- 1 -


Uchwała z dnia 18 grudnia 1997 r.
III ZP 42/97

Przewodniczący SSN: Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski,
Stefania Szymańska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Witolda Bryndy, w
sprawie z wniosku Andrzeja P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w S. o wypłatę świadczenia, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 18
grudnia 1997 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku postanowieniem z dnia 23 września 1997 r. [...]
do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1 KPC.

Czy oświadczenie rencisty złożone w danym roku kalendarzowym, iż jego
zamiarem jest osiąganie dochodu powodującego zmniejszenie świadczenia rentowego
daje organowi rentowemu podstawę do zmniejszenia świadczenia również w nas-
tępnym roku kalendarzowym ?

podjął następującą uchwałę:

Oświadczenie rencisty o zamiarze osiągania dochodu powodującego
zmniejszenie świadczenia uprawnia organ rentowy do jego zmniejszenia do czasu
zmiany treści tego oświadczenia, chyba że z dokumentów lub deklaracji o
osiąganych dochodach wynika utrzymywanie się ustawowych przesłanek
zmniejszenia świadczenia.


U z a s a d n i e n i e

Decyzją z 14 kwietnia 1997 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S.
podjął wypłatę należnej Andrzejowi P. renty inwalidzkiej w pełnej wysokości od 1
kwietnia 1997 r., tj. od miesiąca, w którym złożył on oświadczenie o uzyskiwaniu docho-

- 2 -

dów nie mających wpływu na zmniejszenie wysokości świadczenia. Równocześnie
poinformował wnioskodawcę, iż rozliczenie i ewentualne wyrównanie świadczenia
nastąpi po zakończeniu roku kalendarzowego 1997.
W odwołaniu wnioskodawca zarzucił, iż wobec błędnego pouczenia go przez
organ rentowy o wpływie na wysokość renty inwalidzkiej dochodów uzyskiwanych na
podstawie umowy zlecenia, jego oświadczenie z 2 października 1996 r. nie powinno
powodować ograniczenia wypłaty świadczenia, a tym samym nie powinno wpływać na
zmniejszenie miesięcznej kwoty renty w 1997 r. Dlatego wnosił o zmianę decyzji przez
wyrównanie świadczenia za I kwartał 1997 r., gdyż zaprzestał wykonywania pracy na
podstawie umowy zlecenia.
Wyrokiem z 11 czerwca 1997 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Koszalinie zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał
Andrzejowi P. "prawo do wyrównania renty inwalidzkiej" za miesiąc styczeń, luty i ma-
rzec 1997 r. w pełnej wysokości, zobowiązując Zakład Ubezpieczeń Społecznych-
Oddział w S. do wyliczenia wysokości wyrównania i jego wypłaty.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Wojewódzki podał, iż podczas pobierania od 12
września 1984 r. renty inwalidzkiej w wysokości przewidzianej dla inwalidów III grupy z
ogólnego stanu zdrowia Andrzej P. wykonywał zatrudnienie, o którym pracodawca
informował organ rentowy. W okresie od 1 października 1996 r. do 31 marca 1997 r. był
zatrudniony w dwóch zakładach pracy: 1) na podstawie umowy o pracę (pełny etat) w
Zakładzie Produkcji Tworzyw Sztucznych "P." w S.; z racji tego zatrudnienia zakład
pracy odprowadzał składki do ZUS tytułem ubezpieczenia społecznego; osiągane w tym
zakładzie wynagrodzenie wynosiło 513,30 zł miesięcznie w październiku i listopadzie
1996 r. oraz 534,30 zł miesięcznie w grudniu 1996 r. i w styczniu 1997 r; 2) drugim
zakładem, w którym wnioskodawca świadczył pracę w okresie od 1 października 1996 r.
do 31 marca 1997 r. był Zakład Przetwórstwa Rybnego "B." w K.; w tym zakładzie
świadczył on pracę na podstawie umowy zlecenia; z tytułu wykonywania tej umowy
składka na ubezpieczenie społeczne nie była odprowadzana.
W dniu 2 października 1996 r. wnioskodawca złożył oświadczenie, w którym
poinformował organ rentowy, że podejmuje pracę na podstawie umowy zlecenia i zamie-
rza osiągnąć dochód w wysokości powodującej zmniejszenie świadczenia rentowego.
Oświadczenie zostało złożone na formularzu otrzymanym w Oddziale ZUS, który

