Uchwała z dnia 25 stycznia 2002 r.
III ZP 24/01


Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Roman
Kuczyński, Zbigniew Myszka (sprawozdawca),

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, w sprawie z powództwa Barbary C., Bogdany C., Eweliny G. przeciwko Zes-
połowi Szkół Specjalnych [...] przy Szpitalu Klinicznym [...] w Ł. o odprawy emerytal-
ne, po rozpoznaniu w dniu 25 stycznia 2002 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi postanowie-
niem z dnia 6 września 2001 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1 KPC


,,Czy za nauczyciela ,,przechodzącego na emeryturę" uprawnionego do od-
prawy przewidzianej w art. 87 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nau-
czyciela (tj. Dz.U. z 1997 r. , Nr 56, poz. 357) w brzmieniu obowiązującym do dnia
wejścia w życie nowelizacji z dnia 18 lutego 2000 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 239) można
uznać nauczyciela, który przepracował w szkole co najmniej 20 lat i którego stosunek
pracy wygasł z upływem okresu pozostawania w stanie nieczynnym - w sytuacji, gdy
przed ustaniem zatrudnienia nabył on uprawnienia emerytalne i pobierał z tego tytułu
świadczenie?"

p o d j ą ł u c h w a ł ę:


Kontynuowanie nauczycielskiego zatrudnienia połączone z pobieraniem
emerytury nauczycielskiej nie pozbawia prawa do odprawy pieniężnej przewi-
dzianej w art. 87 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela
(jednolity tekst: Dz.U z 1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.), nauczyciela, którego sto-
sunek pracy wygasł z upływem okresu pozostawania w stanie nieczynnym i
przejścia na emeryturę, jeżeli wcześniej nie skorzystał on z uprawnienia do tej
odprawy.


