Uchwała z dnia 16 września 1998 r.
III ZP 23/98


Przewodniczący SSN: Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Maria Mańkowska, Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Witolda Bryndy
po rozpoznaniu w dniu 16 września 1998 r. sprawy z wniosku Zofii W. przeciwko
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi we Wrocławiu o wysokość emery-
tury, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apela-
cyjnego we Wrocławiu z dnia 4 marca 1998 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 390
§ 1 KPC:


Czy przy ustaleniu wysokości emerytury uwzględnia się, przypadające po
przyznaniu tego świadczenia, okresy niewykonywania pracy w granicach do 6 lat,
spowodowane koniecznością opieki nad innym niż dziecko członkiem rodziny, zali-
czonym do I grupy inwalidów, tj. okresy nieskładkowe wymienione w art. 4 ust. 1 pkt
8 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104 poz. 450 z
późn. zmianami), pomimo że zaprzestanie wykonywania zatrudnienia przez osobę
zainteresowaną nie zostało spowodowane koniecznością sprawowania opieki nad
członkiem rodziny ?

p o d j ą ł następująca uchwałę:


Przy ponownym ustaleniu wysokości emerytury uwzględnia się przypa-
dające po przyznaniu tego świadczenia okresy niewykonywania pracy w grani-
cach do 6 lat, spowodowane koniecznością opieki nad innym niż dziecko
członkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów, tj. okresy nieskładkowe
wymienione w art. 4 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewalo-
ryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie nie-
których ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Rozpatrywane zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu
faktycznego. Ubezpieczona Zofia W., urodzona 14 stycznia 1940 r., została zwol-
niona z pracy z dniem 30 września 1993 r. z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Po
rozpoznaniu wniosku emerytalnego z dnia 12 września 1993 r. ubezpieczona
uzyskała od dnia 1 października 1993 r. prawo do wcześniejszej emerytury. Do obli-
czenia wysokości przyznanego świadczenia organ rentowy przyjął 35 lat okresów
składkowych oraz 2 miesiące okresów nieskładkowych - okresów zasiłkowych.
W dniu 19 października 1995 r. ubezpieczona złożyła wniosek o uwzględnie-
nie jej do wzrostu świadczenia - okresu nieskładkowego od dnia 7 grudnia 1994 r.,
będącego okresem niewykonywania pracy z powodu sprawowania opieki nad siostrą
Franciszką, zaliczoną od dnia 25 sierpnia 1992 r. do I grupy inwalidów z ogólnego
stanu zdrowia, przedkładając dokumenty potwierdzające inwalidztwo siostry oraz
kserokopię wypisu z dowodu osobistego o zameldowaniu w miejscu zamieszkania
siostry. Organ rentowy uwzględnił ten wniosek i zaliczył ubezpieczonej okres nies-
kładkowy od dnia 7 grudnia 1994 r. do dnia 17października 1995 r. (data sporządze-
nia wniosku), tj. 10 miesięcy i 13 dni oraz zwiększył od dnia 1 lipca 1995 r. wysokość
wypłacanej ubezpieczonej emerytury.
W dniu 24 października 1996 r. ubezpieczona wystąpiła z kolejnym wnioskiem
o zaliczenie jej dalszego okresu sprawowania opieki nad siostrą. Tym razem organ
rentowy - powołując się na stanowisko Departamentu Emerytur i Rent Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 21 maja 1996 r. - wydał w dniu 9
grudnia 1996 r. decyzję negatywną, argumentując, że przypadający po przyznaniu
emerytury lub renty okres niewykonywania pracy z powodu konieczności opieki nad
członkiem rodziny - inwalidą I grupy - podlega uwzględnieniu jako okres nieskładko-
wy wyłącznie w przypadku, gdy konieczność takiej opieki była przyczyną zaprzesta-
nia wykonywania zatrudnienia.
Odwołanie ubezpieczonej uwzględnił Sąd pierwszej instancji, który wyrokiem z
dnia 10 października 1997 r. zmienił zaskarżoną decyzję, ustalając, że ubezpieczona
udowodniła okres nieskładkowy - okres opieki nad siostrą - inwalidką I grupy, nad
którą sprawuje opiekę od 1982 r., w którym siostra, będąca osobą samotną, uległa
wypadkowi.
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
Sąd Apelacyjny odniósł do potrzeby wyjaśnienia kwestii prawidłowej interpretacji art.
