50

UCHWAŁA Z DNIA 25 MAJA 2004 R.
WZP 1/04

Artykuł 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub
pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz.U.
Nr 162, poz. 1117) jest przepisem szczególnym w rozumieniu art. 3 § 2 k.w.;
tym samym może stanowić podstawę odpowiedzialności za wykroczenia
popełnione przez żołnierzy wchodzących w skład jednostek wojskowych
wykonujących zadania poza granicami państwa.

Przewodniczący: Prezes SN J. Godyń.
Sędziowie SN: W. Błuś, J. Steckiewicz (sprawozdawca).
Prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej: płk J.
Ciepłowski.

Sąd Najwyższy w sprawie st. plut. rez. Roberta W., st. szer. rez. Janusza K. i st.
szer. rez. Roberta S., po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 25 maja 2004 r. w Izbie
Wojskowej, przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Wojskowy Sąd
Okręgowy w P., postanowieniem z dnia 22 marca 2004 r., zagadnienia prawnego
wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub
pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa
(Dz.U. Nr 162, poz. 1117) jest przepisem szczególnym w rozumieniu
art. 3 § 2 k.w., stanowiącym podstawę do przyjęcia odpowiedzialności
żołnierzy polskich za wykroczenia popełnione za granicą?",

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j .

U z a s a d n i e n i e :

