Uchwała z dnia 7 stycznia 2000 r.
III ZP 18/99


Przewodniczący: SSN Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), Sę-
dziowie SN: Józef Iwulski, Jerzy Kwaśniewski.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, w sprawie z powództwa Dariusza K. przeciwko Jackowi N. - właścicie-
lowi firmy ,,N.-P." w N.D.M. o odprawę rentową, po rozpoznaniu na posiedzeniu jaw-
nym dnia 7 stycznia 2000 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Okrę-
gowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie postanowieniem z dnia
14 października 1999 r., do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1 KPC:


Czy pracownikowi przysługuje odprawa rentowa, przewidziana w art. 921 § 1
kp w sytuacji, gdy łączyła go z pracodawcą umowa o pracę na czas określony, w
czasie trwania której pobierał zasiłek chorobowy przez okres wykraczający poza ter-
min, do którego miał trwać stosunek pracy, a następnie uzyskał prawo do renty inwa-
lidzkiej ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Pracownikowi, który przeszedł na rentę inwalidzką (rentę z tytułu nie-
zdolności do pracy) po rozwiązaniu się umowy o pracę na czas określony,
przysługuje jednorazowa odprawa pieniężna na podstawie art. 921 § 1 KP, gdy
pracownik stał się niezdolny do pracy wskutek choroby stwierdzonej w czasie
zatrudnienia i prowadzącej, po nieprzerwanym okresie pobierania zasiłku cho-
robowego, do przyznania mu renty.

U z a s a d n i e n i e

Postanowieniem z dnia 14 października 1999 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie przedstawił Sądowi Najwyższemu na pods-
tawie art. 390 § 1 KP do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, sformułowane w sentencji tego postanowienia. Powyższe zagadnienie
powstało w następującym stanie faktycznym sprawy.
Powód Dariusz K. zawarł z Jackiem N. - właścicielem firmy ,,N.-P." umowę o
pracę na czas określony od dnia 12 sierpnia do dnia 27 października 1997 r., w peł-
nym wymiarze czasu pracy, na stanowisku konwojenta-kierowcy. W dniu 23 września
1997 r. powód zachorował i otrzymał zwolnienie lekarskie od pracy trwające aż do
dnia 21 marca 1998 r. W tym czasie pobierał zasiłek chorobowy. W dniu 22 marca
1998 r. powód nabył uprawnienia do renty z tytułu niezdolności do pracy, co stwier-
dził Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W. w decyzji z dnia 16 czerwca
1998 r., przyznającej mu rentę od dnia wyczerpania zasiłku chorobowego. Wyrokiem
z dnia 13 kwietnia 1999 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy dla Warszawy Pragi zasądził od
pozwanego na rzecz powoda odprawę pieniężną przewidzianą w art. 921 § 1 KP,
uznając, że istnieje związek funkcjonalny między ustaniem stosunku pracy a przejś-
ciem powoda na rentę, który nie został niczym unicestwiony.
W apelacji od tego wyroku pozwany zarzucił, że stosunek pracy powoda nie
uległ rozwiązaniu, lecz ustał wskutek upływu czasu, na który została zawarta umowa
o pracę. Zatem - zdaniem pozwanego - Sąd Rejonowy dokonał rozszerzającej wy-
kładni art. 921 KP.
Rozpoznając apelację, Sąd Okręgowy uznał, że poważne wątpliwości budzi
kwestia, czy pracownikowi przysługuje odprawa z tytułu przejścia na rentę inwalidzką
w sytuacji, gdy łączyła go z pracodawcą umowa o pracę na czas określony, w czasie
trwania której pracownik pobierał zasiłek chorobowy przez okres wykraczający poza
termin, do którego umowa miała trwać, po czym uzyskał prawo do renty inwalidzkiej.
Sąd Okręgowy zauważył, że istota tych wątpliwości sprowadza się głównie do tego,
czy ze względu na rodzaj zawartej umowy rozwiązanie stosunku pracy pozostawało ,,
w związku z przejściem na rentę". Niemniej Sąd ten skłaniał się raczej do odpowiedzi
twierdzącej na powyższe pytanie, wskazując, że podobny pogląd wyraził już Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 2 marca 1994 r., I PZP 4/94 (OSNAPiUS
1994 r. Nr 2, poz. 110).Orzeczenie to jednak nie rozwiało nadal istniejących wątpli-
wości.
Prokurator wniósł o udzielenie odpowiedzi twierdzącej na przedstawione za-
gadnienie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) został dodany do Kodeksu pracy art.
