcze nie istniejących w chwili dokonania zajęcia.
Należy również zgodzić się z poglądem Sądu Apelacyjnego, że dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy nie mają znaczenia zmiany w zakresie prawa
pracy wprowadzone z wejściem w życie w 1974 r. kodeksu pracy, jakkolwiek
zmiany te spowodowały, iż treść normatywna art. 885 k.p.c. stała się w zasadzie
bezprzedmiotowa. Przepisy prawa pracy obowiązujące w chwili wejścia w życie
kodeksu postępowania cywilnego dopuszczały możliwość rozporządzenia
wierzytelnością z tytułu wynagrodzenia za pracę (por. art. 444 k.z.), obecnie
natomiast, stosownie do art. 84 k.p., pracownik nie może zrzec się prawa do
wynagrodzenia za pracę ani przenieść tego prawa na inną osobę. Motywem tej
regulacji były względy społeczne, a przede wszystkim ochrona pracownika przed
możliwością nierozważnego pozbawienia się przez niego podstawowych środków
egzystencji w przyszłości. Zakres stosowania art. 885 k.p.c. w odniesieniu do
wierzytelności wynikających z wynagrodzenia za pracę nie wpływa jednak
bezpośrednio na kwestię zakresu stosowania tego przepisu w sprawach
dotyczących egzekucji z innych wierzytelności.
Nie bez znaczenia jest natomiast argument, że wierzyciel strony zbywającej
wierzytelność nie pozostaje bez możliwości ochrony swych praw w razie zbycia
mienia przez cedenta z zamiarem jego pokrzywdzenia. Wierzycielowi przysługują
odpowiednie środki ochrony przewidziane w przepisach prawa materialnego, w tym
przede wszystkim skarga pauliańska (art. 527 i nast. k.c.). Szczególne wzmocnienie
pozycji wierzyciela przez umożliwienie mu ochrony także na gruncie przepisów
egzekucyjnych, kosztem nabywcy wierzytelności, przeciwko któremu egzekucja nie
jest w ogóle prowadzona, jest zatem nieuzasadnione.
Należy podkreślić, że podobny pogląd został wyrażony w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 24 października 2007 r., IV CSK 210/07 (OSNC 2008, nr 12,
poz. 145) odnoszącym się do sytuacji, w której doszło do zbycia wierzytelności o
charakterze periodycznym. Sąd Najwyższy uznał, że roszczenia wynikające ze
stosunku najmu, które w chwili zajęcia nie były jeszcze wymagalne, stanowią
roszczenia przyszłe i z tego względu nie mogą być przedmiotem zajęcia w toku
postępowania egzekucyjnego z wierzytelności. Jeżeli więc art. 885 k.p.c. nie
znajduje zastosowania nawet w stosunku do wierzytelności periodycznych, a są to
wierzytelności najbardziej zbliżone swoim charakterem do wierzytelności z
wynagrodzenia za pracę, to tym bardziej pogląd ten należy odnieść do
wierzytelności jednostkowych, jakimi były wierzytelności będące przedmiotem cesji
w niniejszej sprawie.
W tej sytuacji Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną (art. 39814 k.p.c.).