- 3 -

zawierał pouczenie, że dochodem powodującym zmniejszenie wysokości renty jest
uzyskany w roku kalendarzowym faktyczny dochód (przed potrąceniem podatku),
między innymi z tytułu pracy wykonywanej na podstawie umowy zlecenia, jeżeli umowa
została zawarta na okres co najmniej 30 dni i z tytułu zatrudnienia wykonywanego w
ramach stosunku pracy, o ile osiągany dochód jest wyższy niż 60% kwoty bazowej i
zarazem nie przekracza jej 120%. Po złożeniu tego oświadczenia ZUS decyzją z dnia 23
października 1996 r. zmniejszył, poczynając od dnia 1 listopada 1996 r., wypłacaną
rentę o 18% kwoty bazowej. Po dokonaniu rocznego rozliczenia i stwierdzeniu, że
dochód osiągnięty w całym 1996 roku nie uzasadniał zmniejszenia świadczenia dokonał
wyrównania renty za listopad i grudzień 1996 r. Co się zaś tyczy renty za cztery pierw-
sze miesiące 1997 r., to organ rentowy nadal wypłacał ją w zmniejszonej wysokości.
W dniu 13 kwietnia 1997 r. wnioskodawca złożył wniosek o przywrócenie
wypłaty świadczenia w pełnej wysokości. Organ rentowy ustaliwszy, że stosunek zle-
cenia ustał z dniem 31 marca 1997 r., zaś wynagrodzenie z tytułu umowy o pracę nie
przekracza kwoty bazowej, wydał 14 kwietnia 1997 r. decyzję, w której "przeliczył" rentę
płatną w pełnej wysokości od 1 kwietnia 1997 r., tj. od miesiąca, w którym wpłynęło
oświadczenie (zgodnie z art. 99 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin - Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Nie uwzględnił
natomiast wniosku o "przeliczenie" renty za styczeń, luty i marzec 1997 r. Kwota
bazowa, tj. 60% kwoty przeciętnego wynagrodzenia, wynosiła 534,40 zł miesięcznie w
styczniu i lutym 1997 r. oraz 591, 20 zł w marcu 1997 r.
W tym stanie faktycznym Sąd Wojewódzki uznał za uzasadnione odwołanie.
Jeżeli chodzi o podstawę prawną rozstrzygnięcia, to Sąd wywiódł, iż zgodnie z § 1 ust. 1
pkt. 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 22 lipca 1992 r. w sprawie
szczegółowych zasad zawieszenia lub zmniejszenia emerytury i renty (Dz.U. Nr 58, poz.
290 ze zm.) do dochodów, od których może zależeć zmniejszenie renty należą, między
innymi dochody z tytułu pracy wykonywanej na podstawie umowy zlecenia, jednakże
tylko wtedy, gdy wykonywanie takiej umowy objęte jest obowiązkowym ubezpieczeniem
społecznym (w takim brzmieniu przepis ten obowiązuje od 22 lutego 1995 r.)
Wnioskodawca w okresie, z którym łączą się sporne należności (styczeń - marzec 1997
r.) zatrudniony był w dwóch miejscach pracy, jednakże tylko wynagrodzenie uzyskiwane
w ZPTS "P." w S. mogło mieć znaczenie przy ustalaniu, czy dochód uzasadnia