921. Przepis ten w § 1 stanowi, że pracownikowi spełniającemu warunki uprawniają-
ce do renty inwalidzkiej lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z
przejściem na rentę lub emeryturę, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości jed-
nomiesięcznego wynagrodzenia. Wprowadzenie do Kodeksu pracy powyższego
unormowania oznacza, że odprawa nabrała charakteru powszechnego świadczenia,
to jest świadczenia przysługującego wszystkim pracownikom, których stosunek pracy
ustał w warunkach określonych tym przepisem. Brak innych - poza przewidzianymi
w art. 921 KP - warunków nabycia prawa do odprawy uzasadnia tezę, że omawiane
świadczenie przysługuje bez względu na rodzaj umowy o pracę (terminowa czy bez-
terminowa), przyczynę niezdolności do pracy (ogólny stan zdrowia, choroba zawo-
dowa czy wypadek przy pracy), zakres tej niezdolności (całkowita czy częściowa),
charakter renty (stała czy okresowa). Nie ma również wpływu na prawo do odprawy
długość okresu zatrudnienia u danego pracodawcy. Ponadto z wymienionego przepi-
su wynika gwarantowana nim wysokość odprawy pieniężnej jako świadczenia nie
niższego niż jednomiesięczne wynagrodzenie pracownika.
Rozważania nad treścią art. 921 § 1 KP pozwalają przyjąć, że nabycie prawa
do odprawy pieniężnej zależy od powstania następujących okoliczności : spełnienia
przez pracownika warunków uprawniających do renty, ustania stosunku pracy,
zmiany statusu prawnego pracownika z pracownika na osobę pobierającą określone
świadczenie oraz związku między ustaniem stosunku pracy a przejściem pracownika
na rentę. Z punktu widzenia przedstawionego zagadnienia prawnego istotne znacze-
nie ma ostatnia z wymienionych przesłanek, tj. ,,związek" między rozwiązaniem sto-
sunku pracy a przejściem pracownika na rentę.
Kwestia ta nie jest w orzecznictwie nowa. Przed wprowadzeniem do Kodeksu
pracy odpraw pieniężnych, jako świadczenia przysługującego wszystkim pracowni-
kom, odprawy te występowały na szeroką skalę w przepisach regulujących w sposób
szczególny uprawnienia niektórych kategorii pracowników oraz w układach zbioro-
wych pracy. Nie zawsze jednak warunki ich nabycia, a także wysokość, były takie,
jak przyjął Kodeks pracy. W postanowieniach niektórych z tych aktów prawnych wa-
runkiem nabycia prawa do odprawy nie był bowiem ,,związek" rozwiązania stosunku
pracy z przejściem pracownika na rentę inwalidzką (obecnie: na rentę z tytułu nie-
zdolności do pracy), lecz ,,przejście" pracownika na tę rentę (lub emeryturę), a nie-
kiedy nawet ,,bezpośrednie przejście" na rentę inwalidzką po przepracowaniu okreś-
lonego - zwykle dłuższego - czasu w jednostkach organizacyjnych np. objętych
układem zbiorowym pracy. Tak więc w związku z wielością aktów regulujących
sprawę odpraw i niejednolitością przewidzianych w nich warunków powstania do nich
prawa Sąd Najwyższy miał sposobność niejednokrotnie zajmować stanowisko w tej
kwestii.