Zagadnienie prawne przedstawiono Sądowi Najwyższemu w następującej
sytuacji procesowej.
Postanowieniem z dnia 9 lutego 2004 r. Wojskowy Sąd Garnizonowy w S., na
podstawie art. 5 § 1 pkt 10 k.p.s.w. w zw. z art. 3 § 2 k.w., umorzył postępowanie
przeciwko st. plut. rez. Robertowi W. i st. szer. rez. Januszowi K., obwinionym o
popełnienie wykroczenia określonego art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października
1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. Nr
35, poz. 230 ze zm.) oraz st. szer. rez. Robertowi S., obwinionemu o popełnienie
wykroczeń określonych w art. 86 § 2 k.w. w zw. z art. 9 § 1 k.w. i art. 43 1 ust. 1
ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i
przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
Wykroczeń tych obwinieni żołnierze dopuścili się poza granicami kraju, pełniąc
służbę w Polskim Kontyngencie Wojskowym w Republice I.
Zażalenie na to postanowienie wniósł prokurator.
Zarzucając obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 3 § 2 k.w. i art. 7 ust. 1
sta
dnia 17 gr dnia 1998 r o asadach ż cia l b pob t Sił Zbrojn ch
Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami kraju (Dz.U. Nr 162, poz. 1117) przez
przyjęcie, że art. 7 ust. 1 powołanej ustawy nie jest przepisem szczególnym w
stosunku do art. 3 § 2 k.w., a tym samym uznanie, że obwinieni nie mogą ponosić
odpowiedzialności za wykroczenie popełnione za granicą, postulował uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania.
Wojskowy Sąd Okręgowy w P. rozpoznając zażalenie prokuratora uznał, że
wyłoniło się zagadnienie prawne - sformułowane jak wyżej - wymagające
zasadniczej wykładni ustawy.
Ustosunkowując się do przedstawionego zagadnienia prawnego Naczelny
Prokurator Wojskowy stwierdził, że ,,...przedstawione zagadnienie prawne nie
wymaga zasadniczej wykładni ustawy w rozumieniu art. 441 § 1 k.p.k., co winno
prowadzić do odmowy odpowiedzi w omawianym zakresie".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym wymaga spełnienia trzech
warunków, a mianowicie: zawarte w nim zagadnienie powinno wyłonić się przy
rozpoznawaniu środka odwoławczego, musi mieć charakter prawny, czyli dotyczyć
istotnego problemu interpretacyjnego, a dla jego rozstrzygnięcia potrzebna jest
zasadnicza wykładnia ustawy (zob. szerzej T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, wyd. III rozszerzone i uzupełnione, Kraków 2003, s. 1161-
1163 oraz powołane tam orzecznictwo).
W ocenie Sądu Najwyższego wszystkie te warunki zostały spełnione, bowiem
nie ulega wątpliwości okoliczność, że przedstawione zagadnienie prawne ujawniło
się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego, jest powiązane z konkretną sprawą,
a od udzielenia na nie odpowiedzi, będzie zależał sposób jej rozstrzygnięcia.
Przedstawione zagadnienie ma niewątpliwie charakter prawny, gdyż brzmienie
wskazanego w nim przepisu (art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami
państwa) nie jest jasne i powoduje rozbieżne interpretacje w orzecznictwie sądów
wojskowych (patrz np. wyroki Wojskowego Sądu Garnizonowego w Krakowie Sg.
96/02, Wg. 24/03); wymaga zatem zasadniczej wykładni ustawy. Dodać też należy,
że jak dotąd, ani orzecznictwo Sądu Najwyższego, ani doktryna nie wypowiadały
się na temat odpowiedzialności żołnierzy polskich dopuszczających się wykroczeń
w trakcie pobytu ich jednostek wojskowych poza granicami państwa oraz podkreślić
wagę i potrzebę ujednolicenia stosowania prawa przez sądy wojskowe w omawianej
kwestii, spowodowane tym, że udział Sił Zbrojnych RP w wykonywaniu zadań za
granicą jest coraz szerszy.
2. Przechodząc do zagadnień merytorycznych Sąd Najwyższy rozważył:
W przedmiocie odpowiedzialności obywateli polskich za wykroczenia
popełnione za granicą jest regułą (inaczej niż w odniesieniu do przestępstw), że jej
nie ponoszą, chyba że przepis szczególny taką odpowiedzialność przewiduje (art. 3
§ 2 k.w.).
Przepis szczególny, to zarówno przepis, który zawarty jest w Kodeksie
wykroczeń (zgodnie z art. 131 k.w. są trzy takie wykroczenia, a mianowicie
określone w: art. 119, art. 122 i art. 124) lub w innej ustawie. Z zaprezentowanego