- 4 -

zmniejszenie renty. Bezspornym jest, że w tym zakładzie ubezpieczony zatrudniony był
w wymiarze pełnego etatu i że z tytułu tego zatrudnienia odprowadzana była składka na
ubezpieczenie społeczne. W tej sytuacji z tytułu wykonywania umowy zlecenia
wnioskodawca nie podlegał obowiązkowi ubezpieczeniowemu, bowiem - zgodnie z art. 2
ust. 1 pkt 2 ustawy z 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób
wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (jednolity
tekst: Dz. U. z 1995 r. Nr 65, poz. 333 ze zm.) - ubezpieczenie nie obejmuje osób, które
zawarły umowę zlecenia, jeżeli osoby te są równocześnie pracownikami zatrudnionymi
co najmniej w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie. W
obowiązującym zatem stanie prawnym dochód uzyskiwany z tytułu umowy zlecenia nie
mógł stanowić podstawy do obniżenia renty. Zmniejszenie tego świadczenia mogłoby
nastąpić jedynie w sytuacji, gdyby wynagrodzenie uzyskiwane w ZPTS "Polimer"
przekroczyło 60% kwoty przeciętnego wynagrodzenia (art. 24 ust. 4 ustawy z 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i
rent oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.). W rozpatrywanej
sprawie sytuacja taka jednak nie zaistniała. Z zaświadczeń wystawionych przez ZPTS
"P." (ich wiarygodności organ rentowy nie kwestionował) wynika, że wynagrodzenie
uzyskiwane w tym zakładzie pracy nie przekraczało 60% przeciętnego wynagrodzenia.
Obniżenie renty było więc nieuzasadnione. Obniżenie to nastąpiło wprawdzie po
oświadczeniu złożonym przez Andrzeja P., że zamierza od października1996 r. osiągać
dochód przekraczający 60% kwoty przeciętnego wynagrodzenia, jednakże oświadczenie
to ubezpieczony złożył na skutek błędnej informacji zawartej w druku oświadczenia, iż
wynagrodzenie uzyskane z tytułu umowy zlecenia podlega wliczeniu do dochodów, od
których zależy wysokość renty. Taka sytuacja miała miejsce pod rządami przepisów
obowiązujących do 21 lutego 1995 r. Wówczas wynagrodzenie uzyskiwane na
podstawie umowy zlecenia podlegało wliczeniu do dochodów wpływających na
wysokość renty, o ile tylko umowa zlecenia trwała co najmniej 30 dni, bez względu
natomiast na to, czy z zatrudnieniem tym łączył się obowiązek ubezpieczenia.
Zgodnie z przepisem art. 101 ust. 1 pkt. 2 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zao-
patrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - stwierdził dalej Sąd Wojewódzki -
ponownie ustalone świadczenie może być wypłacone za okres 3 lat wstecz od miesiąca,
w którym złożono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy - jeżeli przyznanie niższych

- 5 -

świadczeń było następstwem błędu organu rentowego, co miało miejsce w
rozpatrywanej sprawie. Ponieważ organ rentowy wyrównał rentę wypłaconą w listo-
padzie i grudniu 1996 r., a od 1 kwietnia 1997 r. wypłaca rentę w pełnej wysokości,
żądanie powoda ograniczające się do wyrównania renty wypłaconej w styczniu, lutym i
marcu 1997 r. jest uzasadnione. Deklaracja ZUS, że ewentualne wyrównanie nastąpi po
dokonaniu rocznego rozliczenia, jest nie do przyjęcia. Rocznemu rozliczeniu i
ewentualnemu zwrotowi podlegają kwoty, o które renta została obniżona w sytuacji, gdy
obniżenie świadczenia w wymiarze miesięcznym było uzasadnione, natomiast nie
znajduje uzasadnienia w wymiarze rocznym. W rozpatrywanej sprawie już samo
obniżenie renty w wymiarze miesięcznym pozbawione było podstaw. W tej sytuacji nie
można zobowiązywać wnioskodawcy do czekania na zwrot należnych mu pieniędzy do
końca roku kalendarzowego, gdyż poniósłby z tego tytułu stratę z uwagi na inflację.
W apelacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S. zarzucił naruszenie
prawa materialnego, w szczególności § 6 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 22 lipca1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub
zmniejszania emerytur i rent przez przyznanie wnioskodawcy prawa do wyrównania
renty inwalidzkiej za miesiąc styczeń, luty i marzec 1997 r. do pełnej wysokości i dlatego
wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku oraz oddalenie odwołania, ewentualnie o
uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpozna-
nia.
Sąd Apelacyjny uznał, iż w sprawie wystąpiły poważne wątpliwości prawne,
które z uwagi na wartość przedmiotu zaskarżenia (potrącenie przez ZUS-Oddział w S.
kwoty 144,74 zł miesięcznie w I kwartale 1997 r., tj. 434,19 zł), uzasadniają przeds-
tawienie zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu (art. 390 § 1
KPC) w zakresie objętym treścią postanowienia.
W uzasadnieniu zagadnienia Sąd Apelacyjny wywiódł, iż przepisy rozporzą-
dzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegóło-
wych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty, wydane w wykonaniu de-
legacji z art. 25 ust. 4 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji, wpro-
wadziły zasadę rocznego rozliczenia świadczeń wypłacanych emerytom i rencistom
przez organy rentowe w sytuacji osiągania przez nich dochodów z innych źródeł. Przy
uwzględnieniu zatem tej zasady, odmiennej od uregulowania art. 24 ust. 4 ustawy z dnia