Z brzmienia art. 921 § 1 KP wynika, że przewidziany w nim ,,związek" jest nie-
wątpliwie związkiem o charakterze przyczynowym. Powyższe stwierdzenie wynika
przede wszystkim z faktu, że następstwem przejścia pracownika na rentę jest roz-
wiązanie stosunku pracy. Nie jest to wszakże jedyna postać związku zachodzącego
między ustaniem zatrudnienia a przejściem pracownika na rentę. W uchwale z dnia 4
czerwca 1991 r., I PZP 17/91 (OSNCP 1992 z. 3 poz. 3), w sprawie o odprawę prze-
widzianą w art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów
państwowych (Dz.U. Nr 31, poz. 214 ze zm.), Sąd Najwyższy uznał, iż ze zwrotu
,,przechodzącemu na rentę inwalidzką lub emeryturę" nie wynika, że w każdym wy-
padku powodem rozwiązania stosunku pracy musi być zamiar uzyskania jednego z
tych świadczeń. Wystarczy bowiem, że występuje określone następstwo w czasie
między rozwiązaniem stosunku pracy a uzyskaniem renty inwalidzkiej lub emerytury,
tym bardziej że z reguły uzyskanie prawa do renty, zwykle poprzedzone długotrwałą
chorobą, nie zbiega się w czasie z datą ustania zatrudnienia. W konkluzji Sąd Naj-
wyższy wyraził pogląd, że pracownik, który po upływie okresu zasiłkowego, trwające-
go nieprzerwanie w czasie stosunku pracy i po jego zakończeniu, uzyskuje rentę in-
walidzką, powinien być traktowany jako przechodzący na rentę inwalidzką bezpo-
średnio po ustaniu zatrudnienia, gdyż między ustaniem stosunku pracy a uzyskaniem
renty nie nastąpiło żadne zdarzenie, które by tę bezpośredniość przerwało. Jeszcze
szerzej na temat związku między ustaniem stosunku pracy a przejściem na rentę
inwalidzką (emeryturę) wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 grudnia
1993 r., I PRN 111/93 (OSNCP 1994 z. 12, poz. 243) , stwierdzając, że przewidziany
w przepisach regulujących prawo do odprawy związek między rozwiązaniem stosun-
ku pracy a nabyciem prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej może mieć nie tylko
charakter przyczynowy lub czasowy, ale także funkcjonalny. Ten ostatni związek
występuje wtedy, gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje przed spełnieniem wa-
runków uprawniających do emerytury lub renty inwalidzkiej, ale nabycie prawa do
jednego z tych świadczeń i przyznanie świadczenia po ustaniu zatrudnienia jest kon-
sekwencją sytuacji bezpośrednio poprzedzającej rozwiązanie stosunku pracy. Wyra-
żenie ,,w związku" jest bowiem szersze od wyrażenia ,,z powodu" i pozwala objąć
prawem do odprawy te sytuacje, w których rozwiązanie stosunku pracy nie zbiega
się ściśle w czasie z nabyciem przez pracownika prawa do emerytury lub renty inwa-
lidzkiej.
Podobne poglądy wypowiadał Sąd Najwyższy również w późniejszych orze-
czeniach, z których tytułem przykładu można wskazać wyrok z dnia 30 marca 1994
r., I PRN 10/94 (OSNAPiUS 1994 r. Nr 1, poz. 12), bądź też wyrok z dnia 17 lutego
1998 r., I PKN 528/97 (OSNAPiUS 1999 r. Nr 2, poz. 55). Znamienna jest także
wcześniejsza uchwała tego Sądu z dnia 29 maja 1989 r., III PZP 19/89 (OSNCP
1990 r. z. 4-5, poz. 61) przyjmująca, że gdy z powodu choroby rozpoczętej w czasie
istnienia stosunku pracy i trwającej nieprzerwanie po jego zakończeniu, została pra-
cownikowi przyznana renta inwalidzka w dacie późniejszej od daty rozwiązania sto-
sunku pracy, zwłaszcza z upływem okresu pobierania przez tego pracownika zasiłku
chorobowego, nie traci on uprawnień do odprawy. Można zatem stwierdzić, że
orzecznictwo w omawianej kwestii jest utrwalone.
Nietrudno jednak zauważyć, że problem w przedmiotowej sprawie jest jeszcze
nieco inny. Chodzi mianowicie o to, czy w razie zawarcia umowy o pracę na czas
określony przysługuje pracownikowi odprawa rentowa w sytuacji, gdy z woli stron
umowa ta rozwiązała się z nadejściem ustalonego terminu, ale wcześniej niż uzyska-
nie przez pracownika uprawnień z tytułu niezdolności do pracy. Zawarcie bowiem
umowy terminowej obejmuje skutek rozwiązujący, który następuje wraz z nadejściem
ustalonego terminu, bez względu na zachodzące w czasie trwania umowy zdarzenia
i okoliczności. Tak więc istota zagadnienia sprowadza się do pytania, czy ustanie
stosunku pracy, które następuje wskutek nadejścia uzgodnionego wcześniej terminu,
może być uznane za pozostające w związku z nabyciem przez pracownika
uprawnień z tytułu niezdolności do pracy, skoro niezależnie od tego, czy i kiedy pra-
cownik nabyłby prawo do renty, umowa o pracę rozwiązałaby się.
