Uchwała z dnia 28 marca 2001 r.
III ZP 2/01


Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie: SN Maria
Tyszel, SA Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego w sprawie z wniosku Marka K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w S. o niedokonywanie potrąceń ze świadczenia i umorze-
nie zadłużenia na koncie Funduszu Alimentacyjnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym dnia 28 marca 2001 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny w Lublinie postanowieniem z dnia 21 grudnia 200 r. [...] do rozstrzygnię-
cia w trybie art. 390 § 1 KPC


Czy zobowiązany do alimentów może domagać się w postępowaniu sądowym
umorzenia należności funduszu alimentacyjnego ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie umorzenia
należności funduszu alimentacyjnego przysługuje odwołanie do sądu pracy i
ubezpieczeń społecznych.

U z a s a d n i e n i e

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało na tle nastę-
pującego stanu faktycznego. Decyzją z dnia 29 lipca 1999 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych-Oddział w S. stwierdził, że od dnia 1 sierpnia 1999 r. wnioskodawca
Marek K. będzie otrzymywał rentę z tytułu niezdolności do pracy w kwocie 341,23 zł,
bowiem pozostała część świadczenia w wysokości 172,72 zł podlega potrąceniu z
tytułu zadłużenia wobec funduszu alimentacyjnego.
Decyzją z dnia 6 października 1999 r. Dyrektor Oddziału ZUS odmówił wnios-
kodawcy umorzenia zadłużenia wobec tego funduszu. Odwołanie Marka K. od pierw-
szej z tych decyzji Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedl-
cach oddalił, a w części dotyczącej umorzenia zadłużenia odrzucił (wyrok z dnia 28
grudnia 1999 r. [...]). Sąd ten ustalił, że wnioskodawca od lutego 1983 r. pobiera
rentę z tytułu niezdolności do pracy, która od dnia 13 maja 1991 r. została zajęta
przez Komornika Sądu Rejonowego dla W.-P. z tytułu egzekucji świadczeń alimenta-
cyjnych. Wysokość tych potrąceń była różna w różnych okresach, ostatnio organ
rentowy wypłacał wnioskodawcy kwotę 341,23 zł. W ocenie Sądu wydając pierwszą
z zaskarżonych decyzji organ rentowy nie naruszył prawa - art. 139 ust. 1 pkt 3, 140
ust. 1 pkt 1 oraz 141 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Co do drugiej z tych decyzji, Sąd uznał, że umorzenie należności wobec fun-
duszu alimentacyjnego, należy w myśl art. 17 ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o fundu-
szu alimentacyjnym (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 45, poz. 200 ze zm.), do wy-
łącznej kompetencji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, droga sądowa jest więc w
takich sprawach wyłączona, co uzasadnia odrzucenie odwołania.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy od tego wyroku Sąd Apelacyjny powziął
poważna wątpliwość prawna wskazana w postanowieniu. Według tego Sądu do
czasu wejścia w życie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych sprawa nie budziła wątpliwości. Decyzje organu rentowego miały w
takich sprawach charakter uznaniowy, co wyłączało składanie w nich odwołania do
sądu - art. 23 ust. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.). W
nowym stanie prawnym kwestia ta może budzić wątpliwości gdy się weźmie pod
uwagę, że w obecnie obowiązującej ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych
nie wymienia się wśród decyzji ZUS podlegających zaskarżeniu decyzji dotyczących
świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, skoro ustawa
nie wyłącza jednak wyraźnie takich decyzji z możliwości ich zaskarżenia do sądu,
odwołanie od nich winno przysługiwać. Wniosek taki wynika także z uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 30 czerwca 2000 r., III ZP 15/00.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Za powołaną wyżej uchwałą z dnia 30 czerwca 2000 r. (OSNAPiUS 2000 nr
23, poz. 864), w której Sąd Najwyższy uznał, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych odmawiająca umorzenia w całości lub w części należności z tytułu składek,
podlega merytorycznej kontroli sądu, należy powtórzyć przede wszystkim, że w ure-
gulowaniach organizacji ubezpieczeń społecznych doszło do znaczącej zmiany stanu
prawnego powstałej w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.).
Ustawa ta, określająca między innymi zasady podlegania ubezpieczeniom społecz-
nym i zasady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne, a także zasady działa-
nia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 2 ust. 1 pkt 1, 2 i 6 ustawy), uchyliła w