- 6 -

17 października 1991 r. o rewaloryzacji, należałoby przyjąć, iż oświadczenie emeryta
czy rencisty o treści określonej w § 3 ust. 3 rozporządzenia MPiPS powinno być wiążące
dla organu rentowego wyłącznie w okresie danego roku kalendarzowego, z którego to
okresu dochody mają wpływ na wypłatę świadczeń emerytalno-rentowych w pełnej
wysokości, na ich zmniejszenie lub zawieszenie. Przepis § 4 ust. 3 rozporządzenia z
dnia 22 lipca 1992 r., określając wiążący dla organu rentowego charakter oświadczenia
emeryta i rencisty, równocześnie wprowadza dla tego rodzaju spraw obowiązek
działania z urzędu, wynikający z informacji pochodzących od pracodawcy o zakresie
faktycznie osiąganych przez zainteresowanego dochodów. Organ rentowy ma zatem
możliwość weryfikowania oświadczeń składanych przez świadczeniobiorców nie tylko na
niekorzyść osoby składającej oświadczenie o zamiarze osiągania dochodów mających
lub nie mających wpływu na wysokość pobieranego świadczenia emerytalno-rentowego.
Przy uwzględnieniu zaś zmieniających się kwot przeciętnego wynagrodzenia za miniony
kwartał kalendarzowy na przestrzeni roku będącego podstawą rozliczenia, utrzymanie
wiążącego organ rentowy oświadczenia emeryta czy rencisty na okres nowego roku
rozliczeniowego jest niekorzystne dla zainteresowanego. Pomimo zatem uregulowania
przepisu § 4 ust. 3 rozporządzenia z 22 lipca 1992 r. - w swej treści i tak osłabiającego
wiążący organ rentowy charakter oświadczenia emeryta i rencisty o zamiarze osiągania
dochodów wpływających albo nie wpływających na wysokość pobieranych świadczeń -
okres tego związania powinien być odnoszony do okresu będącego podstawą
rozliczenia, tj. do danego roku kalendarzowego, z którego łączny dochód uzasadnia
wypłatę świadczeń w pełnej wysokości, ich zmniejszenia lub zawieszenie (§ 1 ust. 3, § 6
i następne rozporządzenia z 22 lipca 1992 r.). Zatem należałoby wnosić, iż bez względu
na błędne stanowisko organu rentowego i Sądu I instancji w sprawie niewliczenia do
łącznej kwoty dochodu wnioskodawcy uzyskanego w 1996 r. zarobków z tytułu
wykonywania umowy zlecenia, oświadczenie wnioskodawcy z 2 października 1996 r. o
zamiarze osiągania w tym roku dochodów powodujących zmniejszenie wypłaty należnej
mu renty inwalidzkiej, nie powinno mieć wpływu na realizację przez organ rentowy jego
świadczeń w 1997 r.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:


- 7 -

Ma rację Sąd Apelacyjny, iż błędne jest stanowisko Sądu Wojewódzkiego, że
skoro wnioskodawca nie podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
wykonywanej pracy na podstawie umowy zlecenia, to wynagrodzenie jakie uzyskiwał z
tytułu tej umowy nie podlega wliczeniu do dochodu mającego wpływ na zmniejszenie
jego świadczenia rentowego. Przeciwko takiemu stanowisku przemawia bowiem: 1)
przepis art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji, według
którego prawo do świadczeń emerytalno-rentowych ulega zawieszeniu lub świadczenia
te ulegają zmniejszeniu na zasadach określonych w ust. 3 - 6 także w odniesieniu do
osób osiągających wynagrodzenie lub dochód z pracy zarobkowej albo pozarolniczej
działalności gospodarczej, wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z
tytułu ustalenia prawa do emerytury lub renty; 2) § 1 ust. 2 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad
zawieszenia lub zmniejszenia emerytur i rent, według którego dochody, o których mowa
w ust. 1 pkt 3 (chodzi o dochody z tytułu pracy wykonywanej na podstawie umowy
agencyjnej lub umowy zlecenia), uwzględnia się również, gdy emeryt lub rencista nie
podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, ponieważ ma ustalone prawo do
emerytury (renty) lub jest ubezpieczony z innego tytułu. W myśl § 2 ust. 1 tego
rozporządzenia dochód osiągany z dwóch lub więcej tytułów wymienionych w § 1
sumuje się. Nie uzasadnione zatem było odwołanie się przez Sąd Wojewódzki do art. 2
ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób
wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia. Słusznie
także podkreślił Sąd Apelacyjny, iż zasada rocznego rozliczenia świadczeń wypłacanych
emerytom i rencistom w przypadku osiągania przez nich dochodów z innych źródeł
została wprowadzona z mocy przepisów powołanego wyżej rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej, wydanego w wykonaniu delegacji ustawowej z art. 24 ust. 4
ustawy o rewaloryzacji. Celem takiego uregulowania było umożliwienie rozliczania
świadczeń w okresie dłuższym niż co kwartał, gdyż rozliczanie "kwartalne" byłoby zbyt
uciążliwe zarówno dla organu rentowego, jak i dla świadczeniobiorców .
Wątpliwość Sądu Apelacyjnego sprowadza się natomiast do kwestii, czy oś-
wiadczenie emeryta (rencisty) złożone w danym roku kalendarzowym, iż jego zamiarem
jest osiąganie dochodu powodującego zmniejszenie świadczenia emerytalno-rentowego,
daje organowi rentowemu podstawę do zmniejszenia świadczenia również w następnym