w pytaniu prawnym stanu faktycznego wynika, że obwinionym nie przedstawiono
zarzutu popełnienia któregokolwiek z powołanych wykroczeń. Również ustawa z
dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholi mo i
której nar s enie
ar cono
mienion m żołnier om nie
przewiduje odpowiedzialności obywateli polskich za jej złamanie poza granicami
kraju. W świetle tych faktów podstawą prawną umożliwiającą pociągnięcie
żołnierzy (szerzej ,,osób wchodzących w skład jednostek wojskowych
wykonujących zadania poza granicami państwa") do odpowiedzialności za
popełnione przez nich wykroczenie, może być art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza
granicami państwa. Przepis ten brzmi: ,,Osoby wchodzące w skład jednostek
wojskowych wykonujących zadania poza granicami państwa podlegają na
terytorium państwa obcego przepisom dyscyplinarnym, karnym i porządkowym
obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej". Zacytowany przepis nie jest jasny i
rzeczywiście może budzić wątpliwości interpretacyjne, bowiem odczytywany
wprost (wykładnia językowa) wskazuje, że reguluje ,,podległość" przepisom
karnym, dyscyplinarnym i porządkowym, a nic nie mówi o wykroczeniach. Rodzi
się zatem problem prawny, który sprowadza się do pytania, czy podleganie
przepisom karnym obejmuje również wykroczenia?
Ponieważ wykładnia językowa omawianego przepisu odpowiedzi na to pytanie
nie daje, należy zatem sięgnąć do innych metod interpretacyjnych, przede
wszystkim wykładni logicznej i celowościowej (teleologicznej); wcześniej jednak
kilka uwag natury ogólnej, dotyczących omawianego problemu.
Pozycja prawna wykroczeń w systemie prawnym wywoływała spór dotyczący
tego, czy prawo wykroczeń należy do prawa administracyjnego, czy prawa karnego
(zob. T. Bojarski, Z. Świda, Podstawy materialnego i procesowego prawa o
wykroczeniach, wyd. 4, Wrocław 2002, s. 24). Aktualnie, zdecydowanie przeważa
pogląd, że prawo wykroczeń stanowi część prawa karnego w znaczeniu szerokim,
bowiem jest z nim ściśle powiązane, będąc jego przedłużeniem i dopełnieniem (zob.
A. Marek, Prawo wykroczeń, wyd. 3, Warszawa 2002, s. 2) lub przynajmniej jest
,,...dziedziną prawa blisko spokrewnioną z prawem karnym" (zob. L. Gardocki,
Prawo karne, wyd. 8, Warszawa 2002, s. 2). Nie wdając się w szczegółowe
rozważania na ten temat i dostrzegając odrębności prawa wykroczeń od prawa
karnego, Sąd Najwyższy przychyla się do poglądów, że przepisy prawa o
wykroczeniach składają się na system prawa karnego obowiązującego w Polsce. W
szczególności za takim rozumieniem przepisów prawa o wykroczeniach
przemawiają następujące zasadnicze okoliczności:
Odpowiedzialność za wykroczenia opiera się na zasadach wspólnych (bliskich)
prawu karnemu lub wręcz przejętych z Kodeksu karnego (dotyczy zwłaszcza jego
części ogólnej).
I tak, do cech podstawowych prawa wykroczeń należy m.in. odpowiedzialność
za czyn zawiniony (zasada winy), który musi być określony w ustawie, zgodnie z
zasadą nullum crimen sine lege certa . Również kara musi być określona przepisami
ustawy (nulla poena sine lege anteriori), a warunkiem odpowiedzialności jest to, że
aby czyn mógł być wykroczeniem powinien charakteryzować się społeczną
szkodliwością. Konsekwencją tych zasad jest w prawie wykroczeń, tak jak w prawie
karnym, zakaz stosowania analogii i działania ustawy wstecz na niekorzyść sprawcy
(szerzej na ten temat patrz: T. Bojarski, Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu,
Warszawa 2003, s. 39-43).
Podkreślić też należy, że od dnia 17 października 2001 r. orzekanie w sprawach o
wykroczenia przejęły sądy rejonowe (wydziały grodzkie), a popełnione przez
żołnierzy w czynnej służbie wojskowej i podmioty wymienione w art. 10 § 1 pkt 2
k p s
ojsko e sąd garni ono e a
ięc te same organ
które or ekają
sprawach o przestępstwa. Zatem w rzeczywistości różnice między wykroczeniem a
przestępstwem sprowadzają się do stopnia społecznej szkodliwości czynu i
intensywności karania, przy czym w Kodeksie karnym, tak jak i w Kodeksie
wykroczeń, są to kary i środki karne, często te same.