4 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o
zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104,
poz. 450 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa rewaloryzacyjna lub ustawa). Z jed-
nej strony treść tej normy - w kontekście całego przepisu art. 4 ustawy - przemawia
za tym, aby ,,zastępowanie okresów składkowych okresami nieskładkowymi przy
ustalaniu prawa i wysokości świadczeń miało na celu zrekompensowanie osobom
zainteresowanym sytuacji, gdy z przyczyn wymienionych w tym artykule nie mogły
wykonywać pracy". Przy takim ujęciu sprawy należałoby podzielić stanowisko organu
rentowego, że przy ustaleniu prawa i wysokości świadczeń uwzględnia się wyłącznie
okresy nieskładkowe, które przypadały przed nabyciem uprawnień emerytalno-ren-
towych.
Z drugiej strony przepis art. 4 ust. 1 pkt 8 ustawy rewaloryzacyjnej nie posłu-
guje się określeniem ,,okresy przerw w pracy", jak to ma miejsce w art. 4 ust. 1 pkt 9
ustawy, lecz stanowi jedynie o okresach ,,niewykonywania pracy" z powodu koniecz-
ności sprawowania opieki nad innym niż dziecko członkiem rodziny - inwalidą I grupy,
a jedyne ograniczenie przewidziane w art. 4 ust. 2 ustawy dotyczy ustawowo okreś-
lonego maksymalnego wymiaru uwzględnianego okresu nieskładkowego. W ocenie
Sądu Apelacyjnego taka regulacja bardziej uzasadnia stanowisko, że przy ustalaniu
wysokości emerytury lub renty inwalidzkiej uwzględnia się każdy okres sprawowania
opieki nad członkiem rodziny - inwalidą I grupy, choćby zaprzestanie zatrudnienia nie
było spowodowane koniecznością takiej opieki, której sprawowanie przypada po
przyznaniu świadczenia. Skoro emeryt lub rencista ma prawo do zwiększenia pobie-
ranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego z tytułu wykonywania zatrudnienia
po przyznaniu świadczenia, to nie może być w gorszej sytuacji emeryt, który nie
może podjąć zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej z powodu konieczności spra-
wowania opieki nad członkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Pozytywna odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne wynika już z
samego gramatycznego brzmienia art. 4 ust. 1 pkt 8 ustawy rewaloryzacyjnej, który
nakazuje uwzględniać wymienione w nim okresy niewykonywania pracy, w granicach
do 6 lat, spowodowane koniecznością opieki nad innym niż dziecko członkiem rodzi-
ny zaliczonym do I grupy inwalidów jako okresy nieskładkowe przy ustalaniu prawa i
wysokości świadczeń bez jakichkolwiek dalszych warunków, za wyjątkiem łącznego
ograniczenia rozmiaru okresów nieskładkowych, które nie mogą przekraczać jednej
trzeciej uwzględnionych okresów składkowych (art. 4 ust. 2 tej ustawy). Regulacja ta
wynikała z wielokrotnie podkreślanej jakościowej zmiany normatywnej w zakresie
uwzględnienia okresów składkowych i nieskładkowych, która pozwalała uwzględniać
jako okresy nieskładkowe również okresy niewykonywania pracy z powodu opieki,
które nie były przerwami w pracy, ale były związane ze sprawowaniem opieki nad
innym niż dziecko członkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów (art. 13 ust. 3
pkt 1 b ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin - Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o z.e.p.).
Po wejściu w życie ustawy rewaloryzacyjnej nie jest zatem niezbędne wykazanie
związku przyczynowego pomiędzy zaprzestaniem pracy a sprawowaniem takiej
opieki, skoro okresami nieskładkowymi są już okresy niewykonywania pracy, w gra-
nicach do 6 lat, spowodowane sprawowaniem opieki nad innym niż dziecko człon-
kiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów, które niekonieczne stanowiły okresy
przerwania pracy dla sprawowania takiej opieki. Uznając takie okresy niewykonywa-
nia pracy za okresy nieskładkowe ustawodawca wyszedł z założenia, że zakres
niezbędnej opieki ze względu na niemożność samodzielnej egzystencji inwalidy I
grupy wymaga tak znacznego rozmiaru i nakładu czynności opiekuńczych, że nie jest
możliwe ich pogodzenie z równoczesnym wykonywaniem pracy. W konsekwencji
zawarte w zakwestionowanej decyzji odmienne stanowisko organu rentowego o
możliwości uwzględniania tylko takich okresów opieki, które wymagały faktycznego
zaprzestania zatrudnienia ( okresów przerw w pracy) jest oczywiście bezzasadne na
gruncie art. 4 ust. 2 pkt 8 ustawy rewaloryzacyjnej.