całości, między innymi, ustawę z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowa-
niu ubezpieczeń społecznych, w której przewidując prawo odwołania do sądu od de-
cyzji organu rentowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, wyraźnie
wskazano, że nie przysługuje ono w sprawach, w których decyzja zależy od swobod-
nego uznania (art. 23 ust. 1 pkt 1 i ust. 4 ustawy o organizacji i finansowaniu ubez-
pieczeń społecznych). W aktualnym stanie prawnym (art. 83 ust 1 pkt 3 i ust. 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), Zakład wydaje decyzje w zakresie
indywidualnych spraw dotyczących w szczególności ustalania wymiaru składek, a
także umarzania należności z tytułu składek, przy czym wyliczenie tych decyzji w
powołanym wyżej przepisie, nie ma charakteru wyczerpującego (świadczy o tym
sformułowanie ,, w szczególności "), co trafnie zauważył Sąd Apelacyjny. Od decyzji
Zakładu przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według zasad okreś-
lonych w przepisach KPC. Jedynie od decyzji przyznającej świadczenie w drodze
wyjątku oraz od decyzji odmownej w tego rodzaju sprawach odwołanie nie przysłu-
guje (art. 83 ust. 4 tej ustawy). Ta nie budząca, w ocenie Sądu Najwyższego, wątpli-
wości interpretacyjnych na tle wykładni gramatycznej zasada oznacza, że w aktual-
nym stanie prawnym kognicja sądu jest wyłączona tylko w sprawach dotyczących
decyzji przyznających albo odmawiających przyznania świadczenia w drodze wyjąt-
ku. Brak podstaw do wyłączania dopuszczalności zaskarżenia innych decyzji Zakła-
du w sprawach wymienionych w ustawie, ,,według zasad określonych w przepisach
KPC ", w tym dotyczących świadczeń z funduszu alimentacyjnego, są to bowiem
sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 476 § 2 pkt 1 i 3 KPC) i jako takie
mają charakter sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 KPC.
Powyżej przytoczone wywody uzasadniały stanowisko zawarte w powołanej
wyżej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2000 r. i znajdują zastosowanie
także dla rozstrzygnięcia obecnego zagadnienia prawnego.
Stosownie do art. 18 ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyj-
nym przewidziane w tej ustawie decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wydają
właściwe organy tego Zakładu zaś od decyzji (wszystkich wydawanych w sprawie
świadczeń z funduszu alimentacyjnego w oparciu o ustawę z dnia 18 lipca 1974 r.), o
których mowa w ust. 1, przysługują środki odwoławcze przewidziane dla odwołań w
sprawach o świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Przepis art. 17 ustawy upo-
ważnił ZUS do umorzenia w szczególnie uzasadnionych wypadkach należności fun-
duszu alimentacyjnego między innymi od osób zobowiązanych do alimentów. Wy-
mienione w tych przepisach decyzje podejmowane są w indywidualnych sprawach
dotyczących ubezpieczeń społecznych - art. 83 ust. 1 ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych - od których, zgodnie z ust. 2 tego przepisu, przysługuje odwołanie
do właściwego sądu według zasad określonych w przepisach KPC. Pozwala to na
wyrażenie stanowiska, że w aktualnym stanie prawnym decyzja organu rentowego
odmawiająca umorzenia zaległości z funduszu alimentacyjnego osobie zobowiązanej
do alimentów podlega merytorycznej kontroli sądu, który w przypadku wniesienia od
decyzji odmownej odwołania, ocenia czy zachodzą szczególnie uzasadnione wypad-
ki pozwalające na umorzenie takich należności.
W kontekście powyższych uwag warto odnotować stanowisko Sądu Najwyż-
szego zawarte w postanowieniu z dnia 18 maja 2000 r., II UKN 345/00 (OSNAPiUS
2000 nr 18 okładka), według którego decyzja ZUS w przedmiocie umorzenia zaległo-
ści z funduszu alimentacyjnego miała charakter uznaniowy, stąd też nie służyło od
niej odwołanie do sądu w myśl art. 23 ust. 1 pkt 2 ustawy o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych. Stanowisko to na gruncie poprzedniego stanu prawnego
nie mogło budzić wątpliwości, obecnie jednak - z przyczyn wyżej przytoczonych -
nie zachowało aktualności.
Wyrażając przedstawione w uchwale stanowisko, uwzględniono, jako wska-
zówki interpretacyjne, zasady zawarte w art. 45 ust. 1 i 77 ust. 2 Konstytucji. Według
tych zasad, każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez
właściwy (...) sąd, zaś ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia
naruszonych wolności lub praw.
Z tych wszystkich względów orzeczono jak w sentencji uchwały.
========================================