Z wcześniejszych uwag wynika, że prawo do odprawy nie jest uzależnione od
sposobu rozwiązania umowy o pracę ani od tego, która ze stron dokonuje jej rozwią-
zania. Nie zależy też od charakteru umowy (na czas określony czy na czas nie
określony ) ani od czasu trwania umowy terminowej (kilka tygodni, miesięcy czy
dłużej). Należy ponadto zauważyć, że pracownik może dokonać wypowiedzenia
umowy w każdym czasie (z zastrzeżeniem postanowień art. 33 KP), nawet w okresie
pobierania zasiłku chorobowego, nie podając przyczyny swojej decyzji. Także pra-
codawca może po wyczerpaniu przez pracownika okresu zasiłkowego rozwiązać z
nim umowę o pracę, bez wyczekiwania na wydanie przez organ rentowy formalnej
decyzji o przyznaniu pracownikowi świadczenia. Nie ulega jednak wątpliwości, że w
każdej z tych sytuacji - mimo przejścia pracownika na rentę po rozwiązaniu stosunku
pracy - zostaje zachowana łączność między zdarzeniem w postaci rozwiązania sto-
sunku pracy a nabyciem przez pracownika uprawnień rentowych. Dlatego też, choć
w przytoczonych przykładowo sytuacjach mogą istnieć wątpliwości co do celu, jaki
przyświecał stronom przy podejmowaniu decyzji o rozwiązaniu umowy o pracę, nie
można tracić z pola widzenia tej ważnej okoliczności, że rozwiązanie stosunku pracy
doprowadziło do skorzystania przez pracownika z przysługujących mu uprawnień z
ubezpieczenia społecznego, które jest naturalną i zagwarantowaną prawem konsek-
wencją utraty zdolności do pracy, posiadania wymaganego okresu zatrudnienia i
powstania niezdolności do pracy w odpowiednim czasie. Inne rozumienie ,,związku"
ustania zatrudnienia z uzyskaniem prawa do renty nie uwzględniałoby zdarzających
się wypadków braku zharmonizowania przepisów prawnych i ignorowałoby obiek-
tywne aspekty życia codziennego, prowadząc niejednokrotnie do pozbawienia pra-
cownika możności skorzystania z prawa do odprawy pieniężnej tylko dlatego, że z
przyczyn od niego niezależnych przejście na rentę nie zbiegło się w czasie z usta-
niem zatrudnienia.
Można domniemywać, że ustawodawca, uzależniając w art. 921 § 1 KP prawo
do odprawy od ,,związku" - a nie np. od ,,powodu" lub ,,przyczyny" - ustania zatrudnie-
nia z nabyciem uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy, chciał zapobiec
takim właśnie sytuacjom. Tak więc nawet wtedy, gdy pracownik został zatrudniony
na podstawie umowy terminowej, która uległa rozwiązaniu przed nabyciem przez
niego uprawnień do renty, lecz gdy zarazem niezdolność pracownika do pracy, spo-
wodowana chorobą stwierdzoną w czasie zatrudnienia, doprowadziła do przyznania
mu renty, należy przyjąć, że pracownik ów nabył prawo do odprawy rentowej usta-
nowionej w art. 921 § 2 KP.
Analogiczny problem do występującego w sprawie był już przedmiotem roz-
ważań Sądu Najwyższego. Powstał on w związku z uregulowaniem prawa do odpra-
wy pieniężnej w § 16 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
19 lipca 1996 r. w sprawie zasad wynagradzania i przyznawania innych świadczeń
związanych z pracą dla pracowników zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych
pomocy społecznej prowadzonych przez organy administracji rządowej (Dz.U. Nr 96,
poz. 448). Wymieniony przepis, podobnie jak art. 921 § 1 KP, uzależnia nabycie
prawa do odprawy pieniężnej od ,,związku" ustania stosunku pracy z przejściem pra-
cownika na rentę inwalidzką lub emerytalną. W uchwale z dnia 6 sierpnia 1998 r., III
ZP 22/98 (OSNAPiUS 1998 r. Nr 24, poz. 713 ), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że
pracownikowi, który przeszedł na rentę z tytułu niezdolności do pracy po rozwiązaniu
umowy o pracę zawartej na czas określony, przysługuje jednorazowa odprawa pie-
niężna określona w tymże § 16 ust. 1 także wtedy, gdy niezdolność do pracy pows-
tała przed podjęciem tego zatrudnienia, jeżeli pracownik stał się niezdolny do pracy
wskutek choroby stwierdzonej w czasie zatrudnienia i prowadzącej, po nieprzerwa-
nym okresie pobierania zasiłku chorobowego, do przyznania mu renty. Sąd Najwyż-
szy w składzie rozpoznającym przedstawione przez Sąd Okręgowy zagadnienie
prawne podzielił to stanowisko.
Z wskazanych zatem względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przy-
toczonej w sentencji.
========================================