W dalszej kolejności należało podkreślić, że analizowany przepis nie ograni-
cza dopuszczalności zaliczania takiego okresu nieskładkowego wyłącznie przy
pierwszorazowym ustaleniu uprawnień emerytalno-rentowych, skoro ubezpieczony
może zgłaszać wnioski o zaliczenie do stażu emerytalno-rentowego okresów skład-
kowych i nieskładkowych, jeżeli poprzednio okresy takie nie był uwzględnione, bądź
były uwzględnione w mniejszym rozmiarze. Taka konstatacja wynika z wyraźnych
dyspozycji określonych w art. 33 ust. 2 oraz art. 331 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej,
które dopuszczają każdorazowo ponowne ustalenie wysokości emerytury lub renty, w
razie złożenia wniosku o doliczenie nie uwzględnionych dotychczas w wymiarze
świadczenia okresów składkowych lub nieskładkowych, nie wiążąc tego z wymaga-
niem wykonywania zatrudnienia po przyznaniu tych świadczeń. Takie bowiem ogra-
niczenie wynikające w poprzednim stanie prawnym z art. 79 ustawy o z.e.p. jest
sprzeczne z treścią art. 33 ust. 2 i 331 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej, a przez to poz-
bawione waloru prawnego, stosownie do art. 45 ust. 1 tej ustawy.
Równocześnie w judykaturze Sądu Najwyższego, wyjaśniającej art. 33 ust. 2
ustawy rewaloryzacyjnej, przekonująco wskazano, że nowe uregulowania prawne
wprowadzające - w miejsce dotychczasowego podziału okresów wpływających na
powstanie prawa i wysokość świadczeń emerytalno-rentowych na okresy: zatrud-
nienia, równorzędne z zatrudnieniem i zaliczalne do okresów zatrudnienia - podział
na okresy: składkowe i nieskładkowe, stosuje się zarówno do okresów pochodzących
sprzed daty złożenia wniosku o świadczenie, jak i przypadających po tej dacie (por.
uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 25 maja 1994 r., II UZP 12/94 i z dnia 8 lipca
1994 r., II UZP 6/94, OSNAPiUS 1994 nr 8 poz. 132 i 133). Przy ponownym ustaleniu
wysokości emerytury lub renty należy zatem uwzględniać wnioski o doliczenie
wszystkich nie uwzględnionych dotychczas okresów nieskładkowych, tj. zarówno
tych, które przed wejściem w życie ustawy rewaloryzacyjnej nie podlegały zaliczeniu
do wzrostu świadczenia i które dopiero po przyznaniu świadczenia zostały
normatywnie określone w art. 4 ust. 2 jako okresy nieskładkowe, jak i tych okresów
nieskładkowych, które zaistniały (wystąpiły) po przyznaniu świadczenia. Dlatego przy
rozpatrywaniu wniosku o doliczenie kolejnych okresów ubezpieczenia do wymiaru
świadczeń emerytalno-rentowych zachodziła konieczność uwzględnienia również
okresów składkowych jak i nieskładkowych przypadających po przyznaniu
świadczenia, co zostało w sposób jednoznaczny potwierdzone w wyroku Sądu Naj-
wyższego z dnia 15 lutego 1995 r. (II URN 4/95, OSNAPiUS 1995 nr 15 poz. 194). W
aktualnym stanie prawnym obowiązek taki znalazł normatywny wyraz w treści art. 331
ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej, który nakazuje doliczać wszelkie okresy składkowe
lub nieskładkowe dotychczas nie uwzględnione w wymiarze świadczenia, jeżeli
emeryt lub rencista zgłosi wniosek o ponowne ustalenie wysokości świadczenia, tj. w
szczególności te okresy, które miały miejsce po przyznaniu świadczenia i wpływają
na jego wzrost.