U z a s a d n i e n i e

Przedstawione do rozpoznania zagadnienie prawne powstało na tle następu-
jącego stanu faktycznego. Powódki były zatrudnione na stanowiskach nauczycieli.
Ich stosunki pracy wygasły w dniu 29 lutego 2000 r. po upływie 6 miesięcznego
okresu pozostawania w stanie nieczynnym. Wcześniej w okresie pozostawania w
nauczycielskich stosunkach pracy powódki nabyły nauczycielskie uprawnienia eme-
rytalne. Jedna z nich (Barbara C.) kontynuując nauczycielskie zatrudnienie pobierała
świadczenie emerytalne w całości do czasu wygaśnięcia nauczycielskiego stosunku
pracy. Druga z powódek (Bogdana C.) początkowo zawiesiła nabyte już w 1992 r.
nauczycielskie uprawnienia emerytalne, a od 1 lutego 1992 r. pobierała je w zmniej-
szonej wysokości z powodu osiągania dochodu przekraczającego 130% przeciętne-
go wynagrodzenia z tytułu kontynuowanego zatrudnienia nauczycielskiego. Nato-
miast trzecia z powódek (Ewelina G.) pobierała emeryturę od 17 maja 1998 r. w
zmniejszonej wysokości z uwagi na osiągany dochód z tytułu dalszego zatrudnienia
nauczycielskiego, a ponadto od 1 kwietnia 1999 r. przyznano jej rentę z tytułu nie-
zdolności do pracy wskutek choroby zawodowej, co spowodowało, że od 1 września
1999 r. pobierała emeryturę oraz połowę świadczenia rentowego.
Po wygaśnięciu nauczycielskich stosunków pracy wskutek upływu okresu po-
zostawania w stanie nieczynnym powódki wystąpiły o przyznanie im prawa do od-
praw emerytalnych na podstawie art. 87 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.
Karta Nauczyciela (w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 18 lutego 2000 r.).
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwa, argumentując, że norma art. 87
ust. 2 Karty Nauczyciela warunkuje uzyskanie prawa do odprawy emerytalnej od
rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem nauczyciela na emeryturę, a
zatem przejście to i skorzystanie z uprawnień emerytalnych nie może wyprzedzać w
czasie rozwiązania stosunku pracy. Powódki mogły spełnić ten warunek, gdyby wy-
stąpiły o odprawy w datach nabycia uprawnień emerytalnych, ewentualnie mogły za-
wiesić pobieranie emerytury do czasu zakończenia stosunku pracy. Jednak nie pod-
jęły takich zachowań i przez okres dalszego nauczycielskiego zatrudnienia ich mie-
sięczne dochody ze stosunku pracy oraz z pobieranych emerytur były wyższe od
dochodów innych zatrudnionych nauczycieli, którzy nie pobierali świadczeń emery-
talnych. Ostatecznie Sąd Rejonowy wywiódł, że pobieranie chociażby w zmniejszo-
nej wysokości emerytury wyłącza możliwość przyznania pracownikowi odprawy eme-
rytalnej, gdyż takie zachowanie nie pozostaje wówczas w związku z przejściem na
emeryturę, a przyznanie im tego świadczenia byłoby naruszeniem społeczno-gospo-
darczego przeznaczenia prawa.
Rozpoznając apelacje powódek, które wskazywały na jednorazowy i pow-
szechny charakter odprawy pieniężnej, która przysługuje w związku z przejściem na
emeryturę i jest niezależna od przyczyn, które legły u podstaw rozwiązania stosunku
pracy, Sąd Okręgowy powziął wątpliwość ujętą w treści przedstawionego do rozs-
trzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego. Sąd Okręgowy wskazał na
dwa możliwe warianty rozwiązania. Według pierwszego z nich, nauczyciel, który w
trakcie zatrudnienia uzyskał uprawnienia emerytalne, nabywa prawo do odprawy
przewidzianej w art. 87 ust. 2 Karty Nauczyciela dopiero z dniem ustania stosunku
pracy, niezależnie od tego, co działo się z jego emeryturą w trakcie kontynuowanego
nauczycielskiego stosunku pracy, tj. w szczególności czy była ona pobierana, czy
podlegała zawieszeniu. Natomiast według przeciwnego poglądu, dalsze pozostawa-
nie w stosunku pracy połączone z pobieraniem świadczeń emerytalno-rentowych
wyłącza możliwość przyznania nauczycielowi odprawy emerytalnej w razie później-
szego rozwiązania stosunku pracy. Opowiadając się za pierwszym stanowiskiem
Sąd Okręgowy utrzymywał, że związek rozwiązania stosunku pracy z przejściem na
emeryturę polega na tym, że od momentu takiego definitywnego ustania stosunku
pracy emerytura staje się głównym źródłem utrzymania pracownika, który zakończył
zatrudnienie i nie otrzymuje już wynagrodzenia za pracę. Takie przejście na emery-
turę polega na zmianie pracowniczego statusu prawnego nauczyciela, który staje się
emerytem w następstwie definitywnego ustania stosunku pracy. Przysługująca wów-
czas odprawa emerytalna stanowi swoiste zadośćuczynienie pieniężne wypłacane
najczęściej długoletniemu pracownikowi, które ma na celu ,,ułatwienie mu przystoso-
wania się do nowych warunków, pełniąc rolę świadczenia socjalnego". Prawo do od-