Reasumując, można stwierdzić, że istota odpowiedzialności za wykroczenie jest
taka sama jak w przypadku przestępstwa. Pośrednim potwierdzeniem tego poglądu
jest uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 1973 r., VI KZP 80/72 (OSNKW
1973, z. 6, poz. 62), w której dokonano wykładni określenia ,,odpowiedzialność
karna", o jakiej mowa w art. 166 § 1 k.p.k. (obecnie art. 183 § 1 k.p.k.). Teza owej
uchwały brzmi: ,,Określenie <> użyte w art. 166 § 1 k.p.k.
obejmuje odpowiedzialność zarówno za przestępstwo, jak i za wykroczenie".
Wyrażony wówczas pogląd - podzielany przez Sąd Najwyższy rozpoznający
niniejszą sprawę - był na ogół aprobowany w doktrynie (patrz: W. Daszkiewicz,
PiP 1974, z. 6, s. 108 oraz M. Cieślak, Z. Doda, Pal. 1974, nr 10, s. 199).
Odnotować też należy glosę krytyczną L. Gardockiego (OSP 1973, nr 10, poz. 199).
Wreszcie też pośrednim, ale istotnym zdaniem Sądu Najwyższego, argumentem
na to, że ustawodawca używając określenia ,,odpowiedzialność karna" ma na myśli
również odpowiedzialność za wykroczenia, jest uzasadnienie do projektu ustawy o
zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające
Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (patrz druk sejmowy
nr 388 z dnia 12 kwietnia 2002 r., s. 15-16), przyjętego następnie w ,,noweli" z dnia
10 stycznia 2003 r. (Dz.U. Nr 17, poz. 155), w części, w której wyjaśnia się sens
zmiany brzmienia art. 183 § 1 k.p.k.
Jak stwierdzono należyte rozumienie art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza
granicami państwa wymaga sięgnięcia do wykładni logicznej i celowościowej.
Opierając się na tej pierwszej, zgodnie z wnioskowaniem a maiori ad minus , nie
sposób byłoby przyjąć, że ustawodawca podporządkowując w powołanej ustawie
określone w niej podmioty przepisom karnym, pominąłby przepisy z zakresu prawa
wykroczeń. Byłby to nielogiczny i niezrozumiały zabieg legislacyjny, zwłaszcza że
obok przepisów karnych wymieniono również przepisy dyscyplinarne i
porządkowe. Pogląd, że ustawodawca wyłączył stosowanie tylko przepisów prawa
wykroczeń byłby rozumowaniem zakładającym jego nieracjonalność. Tezy takiej
Sąd Najwyższy nie podziela i uznaje, że celem ustawodawcy wprowadzającym
zapis, o którym mowa w art. 7 ust. 1 cyt. ustawy, było wyraźne podporządkowanie
osób wchodzących w skład jednostek wojskowych wykonujących zadania poza
granicami państwa przepisom - mówiąc ogólnie - dyscyplinującym, a zatem
również i wykładnia teleologiczna uzasadnia rozumienie omawianego przepisu w
sposób przyjęty w uchwale. Argumentem wspierającym ten pogląd może być fakt,
że poprzednio obowiązująca ustawa z dnia 19 lutego 1998 r. o zasadach użycia Sił
Zbrojnych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej w 1998 r. (Dz.U. Nr 23, poz.
119) w ogóle nie regulowała kwestii podporządkowania żołnierzy i pracowników
wojska tego rodzaju przepisom.
Wykładnia dokonana przez Sąd Najwyższy nie narusza zasady in dubio pro reo
(zasada ta dotyczy nie tylko faktów, ale i prawa - patrz wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 24 czerwca 1994 r, WO 68/94, OSNKW 1994, z. 11-12, poz. 73), bowiem
reguła, o której mowa, stosowana jest dopiero wtedy, gdy pomimo wszelkich
możliwych starań organu prowadzącego postępowanie, nie zdoła on usunąć
występujących wątpliwości.
Obawa sądu odwoławczego zasygnalizowana w uzasadnieniu postanowienia
przekazującego do rozpoznania zagadnienie prawne, że uznanie odpowiedzialności
za wykroczenia żołnierzy polskich, którzy dopuścili się ich w warunkach służby
poza granicami kraju byłoby ,,sprzeczne z przepisami art. 32 Konstytucji RP",
bowiem rozszerzałoby odpowiedzialność ,,na określoną grupę podmiotów", jest z
gruntu bezzasadna. Nie jest bowiem niczym szczególnym w prawie polskim, że
tylko ,,określona grupa podmiotów" może być sprawcą pewnych przestępstw
(czynów zabronionych), czego wymownym przykładem jest chociażby
odpowiedzialność żołnierzy za tzw. przestępstwa wojskowe, określone w części
wojskowej Kodeksu karnego, jak również odpowiedzialność , np. osób pełniących
funkcje publiczne.
Z przytoczonych względów, Sąd Najwyższy uchwalił udzielić odpowiedzi jak na
wstępie.