Podejmując uchwałę w sprawie, w której Sąd Apelacyjny w istocie rzeczy nie
miał zasadniczych wątpliwości co do twierdzącej odpowiedzi na przedstawione za-
gadnienie prawne, Sąd Najwyższy kierował się nadto potrzebą zasygnalizowania
istotnych elementów składowych pojęcia nieskładkowego okresu niewykonywania
pracy, spowodowanego koniecznością opieki nad innym niż dziecko członkiem ro-
dziny zaliczonym do I grupy inwalidów. W ocenie Sądu Najwyższego w tym składzie
orzekającym, analizowany okres nieskładkowy powinien odpowiadać rygorom prawa
ubezpieczeń społecznych, przeciwdziałającym wykładni rozszerzającej analizowa-
nego przepisu, bądź nadużywaniu przewidzianego w nim uprawnienia wobec bez-
względnie obowiązującego charakteru norm prawnych systemu ubezpieczeń spo-
łecznych. Nie może być kwestyjne, że uwzględnienie wymienionego w art. 4 ust. 2
pkt 8 ustawy rewaloryzacyjnej okresu nieskładkowego umożliwia jedynie niewyko-
nywanie pracy spowodowane sprawowaniem opieki nad członkiem rodziny - inwalidą
I grupy. Dlatego nie jest takim okresem nieskładkowym niewykonywanie pracy
spowodowane koniecznością opieki nad inwalidą I grupy, nie będącym członkiem
rodziny ubezpieczonego.
Dopuszczalność doliczenia analizowanego okresu nieskładkowego wymaga
odniesienia się do określenia członków rodziny w pojęciu prawa ubezpieczeń spo-
łecznych, wyraża się przede wszystkim osoby uprawnione do nabycia świadczeń z
ubezpieczenia społecznego, tj. prawa do renty rodzinnej (art. 38 ustawy o z.e.p.) lub
do zasiłku opiekuńczego (art. 35 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa - jedno-
lity tekst: Dz. U z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.), które pozostają we wspólnym
gospodarstwie domowym z ubezpieczonym. Ustalenie stosunku rzeczywistej wspól-
noty domowej między ubezpieczonym sprawującym opiekę a podopiecznym człon-
kiem rodziny, będącym inwalidą I grupy, jest z reguły konieczne dla wyeliminowania
ewentualnych nadużyć w zakresie korzystania z uprawnień przewidzianych w prawie
ubezpieczeń społecznych. Równocześnie jednak pojęcie wspólnoty domowej nie
może być pojmowane nazbyt rygorystyczne, jako konieczność wspólnego za-
mieszkiwania i prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego, jeżeli okoliczności
faktyczne konkretnej sprawy potwierdzają rzeczywiste sprawowanie opieki nad
członkiem rodziny - inwalidą I grupy. Taka sytuacja miała miejsce w rozpoznawanej
sprawie i znalazła wyraz w trafnym uznaniu uprawnień ubezpieczonej, która sprawuje
opiekę nad mieszkającą w pobliżu siostrą inwalidą I grupy - osobą samotną, nad
którą ze względu na rodzaj ciężkiego schorzenia roztoczyła stałe czynności
opiekuńcze, a w ostatnim okresie uzyskała wspólne zameldowanie w lokalu siostry.
Konieczność realnego sprawowania opieki przez ubezpieczonego nad członkiem
rodziny - inwalidą I grupy wymaga nadto ustalenia, że - poza ubezpieczonym ubie-
gającym się o uwzględnienie tego okresu - nie ma innych domowników, mogących i
zobowiązanych zapewnić opiekę niesprawnemu członkowi rodziny - inwalidzie I
grupy. Nadto - okres sprawowania opieki nad innym niż dziecko członkiem rodziny
zaliczonym do I grupy inwalidów może być uwzględniony jako okres nieskładkowy w
zasadzie tylko jednej osobie uprawnionej, a w razie szczególnych przypadków
sprawowania dalszej opieki przez innego (kolejnego) członka rodziny - w łącznym
rozmiarze opieki nie przekraczającym 6 lat. Innymi słowy, nie jest uzasadniony
swoisty ,,zbieg" uprawnień do uwzględnienia analizowanego okresu nieskładkowego
więcej niż jednej osobie z tytułu sprawowania opieki w tym samym okresie nad tym
samym członkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów, bądź w większym wy-
miarze niż 6 lat opieki łącznie.
Ustalenie zasygnalizowanych uwarunkowań jest niezbędne dla prawidłowego
stosowania wynikających z art. 4 ust. 2 pkt 8 ustawy rewaloryzacyjnej.
========================================