- 8 -

roku kalendarzowym, a to z uwagi na przepis § 1 ust. 3 i § 6 oraz następne
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r.
Przepis § 1 ust. 3 stanowi, że za dochód osiągany uważa się faktyczny dochód
uzyskany przez emeryta lub rencistę w danym roku kalendarzowym, zaś według § 6 ust.
1 ustalenie, czy dochód emeryta lub rencisty uzasadniał wypłatę świadczenia w pełnej
wysokości, jego zmniejszenie albo zawieszenie, następuje po upływie roku
kalendarzowego na podstawie zawiadomień zakładu pracy i emeryta lub rencisty, o
których mowa § 5. W myśl zaś tego ostatniego przepisu emeryt i rencista zawiadamia
organ rentowy do końca lutego każdego roku o łącznej kwocie dochodu osiągniętego w
ubiegłym roku kalendarzowym.
Sąd Apelacyjny sugeruje, iż związanie organu rentowego oświadczeniem
emeryta i rencisty o zamiarze osiągania dochodów wpływających lub nie wpływających
na wysokość pobieranych świadczeń powinno dotyczyć okresu będącego podstawą
rozliczenia, tj. danego roku kalendarzowego. Zdaniem Sądu Najwyższego, dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy udzielenie odpowiedzi wprost na sformułowane za-
gadnienie i sugestię Sądu jednak nie jest konieczne. Wykracza ono bowiem poza stan
faktyczny sprawy, a jak Sąd Najwyższy wielokrotnie już wyjaśniał, uchwała stanowiąca
odpowiedź na przedstawione zagadnienie powinna być dostosowana do stanu
występującego w sprawie. W niniejszej sprawie poza sporem jest, iż wnioskodawca w
oświadczeniu z dnia 2 października 1996 r. poinformował organ rentowy, że podejmuje
pracę na podstawie umowy zlecenia i zamierza osiągnąć dochód w wysokości
powodującej zmniejszenie świadczenia rentowego. Zmniejszenie przez organ rentowy
wypłaconego świadczenia było więc uprawnione. Wniosek o podjęcie wypłaty renty w
pełnej wysokości - wobec ustania z dniem 31 marca 1996 r. zatrudnienia wykonywanego
na podstawie umowy zlecenia - wnioskodawca złożył dopiero w dniu 13 kwietnia 1997 r.
Organ rentowy był więc do tego czasu w posiadaniu poprzedniego oświadczenia
wnioskodawcy o wykonywaniu zatrudnienia powodującego zmniejszenie jego renty
inwalidzkiej. Dlatego był uprawniony wypłacać nadal rentę w zmniejszonej wysokości.
Jednakże z chwilą otrzymania oświadczenia wnioskodawcy o zaprzestaniu z dniem 31
marca 1996 r. zatrudnienia "powodującego zmniejszenie renty", co zostało potwierdzone
odpowiednimi zaświadczeniami, zaistniała podstawa do wydania decyzji również
odnośnie do prawa wnioskodawcy do pobierania renty w pełnej wysokości za miesiąc

- 9 -

styczeń, luty i marzec 1997 r. i wypłacenia wyrównania. Nie można zaakceptować
stanowiska organu rentowego, że wnioskodawca na wyrównanie świadczenia do pełnej
wysokości za I kwartał 1997 r. musi czekać aż do zakończenia tego roku. Byłoby to z
oczywistym dla niego pokrzywdzeniem, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Wojewódzki,
powołując się na inflację.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy stwierdza, iż oświadczenie rencisty
o zamiarze osiągania dochodu powodującego zmniejszenie świadczenia uprawnia organ
rentowy do jego zmniejszenia do czasu zmiany treści tego oświadczenia, chyba że z
dokumentów lub deklaracji o osiąganych dochodach wynika utrzymywanie się
ustawowych przesłanek zmniejszenia świadczenia.

========================================