prawy emerytalnej przewidzianej w art. 87 ust. 2 Karty Nauczyciela uzależnione jest
od kumulatywnego wystąpienia dwóch powiązanych ze sobą zdarzeń prawnych, tj.
ustania stosunku pracy i przejścia na emeryturę. Zdarzenia te wszakże nie muszą
zbiegać się w czasie i nabycie uprawnień emerytalno-rentowych może następować
nie tylko w dacie ustania stosunku pracy, ale także może je poprzedzać. Ponadto
niezrozumiałe i sprzeczne ze społecznym poczuciem sprawiedliwości byłoby pozba-
wienie powódek, będących długoletnimi nauczycielkami, praw do spornej odprawy,
przysługującej w zasadzie raz w życiu, tylko ze względu na wcześniej nabyte upraw-
nienia emerytalne.
Sąd Okręgowy wskazał, że zwolennicy odmiennego poglądu uznają, iż osoba
kontynuująca stosunek pracy po uzyskaniu uprawnień emerytalnych, z których ko-
rzysta, w istocie rzeczy zamienia prawo do odprawy emerytalnej na inne korzyści.
Mianowicie uzyskuje ona możność doliczenia dalszego zatrudnienia do stażu pracy,
a także możliwość przeliczenia emerytury według nowych zarobków. Dla takiego
pracownika - emerytura jest dodatkiem do wynagrodzenia za pracę, a nie odwrotnie
(wynagrodzenie nie jest dodatkiem do emerytury), a ponadto w trakcie kontynuowa-
nego zatrudnienia ,,osoba ta ma czas na przygotowanie się do zakończenia kariery
zawodowej". Wszystko to powoduje, że cel, któremu służy odprawa emerytalne, zo-
staje spełniony w inny korzystniejszy dla nauczyciela sposób. W tej koncepcji prawo
do odprawy emerytalnej nabywa tylko taki nauczyciel, który po uzyskaniu statusu
prawnego emeryta występuje z wnioskiem o rozwiązanie nauczycielskiego stosunku
pracy, ewentualnie taki, który zawiesza pobieranie świadczeń emerytalnych do czasu
ustania nauczycielskiego stosunku pracy. W ocenie Sądu Okręgowego zaakcepto-
wanie takiej koncepcji odprawy pieniężnej kolidowałoby wszakże z zasadą równo-
uprawnienia nauczycieli oraz niedyskryminacji pracowników ze względu na uzyskany
w trakcie zatrudnienia status emeryta (art. 112 i art. 113 KP w związku z art. 91c Karty
Nauczyciela).
Odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne wymaga także rozstrzyg-
nięcia istotnej kwestii, czy wygaśnięcie nauczycielskiego stosunku pracy z upływem
6 miesięcznego pozostawania w stanie nieczynnym, które następuje z przyczyn or-
ganizacyjnych pracodawcy, można kwalifikować jako rozwiązanie stosunku pracy w
związku z przejściem nauczyciela na emeryturę.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 87 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela
(jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.), w brzmieniu sprzed noweli-
zacji z dnia 18 lutego 2000 r. obowiązującym dla rozpoznawania sprawy, nauczy-
cielowi przechodzącemu na emeryturę lub rentę inwalidzką, który przepracował w
szkole co najmniej 20 lat, przyznaje się odprawę w wysokości trzymiesięcznego
wynagrodzenia ostatnio pobieranego w szkole będącej podstawowym miejscem
pracy. Uregulowanie to istotnie nie jest precyzyjne, jeżeli chodzi o rozumienie wyra-
żenia ,,nauczyciel przechodzący na emeryturę lub rentę" nabywający uprawnienie do
tej odprawy pieniężnej, która jakkolwiek nie jest wprost nazwana odprawą emerytal-
ną lub rentową, ale taki jej charakter nie może budzić wątpliwości, skoro to świad-
czenie pieniężne przysługuje nauczycielowi ,,przechodzącemu na emeryturę lub
rentę". Skład rozpoznający zagadnienie prawne podziela stanowisko zawarte w
uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2001 r., I PKN 172/00
(dotychczas niepublikowany), że przejściem na emeryturę jest zamiana statusu
prawnego pracownika lub pracownika-emeryta na status wyłącznie emeryta, co na-
stępuje zawsze i tylko przez definitywne ustanie stosunku pracy. Pracownik pobie-
rający równocześnie emeryturę w czasie nieprzerwanie trwającego stosunku pracy
nie przestaje być pracownikiem i przechodzi na emeryturę dopiero po ustaniu za-
trudnienia. Transponując ten pogląd na grunt rozpoznawanego zagadnienia praw-
nego należy przyjąć, że nauczyciel, który w czasie trwania nauczycielskiego zatrud-
nienia nabył prawo i skorzystał z nauczycielskich uprawnień emerytalnych, nie prze-
staje być nauczycielem, a zatem nie traci statusu pracownika. W konsekwencji nie
może być on traktowany jako nauczyciel przechodzący na emeryturę, albowiem ani
nabycie uprawnień emerytalnych (lub rentowych), ani skorzystanie z prawa do tych
świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie stanowią zdarzeń powodujących usta-
nie nauczycielskiego stosunku pracy, który jest nieprzerwanie kontynuowany. Taki
nauczyciel przechodzi zatem na emeryturę lub rentę dopiero po definitywnym ustaniu
nauczycielskiego stosunku pracy.
W uchwale z dnia 2 marca 1994 r., I PZP 4/94 (OSNAPiUS 1994 r. nr 2, poz.
24) Sąd Najwyższy wyraził wprawdzie pogląd, że pozostawanie w stosunku pracy z
jednoczesnym pobieraniem renty inwalidzkiej wyłącza możliwość przyznania pra-
cownikowi odprawy rentowej w razie rozwiązania stosunku pracy, to przy późniejszej
wykładni następstw tego rodzaju zdarzeń judykatura nie podtrzymuje już restrykcyj-
nego stanowiska, że w celu skutecznego nabycia prawa do odprawy emerytalnej lub
rentowej przejście na emeryturę lub rentę powinno nastąpić równocześnie z rozwią-
zaniem z tego powodu stosunku pracy. Argumentuje się bowiem, że przepisy szcze-
gólne przewidujące prawo do tego rodzaju odpraw pieniężnych nie zawierają za-
strzeżenia dotyczącego jednego określonego sposobu pojmowania związku przejścia
na emeryturę lub rentę warunkującego prawo do odprawy, a w szczególności przepi-
sy te nie przewidują możliwości pozbawienia prawa do tego świadczenia pracowni-
ków przechodzących na emeryturę, którzy kontynuując zatrudnienie nabyli i korzy-
stali z prawa do emerytury lub renty (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwiet-
nia 1999 r., I PKN 654/98, OSNAPiUS 2000 r. nr 13, poz. 502). Nie może przy tym
podlegać kwestii, że prawo do pieniężnej odprawy emerytalnej lub rentowej należy
do płacowych uprawnień pracowniczych, których można pozbawić pracownika wy-
łącznie w razie wystąpienia normatywnie określonej przeszkody (przesłanki nega-
tywnej) jego nabycia, którą jest wyłącznie zakaz ponownego nabycia tego prawa
przez pracownika, który wcześniej otrzymał odprawę (por. art. 921 § 2 KP). Nie mają
zatem oparcia normatywnego poglądy, iż osoba kontynuująca stosunek pracy po
uzyskaniu uprawnień emerytalnych, z których korzysta, w istocie rzeczy zamienia
prawo do odprawy emerytalnej na inne korzyści. Skład rozpoznający zagadnienie
prawne podzielił w tym względzie stanowisko Sądu Okręgowego, że zaakceptowanie
takiej koncepcji pozbawienia powódek prawa do odprawy pieniężnej kolidowałoby z
zasadą równouprawnienia nauczycieli oraz niedyskryminacji pracowników ze
względu na uzyskany w trakcie zatrudnienia status emeryta (art. 112 i art. 113 KP w
związku z art. 91c Karty Nauczyciela).
W dalszej kolejności należy zwrócić uwagę na potrzebę wykładania przepisów
o odprawach emerytalnych lub rentowych przy uwzględnieniu formuły zawartej w art.
921 KP, który wprowadził powszechną zasadę, że każdemu pracownikowi przecho-
dzącemu na emeryturę lub rentę przysługuje odprawa pieniężna w wysokości co
najmniej jednego miesięcznego wynagrodzenia, która jest uzależniona wyłącznie od
definitywnego ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub
rentę. Z powyższego wyprowadza się konkluzję, że odprawa pieniężna przysługuje
zawsze, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z przejściem pra-
cownika na emeryturę, choćby ją wcześniej pobierał (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 6 czerwca 2000 r., I PKN 700/99, OSNAPiUS 2001 r. nr 15, poz. 486). Według
tej koncepcji decyduje fakt przejścia na emeryturę lub rentę połączony z definityw-
nym ustaniem stosunku pracy, tj. utrata pracowniczego statusu prawnego na rzecz
statusu wyłącznie emeryta lub rencisty. Nabycie lub ustalenie prawa do emerytury
lub renty, a nawet jej wypłata przed ustaniem zatrudnienia, nie wyłączają zatem
prawa do omawianej odprawy pieniężnej, jeżeli wcześniej takie świadczenie nie
zostało wypłacone w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, bądź w związku z
nabyciem uprawnień emerytalnych lub rentowych.
Wreszcie, w ocenie składu rozpoznającego zagadnienie prawne, ustanie nau-
czycielskiego stosunku pracy z upływem okresu pozostawania w stanie nieczynnym
przez pobierającego świadczenia emerytalne nauczyciela, prowadzące do definityw-
nego ustania stosunku pracy i przejścia na status emeryta, uprawnia go do odprawy
pieniężnej, jeżeli wcześniej nie skorzystał on z tego świadczenia. Zbieg tych zdarzeń
powoduje bowiem, że w dacie ostatecznego ustania nauczycielskiego stosunku
pracy z upływem okresu pozostawania w stanie nieczynnym - takiego nauczyciela
należy traktować jako przechodzącego na emeryturę w rozumieniu art. 87 ust. 2
Karty Nauczyciela. Przepis ten nie uzależnia prawa do odprawy od określonego spo-
sobu zakończenia nauczycielskiego stosunku pracy, ale od przejścia na emeryturę w
związku z jego definitywnym ustaniem. Z tych przyczyn wykładnia zawarta w senten-
cji podjętej uchwały ma zastosowanie również do aktualnego normatywnego brzmie-
nia art. 87 ust. 2 Karty Nauczyciela (obowiązującego po nowelizacji z dnia 18 lutego
2000 r. - Dz.U. z 2000 r. Nr 19, poz. 239).
========================================